Pakistan Occupied Kashmir (POK) and Sardar Patel: A comprehensive historical vision and unwavering national loyalty

પાક અધિકૃત કાશ્મીર (POK) અને સરદાર પટેલ: એક વ્યાપક ઐતિહાસિક દ્રષ્ટિ અને અટલ રાષ્ટ્રનિષ્ઠા

ભારતના રાજકીય ઇતિહાસના સુવર્ણ પૃષ્ઠોમાં સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલનું નામ રાષ્ટ્રની એકતા, અખંડિતતા અને દૃઢ નેતૃત્વના પર્યાય તરીકે અંકિત છે. "લોહપુરુષ" તરીકે ખ્યાતિ પામેલા સરદાર પટેલે સ્વતંત્ર ભારતના નકશાને આકાર આપવામાં અને અસંખ્ય રજવાડાઓને ભારતીય સંઘમાં વિલીન કરવામાં જે અદ્વિતીય ભૂમિકા ભજવી, તે ઇતિહાસમાં અમર છે. જમ્મુ અને કાશ્મીર, અને વિશેષ રૂપે પાકિસ્તાન અધિકૃત કાશ્મીર (POK) ના જટિલ મુદ્દા પર તેમના વિચારો અને તેમની કાર્યશૈલી, ભારતીય રાજનીતિ, ઇતિહાસ અને રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાના અભ્યાસ માટે આજે પણ અત્યંત પ્રસ્તુત છે. તેમના દૃષ્ટિકોણને સંપૂર્ણતઃ સમજવા માટે, ૧૯૪૭ ના વિભાજનની તાત્કાલિક અને જટિલ ભૂ-રાજકીય વાસ્તવિકતાઓ, રજવાડાઓના વિલીનીકરણના પડકારો અને સરદાર પટેલની રાષ્ટ્ર-નિર્માણની સર્વોપરી પ્રાથમિકતાઓનું સૂક્ષ્મ અને ગહન મૂલ્યાંકન કરવું અનિવાર્ય છે.

વિભાજનના પડકારો, કાશ્મીરની વિશિષ્ટતા અને પ્રારંભિક વ્યૂહાત્મક વિચારણાઓ:

૧૯૪૭નું ભારત વિભાજન એ ભારતીય ઉપખંડ માટે એક અભૂતપૂર્વ ઉથલપાથલ અને અકલ્પનીય માનવીય ત્રાસદીનો સમયગાળો હતો. આ વિભાજનને કારણે સેંકડો નાના-મોટા રજવાડાઓ સમક્ષ ભારત અથવા પાકિસ્તાનમાં વિલીનીકરણનો જટિલ પ્રશ્ન ઊભો થયો. ગૃહમંત્રી અને રજવાડી બાબતોના મંત્રી તરીકે સરદાર પટેલનું મુખ્ય લક્ષ્ય એક એવા સશક્ત, સુસંગઠિત અને એકીકૃત ભારતના નિર્માણ પર કેન્દ્રિત હતું જે આંતરિક અને બાહ્ય વિઘટનકારી શક્તિઓનો મક્કમતાથી સામનો કરી શકે.

જમ્મુ અને કાશ્મીરની પરિસ્થિતિ અન્ય રજવાડાઓ કરતાં અનેક રીતે ભિન્ન અને વધુ સંવેદનશીલ હતી. તેની મુસ્લિમ બહુમતી ધરાવતી વસ્તી, હિંદુ શાસક (મહારાજા હરિ સિંહ) અને તેની અત્યંત મહત્વપૂર્ણ વ્યૂહાત્મક ભૌગોલિક સ્થિતિ (જે ભારત, પાકિસ્તાન, અફઘાનિસ્તાન અને ચીન સાથે સરહદો વહેંચતી હતી) તેને એક અનોખો અને જટિલ કિસ્સો બનાવતી હતી. મહારાજા હરિ સિંહ સ્વતંત્ર રહેવા અથવા ભારત કે પાકિસ્તાનમાંથી કોઈ એકમાં જોડાવા અંગે અનિર્ણયની સ્થિતિમાં હતા.

કેટલાક ઐતિહાસિક વિવરણો અને વિશ્લેષણો સૂચવે છે કે પ્રારંભિક તબક્કામાં, સરદાર પટેલ કાશ્મીરના મુદ્દા પર કદાચ એટલી આક્રમક રુચિ નહોતા દર્શાવતા જેટલી તેમણે હૈદરાબાદ અને જૂનાગઢ જેવા રજવાડાઓ માટે દર્શાવી હતી. આ ધારણા પાછળનો તર્ક એ હોઈ શકે છે કે તેઓ વિભાજનના સિદ્ધાંતોને વ્યાપક પરિપ્રેક્ષ્યમાં જોતા હતા અને સંભવતઃ 'વ્યૂહાત્મક લેણદેણ' (strategic trade-off) ની નીતિ અપનાવવા વિચારી રહ્યા હોય. બ્રિટિશ પ્રશાસક લોર્ડ માઉન્ટબેટનના જીવનચરિત્રકાર ફિલિપ ઝિગ્લરે તેમના પુસ્તક "માઉન્ટબેટન: ધ ઓફિશિયલ બાયોગ્રાફી" માં ઉલ્લેખ કર્યો છે કે પટેલે એક તબક્કે એવો સંકેત આપ્યો હતો કે જો પાકિસ્તાન હૈદરાબાદ (જે હિંદુ બહુમતી ધરાવતું રાજ્ય હતું અને તેના નિઝામ પાકિસ્તાનમાં જોડાવા માંગતા હતા) પર પોતાનો દાવો છોડી દે, તો ભારત કાશ્મીર (જે મુસ્લિમ બહુમતી ધરાવતું રાજ્ય હતું) પર પોતાની સ્થિતિ નરમ કરી શકે છે (સંદર્ભ: Ziegler, Philip. Mountbatten: The Official Biography. Collins, 1985. Page 403-404). આ દૃષ્ટિકોણ, જોકે, પરિસ્થિતિની જટિલતા અને પટેલની દીર્ઘકાલીન રાષ્ટ્રીય હિતોને સુરક્ષિત કરવાની કુનેહ દર્શાવે છે, નહિ કે કાશ્મીર પ્રત્યેની ઉદાસીનતા. તેમ છતાં, પટેલનો મૂળભૂત મત હંમેશા જમ્મુ-કાશ્મીરના ભારતમાં સંપૂર્ણ વિલીનીકરણનો જ રહ્યો હતો અને તેમણે મહારાજા હરિ સિંહને આ દિશામાં પ્રેરિત કરવાના પ્રયાસો ચાલુ રાખ્યા હતા.

પાકિસ્તાની કબાલી આક્રમણ અને પટેલનો નિર્ણાયક તથા અટલ વળાંક:

ઑક્ટોબર ૧૯૪૭માં, પાકિસ્તાની સેનાના પરોક્ષ સમર્થન અને માર્ગદર્શન હેઠળ, હજારો સશસ્ત્ર કબાલીઓ દ્વારા જમ્મુ અને કાશ્મીર પર કરવામાં આવેલા બર્બર આક્રમણે સમગ્ર પરિસ્થિતિને ધરમૂળથી બદલી નાખી. આ આક્રમણે સરદાર પટેલના વિચારો અને તેમની કાર્યશૈલીને એક નિર્ણાયક, સ્પષ્ટ અને અટલ વળાંક આપ્યો. લૂંટફાટ, હત્યા અને બળાત્કાર કરતા આ કબાલીઓ શ્રીનગર તરફ આગળ વધી રહ્યા હતા. આ સંકટ સમયે, મહારાજા હરિ સિંહ, જેઓ પહેલા ભારત કે પાકિસ્તાનમાંથી કોઈ પણ એકમાં જોડાવા અંગે ખચકાટ અનુભવી રહ્યા હતા, તેમણે તાત્કાલિક ભારત પાસેથી સૈન્ય સહાયની અપીલ કરી અને ૨૬ ઓક્ટોબર ૧૯૪૭ના રોજ 'ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ ઑફ એક્સેશન' (વિલીનીકરણ પત્ર) પર હસ્તાક્ષર કર્યા.

આ ઐતિહાસિક ક્ષણે, સરદાર પટેલનો દૃષ્ટિકોણ અત્યંત સ્પષ્ટ, દૃઢ અને રાષ્ટ્રવાદી ભાવનાથી ઓતપ્રોત થઈ ગયો. તેમણે ક્ષણનો પણ વિલંબ કર્યા વિના વિલીનીકરણ પત્રનો સ્વીકાર કર્યો અને ભારતીય સેનાને હવાઈ માર્ગે કાશ્મીર મોકલવાનો તાત્કાલિક નિર્ણય લીધો. તેમની આ ત્વરિત અને નિર્ણાયક કાર્યવાહીને કારણે જ શ્રીનગરને કબાલીઓના હાથમાં જતું બચાવી શકાયું. વી.પી. મેનન, જે તે સમયે રજવાડી મંત્રાલયના સચિવ હતા અને આ સમગ્ર પ્રક્રિયામાં સક્રિય રીતે સામેલ હતા, તેમણે પોતાના સંસ્મરણોમાં પટેલની આ નિર્ણાયકતા, દૂરંદેશી અને ઝડપી નિર્ણય શક્તિની પ્રશંસા કરી છે. પટેલે પાકિસ્તાન દ્વારા સમર્થિત કબાલી આક્રમણને ભારતના સાર્વભૌમત્વ પર સીધો હુમલો ગણાવ્યો અને સ્પષ્ટ કર્યું કે કાશ્મીર હવે કાયદેસર રીતે ભારતનો અભિન્ન અંગ છે અને ભારત તેની રક્ષા કરવા માટે સંપૂર્ણપણે પ્રતિબદ્ધ છે. તેમના અનેક ભાષણો અને પત્રવ્યવહાર (જે દુર્ગા દાસ દ્વારા સંપાદિત "ઇન્ડિયા ફ્રોમ કર્ઝન ટુ નેહરુ એન્ડ આફ્ટર" અને "સરદાર પટેલ કોરસ્પોન્ડન્સ" માં સંકલિત છે) આ વાતનો સ્પષ્ટ પુરાવો આપે છે.

પાક અધિકૃત કાશ્મીર (POK) નો ઉદય અને પટેલની તીવ્ર વેદના:

ભારતીય સેનાએ અત્યંત બહાદુરીપૂર્વક લડતાં કબાલીઓને પાછળ ધકેલવાનું શરૂ કર્યું અને કાશ્મીર ખીણ તથા જમ્મુના મોટાભાગના વિસ્તારોને મુક્ત કરાવ્યા. લશ્કરી વિશ્લેષકો અને કેટલાક સમકાલીન નેતાઓનું માનવું છે કે જો ભારતીય સેનાને પોતાનું અભિયાન નિર્વિઘ્ને ચાલુ રાખવા દેવામાં આવ્યું હોત, તો આજે જેને પાક અધિકૃત કાશ્મીર (POK) અને ગિલગિત-બાલ્ટિસ્તાન તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તે સમગ્ર વિસ્તાર ભારતના નિયંત્રણ હેઠળ હોત.

પરંતુ, તત્કાલીન વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુએ, લોર્ડ માઉન્ટબેટન (જેઓ તે સમયે ભારતના ગવર્નર-જનરલ હતા) ની સલાહ અને આંતરરાષ્ટ્રીય દબાણને વશ થઈને, આ મામલાને સંયુક્ત રાષ્ટ્ર (UN) માં લઈ જવાનો અને યુદ્ધવિરામની ઘોષણા કરવાનો નિર્ણય લીધો. આ નિર્ણય સરદાર પટેલ માટે અત્યંત પીડાદાયક અને અસ્વીકાર્ય હતો. જોકે, મંત્રીમંડળની સામૂહિક જવાબદારીના સિદ્ધાંતને અનુસરીને તેમણે જાહેરમાં સરકારના નિર્ણયનું સમર્થન કર્યું, પરંતુ તેમના અંગત પત્રવ્યવહાર અને તેમના નિકટના સહયોગી, વી. શંકર (જેમણે "માય રેમિનિસેન્સિસ ઓફ સરદાર પટેલ" પુસ્તકમાં આ ઘટનાઓનું વિગતવાર વર્ણન કર્યું છે), ના વૃત્તાંતો પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે તેઓ આ નિર્ણયથી અત્યંત નારાજ અને વ્યથિત હતા. POK ના નિર્માણને તેઓ નીચે મુજબના કારણોસર રાષ્ટ્રીય હિતોની વિરુદ્ધ માનતા હતા:

1. લશ્કરી સમાધાનના દૃઢ પક્ષધર: પટેલનું સ્પષ્ટ માનવું હતું કે કાશ્મીર સમસ્યાનો ઉકેલ સંપૂર્ણપણે લશ્કરી માધ્યમથી જ શક્ય છે. જ્યાં સુધી આક્રમણકારીઓને સંપૂર્ણપણે ખદેડી દેવામાં ન આવે ત્યાં સુધી સ્થાયી શાંતિ સ્થાપિત થઈ શકે નહીં. તેમને ઊંડી આશંકા હતી કે સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં જવાથી આ મુદ્દો આંતરરાષ્ટ્રીય રાજકારણનો અખાડો બની જશે, બિનજરૂરી રીતે ગૂંચવાશે અને ભારતના હિતોને દીર્ઘકાલીન નુકસાન થશે – જે ભવિષ્યમાં સાચું સાબિત થયું.
2. "અધૂરું કાર્ય" અને પ્રાદેશિક અખંડિતતા: POK નું નિર્માણ તેમના માટે ભારતના એકીકરણના "અધૂરા કાર્ય" સમાન હતું. તેઓ સંપૂર્ણ જમ્મુ અને કાશ્મીર રાજ્યને ભારતનો અવિભાજ્ય અંગ માનતા હતા અને તેના કોઈપણ ભાગ પર પાકિસ્તાની કબજાને કાયદેસરતા આપવા તેઓ ક્યારેય તૈયાર ન હતા.
3. ગંભીર રણનીતિક ચૂક: સરદાર પટેલે POK, ખાસ કરીને ગિલગિત-બાલ્ટિસ્તાન ક્ષેત્રના, અત્યંત મહત્વપૂર્ણ રણનીતિક મહત્વને ઊંડાણપૂર્વક સમજ્યું હતું. આ ક્ષેત્ર મધ્ય એશિયા, ચીન અને અફઘાનિસ્તાન સાથે ભારતના ઐતિહાસિક અને સંભવિત ભવિષ્યના જોડાણ માટે ચાવીરૂપ હતું. આ પ્રદેશનું પાકિસ્તાનના નિયંત્રણમાં જવું તેમને ભારત માટે એક મોટી અને દુરોગામી અસરોવાળી રણનીતિક ચૂક જણાઈ.
4. સંયુક્ત રાષ્ટ્ર પર મર્યાદિત વિશ્વાસ: પટેલને સંયુક્ત રાષ્ટ્ર જેવી આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓની નિષ્પક્ષતા અને અસરકારકતા પર, ખાસ કરીને જ્યારે બે રાષ્ટ્રોના હિતોનો સીધો સંઘર્ષ હોય, ત્યારે બહુ વિશ્વાસ નહોતો. તેમનું માનવું હતું કે ભારતે પોતાની સુરક્ષા અને હિતોનું રક્ષણ પોતાની શક્તિ, સૂઝબૂઝ અને દૃઢ સંકલ્પથી જ કરવું જોઈએ.

જો પટેલ વધુ સમય જીવ્યા હોત?

સરદાર પટેલનું દુઃખદ અવસાન ડિસેમ્બર ૧૯૫૦ માં થયું, જેના કારણે કાશ્મીર મુદ્દે તેમના લાંબાગાળાના પ્રભાવ અને સંભવિત નીતિઓનું સંપૂર્ણ આકલન અધૂરું રહી જાય છે. તેમ છતાં, તેમના મજબૂત વ્યક્તિત્વ, અતૂટ રાષ્ટ્રનિષ્ઠા, વ્યવહારુ કાર્યશૈલી અને પૂર્વના નિર્ણયો (જેમ કે હૈદરાબાદ અને જૂનાગઢના કિસ્સામાં લીધેલા કડક પગલાં) ના આધારે એવું નિશ્ચિતપણે અનુમાન લગાવી શકાય છે કે જો તેઓ વધુ સમય જીવ્યા હોત અને કાશ્મીર નીતિનું સંપૂર્ણ નિર્ધારણ તેમના હાથમાં હોત, તો તેઓ POK ને પુનઃપ્રાપ્ત કરવા માટે વધુ દૃઢ, સક્રિય અને સંભવતઃ આક્રમક કૂટનીતિક તથા અન્ય મજબૂત વિકલ્પો પર ગંભીરતાથી વિચાર કરત. તેઓ પાકિસ્તાન પર નિરંતર દબાણ જાળવી રાખવા અને આંતરરાષ્ટ્રીય મંચો પર ભારતના પક્ષને અત્યંત મજબૂતીથી અને કોઈપણ જાતના દબાણ વગર રજૂ કરવાની હિમાયત કરત.

સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલનો પાક અધિકૃત કાશ્મીર (POK) પરનો દૃષ્ટિકોણ પ્રારંભિક વ્યૂહાત્મક વિચારણાઓમાંથી વિકસીને, પાકિસ્તાની આક્રમણ બાદ અત્યંત સ્પષ્ટ, અડગ અને રાષ્ટ્રવાદી સંકલ્પમાં પરિવર્તિત થયો હતો. તેમના માટે POK એ ભારતનું અભિન્ન અંગ હતું, જેના પર પાકિસ્તાને ગેરકાયદેસર અને આક્રમક રીતે કબજો જમાવ્યો હતો. તેઓ તેને રાષ્ટ્રીય ક્ષતિ, ભારતની સાર્વભૌમત્વ પર આઘાત અને એકીકરણના અધૂરા કાર્ય તરીકે જોતા હતા. યુદ્ધવિરામ અને મામલાને સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં લઈ જવાના નિર્ણય પ્રત્યે તેમની ગહન અસંમતિ અને વેદના, POK ની સમસ્યાને સમજવાની તેમની ઊંડી અંતર્દૃષ્ટિ અને ભવિષ્યના સંકટોને પારખવાની તેમની ક્ષમતા દર્શાવે છે.

ભલે આજે પરિસ્થિતિઓ અને આંતરરાષ્ટ્રીય સમીકરણો ઘણા બદલાઈ ગયા હોય, POK પર સરદાર પટેલનું દૃઢ અને અટલ રાષ્ટ્રવાદી ચિંતન આજે પણ ભારતની સત્તાવાર નીતિ, રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાની વ્યૂહરચના અને જનમાનસ માટે એક સ્થાયી પ્રેરણાસ્ત્રોત બની રહ્યું છે. તેમનો વારસો આપણને નિરંતર એ યાદ અપાવે છે કે રાષ્ટ્રીય એકતા, અખંડિતતા અને સાર્વભૌમત્વના રક્ષણ માટે દૃઢ ઇચ્છાશક્તિ, અતૂટ સંકલ્પ અને સ્પષ્ટ રણનીતિક દ્રષ્ટિ કેટલી અનિવાર્ય છે. સરદાર પટેલે ભારતને માત્ર ભૌગોલિક રીતે જ એકીકૃત નથી કર્યું, પરંતુ એક સશક્ત રાષ્ટ્રીય ઓળખ અને ગૌરવ પણ પ્રદાન કર્યું, જેમાં કાશ્મીરનું સંપૂર્ણ એકીકરણ એક મહત્વપૂર્ણ, જોકે તેમના જીવનકાળમાં અધૂરું રહેલું, સ્વપ્ન હતું.

---

Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---