Swaraj - 09 - Ramesh Chandra Acharya, the Revolution's Master Organizer

Swaraj - 09 - Ramesh Chandra Acharya, the Revolution's Master Organizer

બંગાળના વિસરાયેલા નાયક: રમેશ ચંદ્ર આચાર્યની ગાથા, ક્રાંતિના મહાન આયોજક

ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામના વિશાળ ઇતિહાસમાં, કેટલાક નામો પેઢીઓ સુધી ગુંજતા રહે છે, જ્યારે અન્ય ફક્ત કાનાફૂસીમાં જીવંત રહે છે, જેમના સ્મારક યોગદાન ફક્ત સૌથી સમર્પિત સંશોધકો જ જાણે છે. ભૂતકાળના પાનાઓમાં મને આવા જ એક અદ્રશ્ય નાયક સુધી લઈ ગઈ: રમેશ ચંદ્ર આચાર્ય. તેઓ એવા વ્યક્તિ હતા જેનાથી બ્રિટિશ રાજ એટલો ડરતો હતો કે તેમણે પ્રખ્યાત ટિપ્પણી કરી હતી, "જો તેમને બંગાળની ખાડીની મધ્યમાં મૂકવામાં આવે, તો તેઓ ત્યાં પણ એક પાર્ટીનું આયોજન કરી લેશે." આ એક, રોમાંચક છતાં આદરપૂર્ણ પંક્તિ, આપણા ઇતિહાસના સૌથી અસરકારક, છતાં મોટાભાગે ભૂલાઈ ગયેલા ભારતીય સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓ માંથી એકની વિરાસતને સમજવા માટે પ્રારંભિક બિંદુ બની. તેમની વાત પાયાના ક્રાંતિકારી કાર્યની હતી.

ઢાકા નજીક એક સામાન્ય બ્રાહ્મણ પરિવારમાં જન્મેલા રમેશ ચંદ્રનો માર્ગ બળવા માટે પૂર્વ-નિર્ધારિત નહોતો. તેમ છતાં, બીજ વહેલા વાવવામાં આવ્યા હતા. મારા સંશોધન મુજબ, તેમના પિતા, જે કોર્ટના અધિકારી હતા, તેમણે તેમના પુત્રને રાષ્ટ્રવાદી સાહિત્ય વાંચવા માટે પ્રોત્સાહિત કરીને મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી હતી. બંગાળના ક્રાંતિકારી આંદોલનનો ઇતિહાસ સાથેનો આ પ્રારંભિક પરિચય તેમની માતાના મજબૂત નૈતિક મૂલ્યો અને તેમના ઉત્સાહી શિક્ષકોના પ્રભાવથી પોષાયો હતો. મારા માટે, તેમની યુવાનીની નિર્ણાયક ક્ષણ એ હતી જ્યારે તેમના પિતાએ તેમને ઢાકા કોલેજમાં ડિગ્રી માટે પૈસા આપ્યા. પોતાનું ભવિષ્ય સુરક્ષિત કરવાને બદલે, રમેશચંદ્રએ આખી રકમ સોનાંગ નેશનલ સ્કૂલને આપી દીધી, જે રાષ્ટ્રવાદી વિચારધારાનું કેન્દ્ર હતું. ત્યાગનું આ એકમાત્ર કૃત્ય યુવા આદર્શવાદથી પરે એક પ્રતિબદ્ધતા દર્શાવે છે; તે પોતાના જીવનને પોતાના કરતાં મોટા ઉદ્દેશ્ય માટે સમર્પિત કરવાનો એક સભાન નિર્ણય હતો, જે ભારતીય ક્રાંતિકારીઓના પ્રારંભિક જીવનની એક મૂળભૂત વાર્તા છે.

ક્રાંતિકારી દુનિયામાં તેમનો ઔપચારિક પ્રવેશ 1907 માં અનુશીલન સમિતિના સુપ્રસિદ્ધ પુલિન બિહારી દાસ હેઠળ થયો. આ કોઈ રાજકીય પક્ષ નહોતો; તે એક ગુપ્ત સમાજ હતો, શપથ દ્વારા બંધાયેલ ભાઈચારો જે બળજબરીથી ભારતને આઝાદ કરવા માટે પ્રતિબદ્ધ હતો. રમેશચંદ્રએ ટૂંક સમયમાં જ પોતાની જાતને એક અગ્રણી આંદોલનકારી તરીકે નહીં, પરંતુ એક અજોડ આયોજક તરીકે સાબિત કરી. તેઓ મયમનસિંહ જિલ્લા સમિતિ એકમના શિલ્પકાર બન્યા, જેમણે બ્રિટીશરોના નાક નીચે સમર્પિત દેશભક્તોનું નેટવર્ક બનાવ્યું. તેમની શ્રદ્ધાની વહેલી પરીક્ષા થઈ; 1911 માં સોનાંગ રમખાણો માટે ધરપકડ અને કુખ્યાત બારીસાલ ષડયંત્ર કેસની વિગતોમાં બાર વર્ષની ક્રૂર સજા, એક એવા જીવનનું વર્ણન કરે છે જે હંમેશા જોખમમાં જીવાયું હતું. આ લોકો માટે, સ્વતંત્રતા એ ચર્ચા નહોતી - તે એક યુદ્ધ હતું, અને કેદ એ માત્ર હારેલી લડાઈ હતી, સંઘર્ષનો અંત નહીં.

1920 માં તેમની મુક્તિ પર, રાજકીય પરિદ્રશ્ય બદલાઈ ગયું હતું. ગાંધીજીનું અસહકાર આંદોલન દેશભરમાં ફેલાઈ રહ્યું હતું. તેમ છતાં, રમેશ ચંદ્ર અસંમત રહ્યા. તેઓ એક અલગ માર્ગમાં માનતા હતા, જે સશસ્ત્ર જન-વિદ્રોહની તરફેણમાં બંધારણીય સંઘર્ષને નકારતો હતો. આ વૈચારિક તફાવત ભારતીય સ્વાતંત્ર્ય આંદોલનના ભૂગર્ભમાં રહેલી વિવિધ વ્યૂહરચનાઓને સમજવા માટે નિર્ણાયક છે. તેમનું નામ શંખારીટોલા લૂંટ અને સાહસિક ચટગાંવ શસ્ત્રાગાર હુમલા જેવી હિંમતભરી કૃત્યો સાથે જોડાયેલું હતું. 1924 માં તેમની ફરીથી ધરપકડ કરવામાં આવી, તેઓ એક રાજ્ય કેદી બન્યા જેમને એક જેલમાંથી બીજી જેલમાં ખસેડવામાં આવતા હતા - આ એ વાતનો પુરાવો છે કે અધિકારીઓ આ એક શાંત આયોજકને કેટલો ખતરનાક માનતા હતા. જે તેમની ક્રાંતિકારી પદ્ધતિઓ વિરુદ્ધ અસહકાર વચ્ચેના નિર્ણાયક તફાવતો પર પ્રકાશ પાડે છે જેણે તે યુગને વ્યાખ્યાયિત કર્યો.

તેમના પછીના વર્ષોમાં પણ, તેમની ક્રાંતિની આગ ક્યારેય ઓછી થઈ નહીં. 1938 માં મુક્ત થયા પછી, તેમણે તરત જ પોતાનું નેટવર્ક વિસ્તારવા માટે દક્ષિણ ભારતની મુસાફરી કરી, એક એવું કાર્ય જેના કારણે તેમને મદ્રાસમાંથી દેશનિકાલ કરવામાં આવ્યા. 1940 માં, તેઓ અન્ય એક પ્રતિષ્ઠિત વ્યક્તિ સાથે ઊભા રહ્યા જે મુખ્ય પ્રવાહના કોંગ્રેસના અભિગમ પર તેમના સંશયને વહેંચતા હતા. રામગઢ સત્રમાં, તેમણે સુભાષચંદ્ર બોઝની અધ્યક્ષતામાં ભ્રષ્ટાચાર વિરોધી પરિષદના આયોજનમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી હતી. સૌથી અગ્રણી સુભાષચંદ્ર બોઝના સહયોગીઓ માંથી એક સાથે આ સહયોગ તેમની સતત સુસંગતતા અને પ્રભાવ દર્શાવે છે. ભાષણ માટે તેમની ત્યારબાદની ધરપકડ અને 1946 માં તેમની મુક્તિ પછી બિહારમાંથી દેશનિકાલ એ સાબિત કરે છે કે, બ્રિટિશ શાસનના અંત સુધી, રમેશ ચંદ્ર આચાર્ય એવા વ્યક્તિ હતા જેમને તેઓ ન તો તોડી શક્યા કે ન તો અવગણી શક્યા, જેણે સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામની ઓછી જાણીતી વાર્તાઓ માં તેમનું સ્થાન મજબૂત કર્યું.

જોકે, જે બાબત રમેશ ચંદ્રને ખરેખર અલગ પાડે છે, તે છે દંતકથા પાછળનો માણસ. તેઓ એક કઠોર ક્રાંતિકારી હતા જે સશસ્ત્ર સંઘર્ષમાં માનતા હતા, તેમ છતાં તેઓ આડેધડ હિંસા શોધતા આતંકવાદી ન હતા. તેમનું દ્રષ્ટિકોણ એક જન-વિદ્રોહનું હતું, એક લોક-ક્રાંતિ જે ભારત માટે સમાજવાદી દ્રષ્ટિ ધરાવતા નવા ભારત તરફ દોરી જાય. તેઓ અત્યંત ઉદાર અને પ્રગતિશીલ વિચારોના માણસ હતા, જે જાતિગત પૂર્વગ્રહનો સખત વિરોધ કરતા હતા અને વિધવા પુનર્લગ્ન અને મહિલાઓની મુક્તિની હિમાયત કરતા હતા. તેમણે પશ્ચિમી શિક્ષણમાં મૂલ્ય જોયું પરંતુ ભારપૂર્વક જણાવ્યું કે રાષ્ટ્રવાદ અને મૂળભૂત કૌશલ્યો શિક્ષણનો પાયો હોવા જોઈએ. આ એક એવી વ્યક્તિ હતી જે નવી દુનિયાનું નિર્માણ કરી રહી હતી, ફક્ત જૂની દુનિયાનો નાશ નહીં. ક્રાંતિકારી દ્રઢતા અને ઊંડી માનવ દયાનું આ મિશ્રણ, તે ભારતીય સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામની વિચારધારાનું મૂળ છે જે ઘણીવાર સરળ વર્ણનોમાં ખોવાઈ જાય છે.

તેમણે કોઈ ખ્યાતિ માંગી નહીં, કોઈ પદ સંભાળ્યું નહીં, અને એકવાર તેમનું લક્ષ્ય - સ્વતંત્રતા - પ્રાપ્ત થઈ ગયું, ત્યારે તેમણે જાહેર જીવનમાંથી સંન્યાસ લઈ લીધો. તેઓ એ પાયો હતા જેના પર ભવ્ય માળખાઓ બનાવવામાં આવ્યા હતા, તે શાંત આયોજક હતા જેમણે અન્યને કાર્ય કરવા માટે સશક્ત બનાવ્યા. તેમની વાર્તા એક શક્તિશાળી યાદગીરી છે કે ઇતિહાસ ફક્ત મંચ પરના નેતાઓ દ્વારા જ નહીં, પરંતુ આર્કાઇવ્ઝમાં રહેલા વિભૂતિઓ, તે સમર્પિત આત્માઓ દ્વારા પણ લખાય છે. તેમના જેવા ભારતીય ક્રાંતિકારીઓની વિરાસતને ફરીથી શોધવી એ માત્ર એક શૈક્ષણિક કવાયત નથી; તે આપણા પોતાના ઇતિહાસને ફરીથી દાવો કરવાનું એક કાર્ય છે.

---

Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---

HYDERABAD SERIES 10 - Operation Polo: The five-day war that brought down a monarchy and built a nation.

Operation Polo: The five-day war that brought down a monarchy and built a nation.

The final word from Hyderabad arrived in Delhi not with the crash of a closing door, but with the quiet, damning finality of a single telegram. For Lord Mountbatten, it had been a bitter personal failure. But for Sardar Vallabhbhai Patel, the news of the Nizam’s rejection was met with a grim sense of vindication. The path of compromise, of emotional appeals and painstakingly drafted agreements, had been exhausted. Now, the path of compulsion was clear. For Patel, the duplicity of the Nizam of Hyderabad and the terror unleashed by his Razakar militia was reason enough for "firm and clear action." From the moment Mountbatten departed on June 21st, 1948, the fate of the sprawling princely state was sealed. The unofficial economic blockade was formalized and tightened into an unbreakable vise, and the countdown to what would become known as Operation Polo had begun, a pivotal moment in the history of the Deccan.

Desperate and isolated, Hyderabad fell into the shadows, seeking aid from clandestine arms dealers. Illicit weapons flights from Pakistan began arriving under the cover of darkness, a futile attempt to arm a feudal state against a modern army. The case for intervention was building, brick by bloody brick. The situation on the ground was spiraling into anarchy. A horrifying, unholy alliance was forming between the fascist Razakars and armed communist insurgents, creating lawless zones where the Razakars ruled by day and the communists by night. In late July, J.V. Joshi, a respected Hindu minister in the Nizam’s cabinet, resigned in protest. His public accusation was a bombshell: the Razakars and the state police were systematically terrorizing Hindus in the western districts, forcing a mass exodus of desperate families. Reports flooded into Delhi of cross-border raids on Indian villages and brazen attacks on Indian trains passing through Hyderabad territory. The violence of the Qasim Razvi Razakars grew more depraved, with allegations surfacing of unspeakable attacks on foreign missionaries and the rape of nuns. Laik Ali’s government, in a move of breathtaking cynicism, countered with its own accusations, claiming Indian troops were making repeated incursions. "We are going to the United Nations," he declared, a desperate plea to internationalize a domestic crisis. The Nizam even appealed directly to the President of the United States to arbitrate, an appeal that was politely, but firmly, declined.

Within the inner sanctum of the Indian cabinet, a final, intense debate raged. As Sardar Patel pressed for decisive military action, Prime Minister Jawaharlal Nehru hesitated. He was bound by a personal promise to Mountbatten that he would not authorize force unless a full-scale massacre of Hindus occurred. He feared the international fallout, the condemnation that might follow, and the ghastly potential for communal carnage to erupt across India, a grim echo of the Punjab massacres that were less than a year old. The military top brass, still led by British officers, added to his caution, calling the plan a "risky military gamble." Senior Indian officers advised waiting until after the monsoon, warning that an invasion of Hyderabad would leave the rest of the country dangerously exposed. It was in a tense meeting of the Defence Committee that Patel, though still frail and recuperating from a heart attack, delivered his decisive, irrefutable counter-argument. He dismissed the military’s fears with the cold logic of a master statesman:

"Ultimately, law and order is not maintained by the military," he began, his voice steady. "The government's prestige and the potential use of its armed forces are what maintain order. Today, that prestige is so high that peace can be maintained throughout the country while taking action against Hyderabad. But if the government delays further, its reputation will fall so low that even a large army will not be able to maintain internal security."

His logic was unassailable. The risk was not in acting, but in inaction. Spurred by his words, the Defence Committee resolved to "begin military preparations." The Hyderabad crisis 1948 was about to reach its denouement.

By early September, Nehru found himself increasingly isolated. All the other senior ministers, and the new, widely respected Governor-General, C. Rajagopalachari (affectionately known as Rajaji), sided firmly with Patel. "The vast majority of people here distrust me completely," Nehru lamented in a private letter to Mountbatten, revealing his personal anguish. Finally, he relented. On August 31st, Rajaji sent a final, formal appeal to the Nizam: ban the Razakars and allow the Indian Army to be stationed in the state to restore order. The Nizam's telegraphed reply on September 5th was a masterclass in defiance. Banning the Razakars, he claimed, was "impractical," and allowing Indian troops on his soil was simply "out of the question."

The die was cast, but the internal drama in Delhi was not yet over. At a cabinet meeting on September 8th, when the States Ministry formally proposed to take control of Hyderabad, Nehru vehemently opposed it, criticizing the proposal in harsh terms. It was a moment of high tension, a clash of two titans of the independence movement. In a move that stunned the room into silence, Sardar Patel simply stood up and walked out. That afternoon, Rajaji, the sagacious elder statesman, convened a special meeting in his room with Patel, Nehru, and V.P. Menon. The decision was finally, irrevocably made. The invasion, codenamed Operation Polo, was set for September 13th. A final warning was telegraphed to the Nizam on the 10th. When his evasive, prevaricating reply was read to Patel over the phone on the 11th, the Sardar joked with dry, weary wit, "For now, this is all just a battle of telegrams." That very night, a world away in Karachi, Muhammad Ali Jinnah died. The news added another layer of complexity. When asked if the Indian flag should be flown at half-mast, Patel's initial response was blunt: "Why? Was he your relative?" Only after being advised that it was proper protocol for the head of a fellow Commonwealth dominion did he grudgingly agree.

In the pre-dawn hours of September 13th, 1948, the "police action" began. The silence of the Deccan plains was broken by the rumble of Indian armor. A last-minute attempt by the British Army Chief, General Roy Bucher, to halt the operation—citing "reliable intelligence" that Hyderabad had somehow acquired bombers—was brushed aside contemptuously by Patel's men. The main armored column, led by Major General J.N. Chaudhuri under the overall command of Lieutenant General Rajendrasinhji, struck east from Solapur, while another force attacked from the west. The multi-pronged assault was designed to confuse the Hyderabad command and end the conflict swiftly, minimizing casualties and neutralizing the risk of retaliatory massacres.

The plan worked to perfection, a testament to brilliant Indian military history. The crucial Naldurg bridge, twelve miles inside Hyderabad territory, was captured intact just moments before it could be demolished. The Nizam’s British demolition expert, a man named Moore, was dramatically arrested in a jeep packed with explosives, racing towards the bridge. Had he succeeded, the five-day war could have stretched into a week-long bloodbath. The Razakars fought with more fanaticism than the ill-equipped Hyderabad state army, but the outcome was never in doubt. By the afternoon of September 17th, it was over. The Indian army intercepted a desperate radio message from Hyderabad's commander, Major General Al Idrus, ordering his troops to lay down their arms and surrender. That evening, Hyderabad Radio confirmed the news to a stunned populace. The next day, Idrus formally surrendered to General Chaudhuri. The Fall of Hyderabad 1948 was complete.

The dreaded communal slaughter Patel had been warned about never materialized. To Nehru's profound surprise and relief, and to Patel's deep satisfaction, Muslims across India openly supported the action. The five-day campaign had cost India 42 soldiers, while Hyderabad's army lost 490 men. The cost for the fanatical Razakars, however, was staggering: 2,727 killed and 3,364 captured. Qasim Razvi, the man whose fiery words had led his people to ruin, was arrested on September 19th.

In a masterstroke of political pragmatism, Patel decided the Nizam would not be deposed. He was a symbol of authority, and it was wiser to co-opt that symbol than to destroy it. He was to be retained as the constitutional head, the Rajpramukh. In February 1949, when Patel visited Hyderabad for the first time, the Nizam was waiting for him at the airfield. He greeted his conqueror with folded hands. As Patel saw him from the window of the plane, he remarked quietly to his secretary, "So, this hollow 'Exalted Highness' has come after all." He returned the greeting with a polite "Namaste."

Later, in a private meeting, Patel spoke with brutal frankness. He reminded the Nizam of the Razakars, the secret deals with Pakistan, and his tragic folly in ignoring the advice of moderates. He even had his secretary recite a couplet the Nizam himself had written, which mocked the symbols of Hinduism. The Nizam, utterly broken, apologized profusely, expressing his deep regret and pledging his complete loyalty to India. This powerful Sardar Patel and Nizam meeting was the final act in the drama. Upon his return to Delhi, Patel wrote to him, not as a conqueror, but as a statesman: "As I told Your Exalted Highness, to err is human, and it is enjoined in every religion that we should forgive and forget. It is the duty of every man to quicken this process by sincere repentance."

With the submission of Hyderabad, the great mission of Sardar Patel’s life—the unification of India—was complete. The princely state that was a "cancer" in the heart of India had been healed. The "broken pot" of a divided nation, which he once described as having "nine holes," had been made whole by the great potter. The Sardar Patel Hyderabad integration was not just a military victory; it was the conclusion of a long historical process. In that final meeting, the 73-year-old man in simple white khadi was not just a conqueror; he was the embodiment of a new India, mending the fractures of the past to forge an unbreakable future.

ઓપરેશન પોલો: તે પાંચ-દિવસીય યુદ્ધ જેણે એક રાજાશાહીનું પતન અને રાષ્ટ્રનું નિર્માણ કર્યું.

હૈદરાબાદથી અંતિમ શબ્દ દિલ્હીમાં બંધ થતા દરવાજાના ધડાકા સાથે નહીં, પરંતુ એક ટેલિગ્રામની શાંત, નિંદાત્મક નિશ્ચિતતા સાથે પહોંચ્યો. લોર્ડ માઉન્ટબેટન માટે, તે એક કડવી વ્યક્તિગત નિષ્ફળતા હતી. પરંતુ સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ માટે, નિઝામના ઇનકારના સમાચાર એક ગંભીર સંતોષની ભાવના સાથે મળ્યા. સમાધાનનો માર્ગ, ભાવનાત્મક અપીલો અને ખૂબ જ મહેનતથી તૈયાર કરાયેલા કરારોનો માર્ગ સમાપ્ત થઈ ગયો હતો. હવે, બળજબરીનો માર્ગ સ્પષ્ટ હતો. પટેલ માટે, હૈદરાબાદના નિઝામની બેવડી નીતિ અને તેમના રઝાકાર લશ્કર દ્વારા ફેલાવાયેલો આતંક "મક્કમ અને સ્પષ્ટ કાર્યવાહી" માટે પૂરતું કારણ હતું. ૨૧ જૂન, ૧૯૪૮ના રોજ માઉન્ટબેટનના ગયા ત્યારથી જ, તે વિશાળ રજવાડાનું ભાગ્ય નક્કી થઈ ગયું હતું. બિનસત્તાવાર આર્થિક નાકાબંધીને ઔપચારિક બનાવવામાં આવી અને એક અતૂટ પકડમાં કસવામાં આવી, અને જેને ઓપરેશન પોલો તરીકે ઓળખવામાં આવ્યું તેની ઉલટી ગણતરી શરૂ થઈ ગઈ હતી, જે દખ્ખણના ઇતિહાસમાં એક નિર્ણાયક ક્ષણ હતી.

હતાશ અને અલગ પડી ગયેલું, હૈદરાબાદ પડછાયામાં સરી ગયું, ગુપ્ત હથિયારના વેપારીઓ પાસેથી મદદ માંગી. પાકિસ્તાનથી ગેરકાયદેસર હથિયારોની ફ્લાઇટ્સ અંધારાની આડમાં આવવા લાગી, જે એક સામંતશાહી રાજ્યને આધુનિક સેના સામે સજ્જ કરવાનો નિરર્થક પ્રયાસ હતો. હસ્તક્ષેપ માટેનો કેસ ઈંટ-દર-ઈંટ બની રહ્યો હતો. જમીન પરની પરિસ્થિતિ અરાજકતામાં ફેરવાઈ રહી હતી. ફાસીવાદી રઝાકારો અને સશસ્ત્ર સામ્યવાદી બળવાખોરો વચ્ચે એક ભયાનક, અપવિત્ર જોડાણ રચાઈ રહ્યું હતું, જેનાથી કાયદાવિહીન વિસ્તારો બન્યા હતા જ્યાં દિવસે રઝાકારોનું અને રાત્રે સામ્યવાદીઓનું શાસન હતું. જુલાઈના અંતમાં, નિઝામના મંત્રીમંડળના એક આદરણીય હિન્દુ મંત્રી, જે.વી. જોશીએ વિરોધમાં રાજીનામું આપ્યું. તેમનો જાહેર આરોપ એક બોમ્બ જેવો હતો: રઝાકારો અને રાજ્ય પોલીસ પશ્ચિમી જિલ્લાઓમાં હિન્દુઓને વ્યવસ્થિત રીતે આતંકિત કરી રહ્યા હતા, જેના કારણે હતાશ પરિવારોનું મોટા પાયે સ્થળાંતર થયું હતું. દિલ્હીમાં ભારતીય ગામો પર સરહદ પારના દરોડા અને હૈદરાબાદ પ્રદેશમાંથી પસાર થતી ભારતીય ટ્રેનો પરના ઉદ્ધત હુમલાઓના અહેવાલોની ભરમાર થઈ ગઈ. કાસિમ રઝવી રઝાકારોની હિંસા વધુ વિકૃત બની, જેમાં વિદેશી મિશનરીઓ પર અકથ્ય હુમલાઓ અને નનો પર બળાત્કારના આક્ષેપો સામે આવ્યા. લાઈક અલીની સરકારે, એક આશ્ચર્યજનક નિંદાત્મક પગલામાં, પોતાના આરોપો સાથે જવાબ આપ્યો, દાવો કર્યો કે ભારતીય સૈનિકો વારંવાર ઘૂસણખોરી કરી રહ્યા છે. "અમે સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં જઈ રહ્યા છીએ," તેમણે જાહેર કર્યું, જે એક ઘરેલું સંકટને આંતરરાષ્ટ્રીય બનાવવાની હતાશ વિનંતી હતી. નિઝામે મધ્યસ્થી કરવા માટે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સના રાષ્ટ્રપતિને પણ સીધી અપીલ કરી, એક એવી અપીલ જેને નમ્રતાપૂર્વક, પરંતુ મક્કમતાથી નકારી કાઢવામાં આવી.

ભારતીય મંત્રીમંડળના આંતરિક ગર્ભગૃહમાં, એક અંતિમ, તીવ્ર ચર્ચા ચાલી. જેમ જેમ સરદાર પટેલે નિર્ણાયક લશ્કરી કાર્યવાહી માટે દબાણ કર્યું, તેમ વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુ અચકાયા. તેઓ માઉન્ટબેટનને આપેલા વ્યક્તિગત વચનથી બંધાયેલા હતા કે જ્યાં સુધી હિન્દુઓનો મોટા પાયે નરસંહાર ન થાય ત્યાં સુધી તેઓ બળનો ઉપયોગ કરવાની મંજૂરી નહીં આપે. તેમને આંતરરાષ્ટ્રીય પરિણામો, ત્યારબાદ થનારી નિંદા, અને સમગ્ર ભારતમાં સાંપ્રદાયિક નરસંહાર ફાટી નીકળવાની ભયાનક સંભાવનાનો ડર હતો, જે એક વર્ષ કરતાં પણ ઓછા જૂના પંજાબના નરસંહારની ગંભીર યાદ અપાવતો હતો. લશ્કરી ટોચના અધિકારીઓ, જેઓ હજી પણ બ્રિટિશ અધિકારીઓના નેતૃત્વ હેઠળ હતા, તેમણે તેમની સાવચેતી વધારી, અને આ યોજનાને "જોખમી લશ્કરી જુગાર" ગણાવી. વરિષ્ઠ ભારતીય અધિકારીઓએ ચોમાસા પછી રાહ જોવાની સલાહ આપી, ચેતવણી આપી કે હૈદરાબાદ પરના આક્રમણથી દેશનો બાકીનો ભાગ ખતરનાક રીતે ખુલ્લો પડી જશે. તે સંરક્ષણ સમિતિની એક તંગ બેઠકમાં હતું કે પટેલે, જોકે હજી પણ નબળા અને હૃદયરોગના હુમલામાંથી સ્વસ્થ થઈ રહ્યા હતા, તેમ છતાં પોતાનો નિર્ણાયક, અતાર્કિક પ્રતિ-દલીલ રજૂ કરી. તેમણે એક કુશળ રાજકારણીના ઠંડા તર્કથી લશ્કરી ભયને નકારી કાઢ્યો:

"આખરે, કાયદો અને વ્યવસ્થા સૈન્ય દ્વારા જાળવવામાં આવતી નથી," તેમણે પોતાના સ્થિર અવાજમાં શરૂઆત કરી. "સરકારની પ્રતિષ્ઠા અને તેના સશસ્ત્ર દળોના સંભવિત ઉપયોગથી જ વ્યવસ્થા જળવાઈ રહે છે. આજે, તે પ્રતિષ્ઠા એટલી ઊંચી છે કે હૈદરાબાદ સામે કાર્યવાહી કરતી વખતે પણ આખા દેશમાં શાંતિ જાળવી શકાય છે. પરંતુ જો સરકાર વધુ વિલંબ કરશે, તો તેની પ્રતિષ્ઠા એટલી નીચી જશે કે એક મોટી સેના પણ આંતરિક સુરક્ષા જાળવી શકશે નહીં."

તેમનો તર્ક અકાટ્ય હતો. જોખમ કાર્યવાહી કરવામાં નહીં, પરંતુ નિષ્ક્રિયતામાં હતું. તેમના શબ્દોથી પ્રેરાઈને, સંરક્ષણ સમિતિએ "લશ્કરી તૈયારીઓ શરૂ કરવાનો" સંકલ્પ કર્યો. હૈદરાબાદ સંકટ ૧૯૪૮ તેના અંતિમ તબક્કામાં પહોંચવાનું હતું.

સપ્ટેમ્બરની શરૂઆત સુધીમાં, નેહરુએ પોતાને વધુને વધુ અલગ-થલગ જોયા. અન્ય તમામ વરિષ્ઠ મંત્રીઓ, અને નવા, વ્યાપકપણે આદરણીય ગવર્નર-જનરલ, સી. રાજગોપાલાચારી (જેમને પ્રેમથી રાજાજી કહેવાતા), પટેલની સાથે મક્કમતાથી ઊભા હતા. "અહીંના મોટાભાગના લોકો મારા પર સંપૂર્ણપણે અવિશ્વાસ કરે છે," નેહરુએ માઉન્ટબેટનને એક ખાનગી પત્રમાં શોક વ્યક્ત કર્યો, જે તેમની અંગત વેદનાને છતી કરે છે. અંતે, તેઓ માની ગયા. ૩૧ ઓગસ્ટના રોજ, રાજાજીએ નિઝામને અંતિમ, ઔપચારિક અપીલ મોકલી: રઝાકારો પર પ્રતિબંધ મૂકો અને ભારતીય સેનાને રાજ્યમાં વ્યવસ્થા પુનઃસ્થાપિત કરવા માટે તૈનાત કરવાની મંજૂરી આપો. ૫ સપ્ટેમ્બરે નિઝામનો તાર દ્વારા આવેલો જવાબ અવજ્ઞાનો એક ઉત્કૃષ્ટ નમૂનો હતો. રઝાકારો પર પ્રતિબંધ મૂકવો, તેમણે દાવો કર્યો, "અવ્યવહારુ" હતો, અને તેમની ધરતી પર ભારતીય સૈનિકોને મંજૂરી આપવી "સવાલ બહાર" હતી.

પાસો ફેંકાઈ ગયો હતો, પરંતુ દિલ્હીમાં આંતરિક નાટક હજી સમાપ્ત થયું ન હતું. ૮ સપ્ટેમ્બરે એક કેબિનેટ બેઠકમાં, જ્યારે રાજ્ય મંત્રાલયે ઔપચારિક રીતે હૈદરાબાદ પર નિયંત્રણ લેવાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો, ત્યારે નેહરુએ તેનો સખત વિરોધ કર્યો, અને પ્રસ્તાવની કડક શબ્દોમાં ટીકા કરી. તે ઉચ્ચ તણાવની ક્ષણ હતી, સ્વતંત્રતા ચળવળના બે દિગ્ગજો વચ્ચેનો સંઘર્ષ. એક એવા પગલામાં જેણે રૂમને સ્તબ્ધ કરી દીધો, સરદાર પટેલ ફક્ત ઊભા થયા અને બહાર ચાલ્યા ગયા. તે બપોરે, રાજાજી, શાણા વરિષ્ઠ રાજનેતા, પટેલે, નેહરુ અને વી.પી. મેનન સાથે તેમના રૂમમાં એક વિશેષ બેઠક બોલાવી. નિર્ણય અંતે, અફર રીતે લેવામાં આવ્યો. આક્રમણ, જેનું કોડનેમ ઓપરેશન પોલો હતું, તે ૧૩ સપ્ટેમ્બર માટે નક્કી કરવામાં આવ્યું. ૧૦ તારીખે નિઝામને અંતિમ ચેતવણી તાર દ્વારા મોકલવામાં આવી. જ્યારે ૧૧ તારીખે તેમનો ટાળમટોળભર્યો જવાબ પટેલને ફોન પર વાંચી સંભળાવવામાં આવ્યો, ત્યારે સરદારે સૂકી, થાકેલી બુદ્ધિથી મજાક કરી, "હાલ માટે, આ બધું ફક્ત ટેલિગ્રામોની લડાઈ છે." તે જ રાત્રે, કરાચીમાં એક અલગ દુનિયામાં, મુહમ્મદ અલી ઝીણાનું અવસાન થયું. આ સમાચારે એક વધુ જટિલતા ઉમેરી. જ્યારે પૂછવામાં આવ્યું કે શું ભારતીય ધ્વજ અડધી કાઠીએ ફરકાવવો જોઈએ, ત્યારે પટેલની પ્રારંભિક પ્રતિક્રિયા સ્પષ્ટ હતી: "શા માટે? શું તે તમારા સંબંધી હતા?" ફક્ત એવી સલાહ મળ્યા પછી કે તે એક સાથી કોમનવેલ્થ ડોમિનિયનના વડા માટે યોગ્ય પ્રોટોકોલ છે, તેઓ અનિચ્છાએ સંમત થયા.

૧૩ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૪૮ની પરોઢ પહેલાં, "પોલીસ કાર્યવાહી" શરૂ થઈ. દખ્ખણના મેદાનોની શાંતિ ભારતીય બખ્તરબંધ વાહનોના ગડગડાટથી તૂટી ગઈ. બ્રિટિશ આર્મી ચીફ, જનરલ રોય બુચર દ્વારા ઓપરેશનને રોકવાનો એક છેલ્લી ઘડીનો પ્રયાસ—"વિશ્વસનીય ગુપ્ત માહિતી"નો હવાલો આપીને કે હૈદરાબાદે કોઈક રીતે બોમ્બર્સ મેળવી લીધા છે—પટેલના માણસો દ્વારા તિરસ્કારપૂર્વક ફગાવી દેવામાં આવ્યો. મુખ્ય બખ્તરબંધ ટુકડી, મેજર જનરલ જે.એન. ચૌધરીના નેતૃત્વ હેઠળ લેફ્ટનન્ટ જનરલ રાજેન્દ્રસિંહજીની સમગ્ર કમાન હેઠળ, સોલાપુરથી પૂર્વ તરફ આગળ વધી, જ્યારે બીજી ટુકડીએ પશ્ચિમથી હુમલો કર્યો. બહુ-પાંખીયા હુમલાને હૈદરાબાદ કમાન્ડને ગૂંચવવા અને સંઘર્ષને ઝડપથી સમાપ્ત કરવા, જાનહાનિ ઘટાડવા અને બદલાખોર નરસંહારના જોખમને નિષ્ક્રિય કરવા માટે ડિઝાઇન કરવામાં આવ્યો હતો.

આ યોજના સંપૂર્ણતા સાથે કામ કરી, જે શાનદાર ભારતીય લશ્કરી ઇતિહાસનો પુરાવો છે. મહત્વપૂર્ણ નલદુર્ગ પુલ, હૈદરાબાદ પ્રદેશની બાર માઇલ અંદર, તેને તોડી પાડવામાં આવે તે પહેલાં જ અકબંધ કબજે કરવામાં આવ્યો હતો. નિઝામના બ્રિટિશ ડિમોલિશન નિષ્ણાત, મૂરે નામના એક વ્યક્તિને વિસ્ફોટકોથી ભરેલી જીપમાં નાટકીય રીતે ધરપકડ કરવામાં આવી, જે પુલ તરફ દોડી રહ્યો હતો. જો તે સફળ થયો હોત, તો પાંચ-દિવસીય યુદ્ધ એક અઠવાડિયા લાંબા રક્તપાતમાં ફેરવાઈ શક્યું હોત. રઝાકારોએ નબળા સજ્જ હૈદરાબાદ રાજ્યની સેના કરતાં વધુ કટ્ટરતાથી લડાઈ લડી, પરંતુ પરિણામ પર ક્યારેય શંકા નહોતી. ૧૭ સપ્ટેમ્બરની બપોર સુધીમાં, બધું સમાપ્ત થઈ ગયું હતું. ભારતીય સેનાએ હૈદરાબાદના કમાન્ડર, મેજર જનરલ અલ ઇદ્રુસ પાસેથી એક હતાશ રેડિયો સંદેશ પકડ્યો, જેમાં તેમણે તેમના સૈનિકોને હથિયાર નીચે મૂકીને શરણાગતિ સ્વીકારવાનો આદેશ આપ્યો હતો. તે સાંજે, હૈદરાબાદ રેડિયોએ એક સ્તબ્ધ જનતાને સમાચારની પુષ્ટિ કરી. બીજા દિવસે, ઇદ્રુસે ઔપચારિક રીતે જનરલ ચૌધરી સમક્ષ શરણાગતિ સ્વીકારી. ૧૯૪૮માં હૈદરાબાદનું પતન પૂર્ણ થયું હતું.

જે ભયાનક સાંપ્રદાયિક નરસંહારની પટેલને ચેતવણી આપવામાં આવી હતી, તે ક્યારેય થયો નહીં. નેહરુના ગહન આશ્ચર્ય અને રાહત માટે, અને પટેલના ઊંડા સંતોષ માટે, સમગ્ર ભારતમાં મુસ્લિમોએ ખુલ્લેઆમ કાર્યવાહીનું સમર્થન કર્યું. પાંચ-દિવસીય અભિયાનમાં ભારતના ૪૨ સૈનિકો માર્યા ગયા હતા, જ્યારે હૈદરાબાદની સેનાએ ૪૯૦ માણસો ગુમાવ્યા હતા. જોકે, કટ્ટરપંથી રઝાકારોની કિંમત આશ્ચર્યજનક હતી: ૨,૭૨૭ માર્યા ગયા અને ૩,૩૬૪ પકડાયા. કાસિમ રઝવી, તે વ્યક્તિ જેના જ્વલંત શબ્દોએ તેના લોકોને બરબાદી તરફ દોરી ગયા હતા, તેને ૧૯ સપ્ટેમ્બરે ધરપકડ કરવામાં આવી.

રાજકીય વ્યવહારિકતાના એક શાનદાર પગલામાં, પટેલે નક્કી કર્યું કે નિઝામને પદભ્રષ્ટ કરવામાં નહીં આવે. તે સત્તાનું પ્રતીક હતા, અને તે પ્રતીકને નષ્ટ કરવા કરતાં તેને અપનાવવું વધુ શાણપણભર્યું હતું. તેમને બંધારણીય વડા, રાજપ્રમુખ તરીકે જાળવી રાખવાના હતા. ફેબ્રુઆરી ૧૯૪૯ માં, જ્યારે પટેલે પ્રથમ વખત હૈદરાબાદની મુલાકાત લીધી, ત્યારે નિઝામ એરપોર્ટ પર તેમની રાહ જોઈ રહ્યા હતા. તેમણે તેમના વિજેતાનું હાથ જોડીને સ્વાગત કર્યું. જ્યારે પટેલે તેમને વિમાનની બારીમાંથી જોયા, ત્યારે તેમણે તેમના સચિવને શાંતિથી ટિપ્પણી કરી, "તો, આ પોકળ 'મહામહિમ' આખરે આવી જ ગયા." તેમણે નમસ્તે સાથે અભિવાદનનો જવાબ આપ્યો.

પાછળથી, એક ખાનગી બેઠકમાં, પટેલે કઠોર સ્પષ્ટવક્તાથી વાત કરી. તેમણે નિઝામને રઝાકારો, પાકિસ્તાન સાથેના ગુપ્ત સોદાઓ, અને મધ્યમમાર્ગીઓની સલાહને અવગણવાની તેમની દુઃખદ મૂર્ખતાની યાદ અપાવી. તેમણે તેમના સચિવ પાસે નિઝામ દ્વારા લખાયેલ એક દોહો પણ પઠન કરાવ્યો, જેમાં હિન્દુ ધર્મના પ્રતીકોની મજાક ઉડાવવામાં આવી હતી. નિઝામ, સંપૂર્ણપણે તૂટી ગયેલા, ખૂબ માફી માંગી, તેમના ઊંડા ખેદને વ્યક્ત કર્યો અને ભારત પ્રત્યે તેમની સંપૂર્ણ વફાદારીનું વચન આપ્યું. આ શક્તિશાળી સરદાર પટેલ અને નિઝામની મુલાકાત આ નાટકનો અંતિમ અંક હતો. દિલ્હી પાછા ફર્યા પછી, પટેલે તેમને એક વિજેતા તરીકે નહીં, પરંતુ એક રાજનેતા તરીકે લખ્યું: "જેમ મેં મહામહિમને કહ્યું, ભૂલ કરવી એ માનવ સ્વભાવ છે, અને દરેક ધર્મમાં શીખવવામાં આવે છે કે આપણે માફ કરવું અને ભૂલી જવું જોઈએ. દરેક માણસનું કર્તવ્ય છે કે તે સાચા પસ્તાવાથી આ પ્રક્રિયાને ઝડપી બનાવે."

હૈદરાબાદના સમર્પણ સાથે, સરદાર પટેલના જીવનનું મહાન મિશન—ભારતનું એકીકરણ—પૂર્ણ થયું. જે રજવાડું ભારતના હૃદયમાં "કેન્સર" હતું, તે સાજું થઈ ગયું હતું. એક વિભાજિત રાષ્ટ્રનો "તૂટેલો ઘડો", જેને તેમણે એકવાર "નવ છિદ્રોવાળો" ગણાવ્યો હતો, તે મહાન કુંભારે સંપૂર્ણ કરી દીધો હતો. સરદાર પટેલ હૈદરાબાદ એકીકરણ માત્ર એક લશ્કરી વિજય નહોતો; તે એક લાંબી ઐતિહાસિક પ્રક્રિયાનો નિષ્કર્ષ હતો. તે અંતિમ બેઠકમાં, સાદી સફેદ ખાદીમાં ૭૩ વર્ષીય વ્યક્તિ માત્ર એક વિજેતા નહોતા; તે એક નવા ભારતના મૂર્ત સ્વરૂપ હતા, જે ભૂતકાળના ભંગાણને સુધારીને એક અતૂટ ભવિષ્યનું નિર્માણ કરી રહ્યા હતા.

ऑपरेशन पोलो: पांच दिवसीय युद्ध जिसने एक राजशाही को गिरा दिया और एक राष्ट्र का निर्माण किया।

हैदराबाद से अंतिम शब्द दिल्ली में एक बंद होते दरवाज़े के धमाके के साथ नहीं, बल्कि एक एकल टेलीग्राम की शांत, निंदनीय अंतिमता के साथ पहुँचा। लॉर्ड माउंटबेटन के लिए, यह एक कड़वी व्यक्तिगत विफलता थी। लेकिन सरदार वल्लभभाई पटेल के लिए, निज़ाम के इनकार की ख़बर एक गंभीर संतुष्टि की भावना के साथ मिली। समझौते का रास्ता, भावनात्मक अपीलों और बड़ी मेहनत से तैयार किए गए समझौतों का रास्ता समाप्त हो चुका था। अब, मजबूरी का रास्ता स्पष्ट था। पटेल के लिए, निज़ाम ऑफ़ हैदराबाद का दोहरापन और उनके रज़ाकार मिलिशिया द्वारा फैलाया गया आतंक "दृढ़ और स्पष्ट कार्रवाई" के लिए पर्याप्त कारण था। 21 जून, 1948 को माउंटबेटन के जाने के क्षण से ही, उस विशाल रियासत का भाग्य तय हो गया था। अनौपचारिक आर्थिक नाकाबंदी को औपचारिक रूप दिया गया और एक अटूट शिकंजे में कस दिया गया, और जिसे ऑपरेशन पोलो के नाम से जाना जाने लगा, उसकी उलटी गिनती शुरू हो गई थी, जो दक्कन के इतिहास में एक महत्वपूर्ण क्षण था।

हताश और अलग-थलग, हैदराबाद साये में चला गया, गुप्त हथियार डीलरों से सहायता मांग रहा था। पाकिस्तान से अवैध हथियारों की उड़ानें अंधेरे की आड़ में आने लगीं, जो एक सामंती राज्य को एक आधुनिक सेना के खिलाफ हथियारबंद करने का एक व्यर्थ प्रयास था। हस्तक्षेप का मामला ईंट-दर-ईंट बन रहा था। ज़मीनी स्थिति अराजकता में बदल रही थी। फासीवादी रज़ाकारों और सशस्त्र कम्युनिस्ट विद्रोहियों के बीच एक भयावह, अपवित्र गठबंधन बन रहा था, जिससे कानूनविहीन क्षेत्र बन गए जहाँ दिन में रज़ाकारों का और रात में कम्युनिस्टों का शासन था। जुलाई के अंत में, निज़ाम के मंत्रिमंडल में एक सम्मानित हिंदू मंत्री, जे.वी. जोशी ने विरोध में इस्तीफा दे दिया। उनका सार्वजनिक आरोप एक बम की तरह था: रज़ाकार और राज्य पुलिस पश्चिमी जिलों में हिंदुओं को व्यवस्थित रूप से आतंकित कर रहे थे, जिससे हताश परिवारों का बड़े पैमाने पर पलायन हो रहा था। दिल्ली में भारतीय गांवों पर सीमा पार छापों और हैदराबाद क्षेत्र से गुजरने वाली भारतीय ट्रेनों पर बेशर्म हमलों की रिपोर्टों की बाढ़ आ गई। कासिम रज़वी रज़ाकारों की हिंसा और भी वीभत्स हो गई, जिसमें विदेशी मिशनरियों पर अकथनीय हमलों और ननों के बलात्कार के आरोप सामने आए। लाइक अली की सरकार ने, एक लुभावने निंदक कदम में, अपने स्वयं के आरोपों के साथ जवाब दिया, यह दावा करते हुए कि भारतीय सैनिक बार-बार घुसपैठ कर रहे थे। "हम संयुक्त राष्ट्र जा रहे हैं," उन्होंने घोषणा की, एक घरेलू संकट को अंतर्राष्ट्रीय बनाने की एक हताश दलील। निज़ाम ने मध्यस्थता के लिए संयुक्त राज्य अमेरिका के राष्ट्रपति से भी सीधे अपील की, एक ऐसी अपील जिसे विनम्रता से, लेकिन दृढ़ता से अस्वीकार कर दिया गया।

भारतीय मंत्रिमंडल के भीतरी गर्भगृह में, एक अंतिम, गहन बहस छिड़ गई। जैसे ही सरदार पटेल ने निर्णायक सैन्य कार्रवाई के लिए दबाव डाला, प्रधान मंत्री जवाहरलाल नेहरू झिझक गए। वह माउंटबेटन से किए गए एक व्यक्तिगत वादे से बंधे थे कि वे तब तक बल प्रयोग की अनुमति नहीं देंगे जब तक कि हिंदुओं का बड़े पैमाने पर नरसंहार न हो। उन्हें अंतर्राष्ट्रीय नतीजों, उसके बाद होने वाली निंदा, और पूरे भारत में सांप्रदायिक नरसंहार भड़कने की भयानक संभावना का डर था, जो एक साल से भी कम पुराने पंजाब नरसंहार की एक गंभीर प्रतिध्वनि थी। सैन्य शीर्ष अधिकारियों, जो अभी भी ब्रिटिश अधिकारियों के नेतृत्व में थे, ने उनकी सावधानी को और बढ़ा दिया, और इस योजना को "जोखिम भरा सैन्य जुआ" कहा। वरिष्ठ भारतीय अधिकारियों ने मानसून के बाद तक इंतजार करने की सलाह दी, यह चेतावनी देते हुए कि हैदराबाद पर आक्रमण देश के बाकी हिस्सों को खतरनाक रूप से असुरक्षित छोड़ देगा। यह रक्षा समिति की एक तनावपूर्ण बैठक में था कि पटेल ने, हालांकि अभी भी कमजोर और दिल के दौरे से उबर रहे थे, अपना निर्णायक, अकाट्य प्रति-तर्क दिया। उन्होंने एक कुशल राजनेता के ठंडे तर्क के साथ सैन्य आशंकाओं को खारिज कर दिया:

"अंततः, कानून और व्यवस्था सेना द्वारा बनाए नहीं रखी जाती है," उन्होंने अपनी स्थिर आवाज़ में शुरू किया। "सरकार की प्रतिष्ठा और उसकी सशस्त्र बलों के संभावित उपयोग से ही व्यवस्था बनी रहती है। आज, वह प्रतिष्ठा इतनी ऊँची है कि हैदराबाद के खिलाफ कार्रवाई करते हुए पूरे देश में शांति बनाए रखी जा सकती है। लेकिन अगर सरकार और देरी करती है, तो उसकी प्रतिष्ठा इतनी गिर जाएगी कि एक बड़ी सेना भी आंतरिक सुरक्षा बनाए नहीं रख पाएगी।"

उनका तर्क अकाट्य था। जोखिम कार्रवाई करने में नहीं, बल्कि निष्क्रियता में था। उनके शब्दों से प्रेरित होकर, रक्षा समिति ने "सैन्य तैयारी शुरू करने" का संकल्प लिया। हैदराबाद संकट 1948 अपने अंत तक पहुँचने वाला था।

सितंबर की शुरुआत तक, नेहरू ने खुद को तेजी से अलग-थलग पाया। अन्य सभी वरिष्ठ मंत्री, और नए, व्यापक रूप से सम्मानित गवर्नर-जनरल, सी. राजगोपालाचारी (जिन्हें प्यार से राजाजी कहा जाता था), पटेल के साथ दृढ़ता से खड़े थे। "यहाँ के अधिकांश लोग मुझ पर पूरी तरह से अविश्वास करते हैं," नेहरू ने माउंटबेटन को एक निजी पत्र में विलाप किया, जिससे उनकी व्यक्तिगत पीड़ा का पता चलता है। अंत में, वे मान गए। 31 अगस्त को, राजाजी ने निज़ाम को एक अंतिम, औपचारिक अपील भेजी: रज़ाकारों पर प्रतिबंध लगाओ और भारतीय सेना को राज्य में व्यवस्था बहाल करने के लिए तैनात करने की अनुमति दो। 5 सितंबर को निज़ाम का तार से भेजा गया जवाब अवज्ञा का एक उत्कृष्ट उदाहरण था। रज़ाकारों पर प्रतिबंध लगाना, उन्होंने दावा किया, "अव्यावहारिक" था, और अपनी धरती पर भारतीय सैनिकों को अनुमति देना "सवाल से बाहर" था।

पासा फेंका जा चुका था, लेकिन दिल्ली में आंतरिक नाटक अभी खत्म नहीं हुआ था। 8 सितंबर को एक कैबिनेट बैठक में, जब राज्य मंत्रालय ने औपचारिक रूप से हैदराबाद पर नियंत्रण करने का प्रस्ताव रखा, तो नेहरू ने इसका कड़ा विरोध किया, और प्रस्ताव की कठोर शब्दों में आलोचना की। यह उच्च तनाव का एक क्षण था, स्वतंत्रता आंदोलन के दो दिग्गजों के बीच टकराव। एक ऐसे कदम में जिसने कमरे को सन्नाटे में डाल दिया, सरदार पटेल बस खड़े हुए और बाहर चले गए। उस दोपहर, राजाजी, बुद्धिमान वरिष्ठ राजनेता, ने पटेल, नेहरू और वी.पी. मेनन के साथ अपने कमरे में एक विशेष बैठक बुलाई। निर्णय अंततः, अटल रूप से किया गया। आक्रमण, जिसका कोडनेम ऑपरेशन पोलो था, 13 सितंबर के लिए निर्धारित किया गया था। 10 तारीख को निज़ाम को एक अंतिम चेतावनी तार द्वारा भेजी गई। जब 11 तारीख को उनका टालमटोल भरा जवाब पटेल को फोन पर पढ़कर सुनाया गया, तो सरदार ने सूखी, थकी हुई बुद्धि के साथ मजाक किया, "अभी के लिए, यह सब सिर्फ टेलीग्रामों की लड़ाई है।" उसी रात, कराची में एक अलग दुनिया में, मुहम्मद अली जिन्ना की मृत्यु हो गई। इस खबर ने एक और जटिलता जोड़ दी। जब पूछा गया कि क्या भारतीय ध्वज आधा झुकाया जाना चाहिए, तो पटेल की प्रारंभिक प्रतिक्रिया स्पष्ट थी: "क्यों? क्या वह आपका रिश्तेदार था?" केवल यह सलाह दिए जाने के बाद कि यह एक साथी राष्ट्रमंडल डोमिनियन के प्रमुख के लिए उचित प्रोटोकॉल था, वे अनिच्छा से सहमत हुए।

13 सितंबर, 1948 की भोर से पहले, "पुलिस कार्रवाई" शुरू हुई। दक्कन के मैदानों की खामोशी भारतीय बख्तरबंद गाड़ियों की गड़गड़ाहट से टूट गई। ब्रिटिश सेना प्रमुख, जनरल रॉय बुचर द्वारा ऑपरेशन को रोकने का एक अंतिम-मिनट का प्रयास—"विश्वसनीय खुफिया जानकारी" का हवाला देते हुए कि हैदराबाद ने किसी तरह बमवर्षक हासिल कर लिए थे—पटेल के लोगों द्वारा तिरस्कारपूर्वक खारिज कर दिया गया। मुख्य बख्तरबंद स्तंभ, मेजर जनरल जे.एन. चौधरी के नेतृत्व में लेफ्टिनेंट जनरल राजेंद्रसिंहजी की समग्र कमान में, सोलापुर से पूर्व की ओर बढ़ा, जबकि एक अन्य बल ने पश्चिम से हमला किया। बहु-आयामी हमले को हैदराबाद कमांड को भ्रमित करने और संघर्ष को तेजी से समाप्त करने, हताहतों को कम करने और प्रतिशोधी नरसंहारों के जोखिम को बेअसर करने के लिए डिज़ाइन किया गया था।

यह योजना पूर्णता के साथ काम कर गई, जो शानदार भारतीय सैन्य इतिहास का एक प्रमाण है। महत्वपूर्ण नलदुर्ग पुल, हैदराबाद क्षेत्र के बारह मील अंदर, उसे ध्वस्त किए जाने से कुछ क्षण पहले ही बरकरार पकड़ लिया गया था। निज़ाम के ब्रिटिश विध्वंस विशेषज्ञ, मूर नामक एक व्यक्ति को नाटकीय रूप से विस्फोटकों से भरी एक जीप में गिरफ्तार किया गया, जो पुल की ओर दौड़ रहा था। यदि वह सफल हो जाता, तो पाँच-दिवसीय युद्ध एक सप्ताह तक चलने वाले रक्तपात में बदल सकता था। रज़ाकारों ने खराब सुसज्जित हैदराबाद राज्य सेना की तुलना में अधिक कट्टरता से लड़ाई लड़ी, लेकिन परिणाम पर कभी संदेह नहीं था। 17 सितंबर की दोपहर तक, सब खत्म हो गया था। भारतीय सेना ने हैदराबाद के कमांडर, मेजर जनरल अल इद्रूस से एक हताश रेडियो संदेश पकड़ा, जिसमें उन्होंने अपने सैनिकों को हथियार डालने और आत्मसमर्पण करने का आदेश दिया था। उस शाम, हैदराबाद रेडियो ने एक स्तब्ध जनता को खबर की पुष्टि की। अगले दिन, इद्रूस ने औपचारिक रूप से जनरल चौधरी के सामने आत्मसमर्पण कर दिया। 1948 में हैदराबाद का पतन पूरा हो गया था।

जिस भयानक सांप्रदायिक नरसंहार की पटेल को चेतावनी दी गई थी, वह कभी नहीं हुआ। नेहरू के गहरे आश्चर्य और राहत के लिए, और पटेल की गहरी संतुष्टि के लिए, पूरे भारत में मुसलमानों ने खुले तौर पर कार्रवाई का समर्थन किया। पाँच-दिवसीय अभियान में भारत के 42 सैनिक मारे गए थे, जबकि हैदराबाद की सेना ने 490 लोगों को खो दिया था। हालांकि, कट्टरपंथी रज़ाकारों की कीमत चौंकाने वाली थी: 2,727 मारे गए और 3,364 पकड़े गए। कासिम रज़वी, वह व्यक्ति जिसके ज्वलंत शब्दों ने अपने लोगों को बर्बादी की ओर धकेल दिया था, को 19 सितंबर को गिरफ्तार कर लिया गया।

राजनीतिक व्यावहारिकता के एक शानदार स्ट्रोक में, पटेल ने फैसला किया कि निज़ाम को पदच्युत नहीं किया जाएगा। वह अधिकार का प्रतीक थे, और उस प्रतीक को नष्ट करने के बजाय उसे अपनाना बुद्धिमानी थी। उन्हें संवैधानिक प्रमुख, राजप्रमुख के रूप में बनाए रखा जाना था। फरवरी 1949 में, जब पटेल पहली बार हैदराबाद गए, तो निज़ाम हवाई अड्डे पर उनका इंतजार कर रहे थे। उन्होंने अपने विजेता का हाथ जोड़कर स्वागत किया। जैसे ही पटेल ने उन्हें विमान की खिड़की से देखा, उन्होंने अपने सचिव से चुपचाप टिप्पणी की, "तो, यह खोखले 'महामहिम' आखिरकार आ ही गए।" उन्होंने नमस्ते के साथ अभिवादन का जवाब दिया।

बाद में, एक निजी बैठक में, पटेल ने क्रूर स्पष्टवादिता के साथ बात की। उन्होंने निज़ाम को रज़ाकारों, पाकिस्तान के साथ गुप्त सौदों और नरमपंथियों की सलाह को नज़रअंदाज़ करने की उनकी दुखद मूर्खता की याद दिलाई। उन्होंने अपने सचिव से निज़ाम द्वारा लिखे गए एक दोहे का पाठ भी करवाया, जिसमें हिंदू धर्म के प्रतीकों का मज़ाक उड़ाया गया था। निज़ाम, पूरी तरह से टूट चुके, ने बहुत माफी मांगी, अपने गहरे अफसोस को व्यक्त किया और भारत के प्रति अपनी पूरी वफादारी का वचन दिया। यह शक्तिशाली सरदार पटेल और निज़ाम की बैठक इस नाटक का अंतिम अंक था। दिल्ली लौटने पर, पटेल ने उन्हें एक विजेता के रूप में नहीं, बल्कि एक राजनेता के रूप में लिखा: "जैसा कि मैंने महामहिम से कहा, गलती करना मानव स्वभाव है, और हर धर्म में यह सिखाया जाता है कि हमें माफ कर देना और भूल जाना चाहिए। यह हर व्यक्ति का कर्तव्य है कि वह सच्चे पश्चाताप से इस प्रक्रिया को तेज करे।"

हैदराबाद के समर्पण के साथ, सरदार पटेल के जीवन का महान मिशन—भारत का एकीकरण—पूरा हो गया। वह रियासत जो भारत के दिल में "कैंसर" थी, ठीक हो गई थी। एक विभाजित राष्ट्र का "टूटा हुआ बर्तन", जिसे उन्होंने एक बार "नौ छेदों वाला" बताया था, उस महान कुम्हार द्वारा पूरा कर दिया गया था। सरदार पटेल हैदराबाद एकीकरण केवल एक सैन्य जीत नहीं थी; यह एक लंबी ऐतिहासिक प्रक्रिया का समापन था। उस अंतिम बैठक में, साधारण सफेद खादी में 73 वर्षीय व्यक्ति केवल एक विजेता नहीं थे; वह एक नए भारत का अवतार थे, जो अतीत के दरारों को भरकर एक अटूट भविष्य का निर्माण कर रहे थे।

---

Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---

HYDERABAD SERIES 09 - A princely state bowed before an unyielding iron resolve, and the dream of a united India was realized

A princely state bowed before an unyielding iron resolve, and the dream of a united India was realized

In the incandescent dawn of 1947, as the Indian tricolor first tasted the free air of Delhi, a shadow lingered over the heart of the subcontinent. It was not a shadow of doubt, but of defiance—a sprawling, fabulously wealthy state named Hyderabad, a jeweled wound in the nascent body of a free India. At its heart sat its ruler, Nizam Mir Osman Ali Khan, a man who was himself a living paradox. He was one of the richest men the world had ever known, yet he walked in threadbare clothes, saving paperclips and dining on meager meals. He was a poet of delicate sensibilities, yet a monarch paralyzed by indecision, haunted by the specter of his fading majesty. The Hyderabad Nizam history is not just a political chronicle; it is the human drama of a king who dreamed of sovereignty while a new nation was being forged around him in fire and hope.

As the British Raj receded, the Nizam yearned for the grandeur of an independent kingdom, a third dominion alongside India and Pakistan. He schemed to purchase the port of Goa from the Portuguese, a desperate bid to give his landlocked empire an outlet to the sea—a dream the British had gently but firmly denied. As the 565 princely states faced their moment of truth, the Nizam stood at a crossroads, unable to choose accession to India or an open challenge. He chose instead to wait, to negotiate, to plot in the gilded silence of his palaces, hoping the tides of history might miraculously turn. This fateful indecision, a hallmark of the Indian princely states' history, would set the stage for one of the most critical and tense chapters in the saga of India’s unification.

The Nizam was a solitary figure, but he was not alone. Refusing to travel to Delhi himself, he was flanked by advisors: the pragmatic English lawyer Sir Walter Monckton and his Prime Minister, the Nawab of Chhatari, who urged caution and compromise. But their moderate counsel was increasingly drowned out by a younger, more ferocious voice—that of Kasim Razvi. Razvi was the fiery, charismatic leader of the Ittehad-ul-Muslimeen, a political party fiercely dedicated to preserving Muslim dominance in a state where Hindus formed the overwhelming majority. His militant wing, the Razakars, was his private army, a fanatical force ready to enforce his will with sword and fire. The rise of Kasim Razvi Razakars marked a dark, violent turn. Razvi’s influence over the aging Nizam grew like a poisonous vine, twisting his judgment and isolating him from reality. When Monckton and Chhatari returned from Delhi with a negotiated settlement, Razvi unleashed his power. He orchestrated a massive demonstration, surrounding the ministers' residence with twenty thousand chanting supporters, effectively holding them hostage until the Nizam capitulated. The deal was dead. The era of reason had ended; the era of the Razakars had begun.

Razvi's rhetoric escalated from coercion to outright threat. In late October 1947, with the Nizam present, he brazenly told Monckton, "The Government of India is in no position to do anything to us. Their hands are full with difficulties elsewhere," a clear allusion to the tribal invasion of Kashmir. He believed India was too weak and distracted to handle another crisis. Razvi’s word became the Nizam's command. The Nawab of Chhatari was dismissed, replaced by Mir Laik Ali, a prominent Hyderabad businessman who had been part of Pakistan's delegation to the United Nations—a signal of defiance that rippled all the way to Delhi. In November, Razvi himself traveled to the capital for a face-to-face meeting with the one man who was not swayed by bluster: Sardar Vallabhbhai Patel. "We will fight," Razvi declared with zeal, "and we will fight to the last man." Patel’s reply was icy and dismissive. "If you want to commit suicide," he said calmly, "how can I stop you?" V.P. Menon, Patel's trusted aide, later noted that Razvi’s fanaticism bordered on madness, a volatile element in the unfolding Hyderabad crisis 1948.

Despite the Nizam's turn towards extremism, a fragile "Standstill Agreement" was signed on November 29th, 1947, a pact meant to maintain the status quo for one year while negotiations continued. But it was a peace built on sand. Sardar Patel, the architect of a united India, saw Hyderabad not as a state, but as a "cancer in the heart of India" that needed to be excised. While holding firm on the ultimate goal of accession, he told Laik Ali in January 1948 that his immediate concern was the internal security of Hyderabad. The state's vast Hindu population lived in fear. Members of the Praja Mandal (the State Congress) and countless others languished in prisons. Patel offered a clear choice: either join India or establish a truly representative government where Hindus had a voice. "India will maintain its restraint," he promised, "if Hyderabad gives Hindus a place in its administration." For the Nizam and the fanatics guiding him, both options—accession or democracy—were equally unthinkable, representing a complete loss of their feudal power and marking a crucial point in the Hyderabad annexation debate.

Their response was one of subterfuge and defiance. A secret plan was hatched to grant a loan of twenty crore rupees to Pakistan, a desperate attempt to buy an ally. The Nizam was betting on outside support to preserve his throne. Meanwhile, the Razakars intensified their campaign of terror. Reports of atrocities against Hindus—attacks on villages, forced conversions, and the brutal murder of missionaries—painted a grim picture. Under the terms of the Standstill Agreement, Indian troops stationed in Hyderabad had been withdrawn, leaving the populace at the mercy of Razvi’s militants. By April 1948, the situation was dire. Sir Walter Monckton complained to Delhi that an unofficial economic blockade was choking the state. While Lord Mountbatten and Prime Minister Nehru assured him that no official embargo existed, Patel’s allies in the surrounding provinces had quietly tightened the noose, a classic strategy in the difficult process of princely states integration.

Just as Monckton was lodging these complaints, Indian newspapers published the transcript of another of Razvi’s incendiary speeches. He had called upon the Muslims of Hyderabad to "march forward with the Quran in one hand and a sword in the other." More chillingly, he proclaimed that if war came, the "four and a half crore Muslims in India will become our fifth column." A horrified Monckton promised to fly back and demand Razvi’s arrest, but a few days later, a telegram arrived: Razvi denied ever making the speech. The lie was short-lived. The very next day, an international news agency reported another Razvi diatribe: "The day is not far off when the waves of the Bay of Bengal will be washing the feet of our Nizam."

The lies and provocations continued, but the patience of one man was wearing thin. Despite recovering from a major heart attack, Sardar Patel insisted on meeting Laik Ali in mid-April. He dismissed the denials about the "fifth column" speech with cold finality. "I have irrefutable proof," he stated. Then, his words cut like steel: "You and I both know who holds the real power in Hyderabad. This man who dominates Hyderabad has emphatically said that if the Indian government comes to Hyderabad, it will find only the bones and ashes of one and a half crore Hindus. If that is the situation, you must understand that the entire future of the Nizam and his dynasty will be in jeopardy." It was a language Laik Ali had never heard from the more diplomatic Nehru or Mountbatten. V.P. Menon observed that Laik Ali was "completely stunned." The final demand from Delhi was clear: control the Razakars, release the political prisoners, and establish a democratic government. The Standstill Agreement was now just a piece of paper.

In late May, a final, desperate round of negotiations began. Lord Mountbatten, with his departure from India just weeks away, was consumed by a personal ambition to solve the Hyderabad problem before he left. He saw it as the final, glorious capstone to his Indian tenure. For four weeks, V.P. Menon and Sir Walter Monckton painstakingly drafted proposals. When Menon updated an ailing Patel in Dehradun, the Sardar expressed his frustration. "Hyderabad," he insisted, "deserves nothing more than a short and sharp letter." But Mountbatten drove everyone, and finally turned his legendary charm on Patel in a last-ditch effort that would become the stuff of legend. After Monckton secured the Nizam's approval on a new draft—one so favorable to Hyderabad that Monckton called it a "miracle"—he flew to Delhi. Mountbatten knew Patel would reject it. He gathered his senior ministers, made them promise to honor the deal if he could get Patel’s signature, and flew to Dehradun. "What impudence!" Patel roared after reading it. "I will never sign this."

Mountbatten dropped the subject. They shared a poignant farewell dinner, both men aware they would likely never meet again. Afterwards, a sentimental Patel began speaking of his gratitude. "How can we show our love and our thanks?" he asked. Mountbatten, steeling himself, saw his chance. "If you really feel that way," he replied softly, "then sign this document." Patel was stunned into silence. He looked at Mountbatten, then at the paper. "Do you attach that much importance to a settlement with Hyderabad?" he asked. "Yes," Mountbatten said, "because the honor of India is involved." With tears welling in his eyes, a visibly moved Sardar Patel signed the document.

A triumphant Mountbatten flew back to Delhi and handed the signed agreement to an incredulous Monckton, who immediately departed for Hyderabad to secure the Nizam’s final assent. The stage was set for a peaceful resolution. Two days later, on June 17th, 1948, a single-word telegram arrived for Mountbatten from Monckton. It read: "LOST."

The Nizam, swayed once more by Kasim Razvi in a three-hour meeting just before seeing Monckton, had rejected the deal. Mountbatten’s miracle had vanished. The last door to peace had slammed shut. Patel’s emotional concession had been thrown back in India's face, arming him with the moral authority he needed for what came next. The path of diplomacy was exhausted. Now, only Sardar Patel's path remained. In September 1948, the Indian Army launched Operation Polo, a swift, five-day "police action" that ended the Nizam's rule and dismantled the Razakars. On September 17th, the Hyderabad army surrendered. The jeweled wound was finally healed, and the state was integrated into the Indian Union, completing the vision for which Sardar Patel had so resolutely fought. The Nizam's gambit had failed, and in its place, the map of a truly united India was drawn.

એક અડગ લોખંડી સંકલ્પ સામે એક રજવાડું ઝૂકી ગયું, અને અખંડ ભારતનું સ્વપ્ન સાકાર થયું.

જ્યારે ભારતીય તિરંગાએ પહેલીવાર દિલ્હીની આઝાદ હવાનો સ્વાદ ચાખ્યો, ત્યારે ભારતના હૃદય પર એક પડછાયો છવાયેલો હતો. તે શંકાનો પડછાયો ન હતો, પરંતુ એક સ્વતંત્ર રાજ્યની ભવ્યતાની ઝંખના કરતું એક વિશાળ, અત્યંત સમૃદ્ધ રાજ્ય જેનું નામ હૈદરાબાદ હતું, જે આઝાદ ભારતના નવજાત શરીરમાં એક ઝવેરાત જડિત ઘા સમાન હતું. તેના કેન્દ્રમાં તેના શાસક, નિઝામ મીર ઓસ્માન અલી ખાન બિરાજમાન હતા, જે પોતે એક જીવંત વિરોધાભાસ હતા. તેઓ વિશ્વના સૌથી ધનિક વ્યક્તિઓમાંના એક હતા, છતાં તેઓ ફાટેલાં-તૂટેલાં કપડાં પહેરતા, પેપરક્લિપ બચાવતા અને સાદું ભોજન લેતા હતા. છતાં તેઓ એક એવા સમ્રાટ હતા જે અનિર્ણાયક પરિસ્થિતિથી લકવાગ્રસ્ત હતા, પોતાની ઘટતી જતી શાનના ભયથી પીડાતા હતા. હૈદરાબાદ નિઝામનો ઇતિહાસ માત્ર રાજકીય ઘટનાક્રમ નથી; તે એક એવા રાજા જેણે સાર્વભૌમત્વનું સ્વપ્ન જોયું હતું, જ્યારે તેની આસપાસ આગ અને આશામાંથી એક નવા રાષ્ટ્રનું નિર્માણ થઈ રહ્યું હતું.

જેમ જેમ બ્રિટિશ રાજનો અંત આવ્યો, તેમ નિઝામે ભારત અને પાકિસ્તાનની સાથે એક ત્રીજા ડોમિનિયન, એક સ્વતંત્ર રાજ્યની ભવ્યતાની ઝંખના કરી. તેમણે પોર્ટુગીઝો પાસેથી ગોવાનું બંદર ખરીદવાની યોજના બનાવી, જે તેમના જમીનથી ઘેરાયેલા સામ્રાજ્યને સમુદ્ર સુધી પહોંચાડવાનો એક ભયાવહ પ્રયાસ હતો—એક એવું સ્વપ્ન જેને બ્રિટિશરોએ નમ્રતાથી પરંતુ મક્કમતાથી નકારી કાઢ્યું હતું. જ્યારે ૫૬૫ રજવાડાંઓ તેમના સત્યની ક્ષણનો સામનો કરી રહ્યા હતા, ત્યારે નિઝામ એક એવા ચાર રસ્તા પર ઊભા હતા, જ્યાં તેઓ ભારતમાં વિલીનીકરણ કે ખુલ્લા પડકાર વચ્ચે પસંદગી કરી શક્યા નહીં. તેમણે રાહ જોવાનું, વાટાઘાટો કરવાનું, પોતાના મહેલોની સોનેરી શાંતિમાં ષડયંત્ર રચવાનું પસંદ કર્યું, એવી આશામાં કે ઇતિહાસની લહેરો ચમત્કારિક રીતે ફરી જશે. આ ઘાતક અનિર્ણય, જે ભારતીય રજવાડાંના ઇતિહાસની એક ઓળખ છે, તેણે ભારતના એકીકરણની ગાથામાં સૌથી નિર્ણાયક અને તંગ પ્રકરણોમાંથી એકનો પાયો નાખ્યો.

નિઝામ એક એકાકી વ્યક્તિ હતા, પરંતુ તેઓ એકલા ન હતા. દિલ્હી જવાનો ઇનકાર કરીને, તેમની આસપાસ સલાહકારો હતા: વ્યવહારુ અંગ્રેજ વકીલ સર વોલ્ટર મોન્કટન અને તેમના વડા પ્રધાન, છત્તારીના નવાબ, જેમણે સાવચેતી અને સમાધાન માટે આગ્રહ કર્યો. પરંતુ તેમની મધ્યમ સલાહ એક યુવાન, વધુ ઉગ્ર અવાજ દ્વારા દબાવી દેવામાં આવી—કાસિમ રઝવીનો અવાજ. રઝવી ઇત્તેહાદ-ઉલ-મુસ્લિમીનના પ્રખર, કરિશ્માઈ નેતા હતા, એક રાજકીય પક્ષ જે એવા રાજ્યમાં મુસ્લિમ વર્ચસ્વ જાળવવા માટે પ્રતિબદ્ધ હતો જ્યાં હિન્દુઓ ભારે બહુમતીમાં હતા. તેની આતંકવાદી પાંખ, રઝાકાર, તેની ખાનગી સેના હતી, જે તલવાર અને આગથી તેની ઇચ્છાને લાગુ કરવા માટે તૈયાર કટ્ટરપંથીઓની એક શક્તિ હતી. કાસિમ રઝવી રઝાકારનો ઉદય એક અંધકારમય, હિંસક વળાંક હતો. વૃદ્ધ નિઝામ પર રઝવીનો પ્રભાવ એક ઝેરી વેલની જેમ વધ્યો, જેણે તેમના નિર્ણયને વાળી દીધો અને તેમને વાસ્તવિકતાથી અલગ કરી દીધા. જ્યારે મોન્કટન અને છત્તારી દિલ્હીથી એક સમજૂતી સાથે પાછા ફર્યા, ત્યારે રઝવીએ તેની શક્તિનો ઉપયોગ કર્યો. તેણે એક વિશાળ પ્રદર્શનનું આયોજન કર્યું, વીસ હજાર સૂત્રોચ્ચાર કરતા સમર્થકો સાથે મંત્રીઓના નિવાસસ્થાનને ઘેરી લીધું, અને જ્યાં સુધી નિઝામે શરણાગતિ ન સ્વીકારી ત્યાં સુધી તેમને બંધક બનાવ્યા. સોદો મરી ગયો હતો. તર્કનો યુગ સમાપ્ત થઈ ગયો હતો; રઝાકારોનો યુગ શરૂ થઈ ગયો હતો.

રઝવીના ભાષણો બળજબરીથી વધીને સીધી ધમકીમાં ફેરવાઈ ગયા. ઓક્ટોબર ૧૯૪૭ના અંતમાં, નિઝામની હાજરીમાં, તેણે મોન્કટનને ઉદ્ધતાઈથી કહ્યું, "ભારત સરકાર અમારી સામે કંઈપણ કરવાની સ્થિતિમાં નથી. તેમના હાથ અન્યત્ર મુશ્કેલીઓથી ભરેલા છે," જે કાશ્મીર પરના આદિવાસી આક્રમણનો સ્પષ્ટ સંકેત હતો. તે માનતો હતો કે ભારત અન્ય સંકટનો સામનો કરવા માટે ખૂબ જ નબળું અને વિચલિત છે. રઝવીનો શબ્દ નિઝામનો આદેશ બની ગયો. છત્તારીના નવાબને બરતરફ કરવામાં આવ્યા, અને તેમના સ્થાને મીર લાઈક અલીને નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા, જે સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં પાકિસ્તાનના પ્રતિનિધિમંડળનો ભાગ રહી ચૂકેલા એક અગ્રણી હૈદરાબાદી ઉદ્યોગપતિ હતા—આ અવજ્ઞાનો એક સંકેત હતો જેની ગુંજ દિલ્હી સુધી પહોંચી. નવેમ્બરમાં, રઝવી પોતે રાજધાની ગયો અને તે એકમાત્ર વ્યક્તિ સાથે રૂબરૂ મુલાકાત કરી જે ધમકીઓથી ડગમગતો ન હતો: સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ. "અમે લડીશું," રઝવીએ જુસ્સાથી જાહેર કર્યું, "અને અમે છેલ્લા માણસ સુધી લડીશું." પટેલે શાંતિપુર્વક કહ્યું કે "જો તમારે આત્મહત્યા કરવી હોય, તો હું તમને કેવી રીતે રોકી શકું?" પટેલના વિશ્વાસુ સહાયક વી.પી. મેનને પાછળથી નોંધ્યું કે રઝવીનો કટ્ટરવાદ ગાંડપણની હદ સુધી હતો, જે હૈદરાબાદ સંકટ ૧૯૪૮માં એક અસ્થિર તત્વ હતો.

નિઝામના ઉગ્રવાદ તરફના વળાંક છતાં, ૨૯ નવેમ્બર, ૧૯૪૭ના રોજ એક નાજુક "સ્ટેન્ડસ્ટિલ એગ્રીમેન્ટ" પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા, જે એક વર્ષ સુધી યથાસ્થિતિ જાળવી રાખવા માટે હતો, જ્યારે વાટાઘાટો ચાલુ રહી. પરંતુ તે રેતી પર બાંધેલી શાંતિ હતી. સરદાર પટેલ, એક અખંડ ભારતના શિલ્પી, હૈદરાબાદને એક રાજ્ય તરીકે નહીં, પરંતુ "ભારતના હૃદયમાં કેન્સર" તરીકે જોતા હતા, જેને કાઢી નાખવાની જરૂર હતી. વિલીનીકરણના અંતિમ લક્ષ્ય પર અડગ રહીને, તેમણે જાન્યુઆરી ૧૯૪૮માં લાઈક અલીને કહ્યું કે તેમની તાત્કાલિક ચિંતા હૈદરાબાદની આંતરિક સુરક્ષા હતી. રાજ્યની વિશાળ હિન્દુ વસ્તી ભયમાં જીવી રહી હતી. પ્રજા મંડળ (સ્ટેટ કોંગ્રેસ)ના સભ્યો અને અસંખ્ય અન્ય લોકો જેલમાં સડી રહ્યા હતા. પટેલે એક સ્પષ્ટ વિકલ્પ આપ્યો: કાં તો ભારતમાં જોડાઓ અથવા એક સાચી પ્રતિનિધિ સરકાર સ્થાપિત કરો જ્યાં હિન્દુઓનો અવાજ હોય. "ભારત પોતાનો સંયમ જાળવી રાખશે," તેમણે વચન આપ્યું, "જો હૈદરાબાદ હિન્દુઓને તેના વહીવટમાં સ્થાન આપે." નિઝામ અને તેમને માર્ગદર્શન આપનારા કટ્ટરપંથીઓ માટે, બંને વિકલ્પો—વિલીનીકરણ અથવા લોકશાહી—સમાન રીતે અકલ્પ્ય હતા, જે તેમની સામંતવાદી શક્તિનું સંપૂર્ણ નુકસાન હતું અને હૈદરાબાદ વિલીનીકરણ ચર્ચામાં એક મહત્વપૂર્ણ મુદ્દો હતો.

નિઝામ દ્વારા પોતાનું સિંહાસન બચાવવા માટે બાહ્ય સમર્થન પર દાવ લગાવી, પાકિસ્તાનને વીસ કરોડ રૂપિયાની લોન આપવાની એક ગુપ્ત યોજના ઘડવામાં આવી, જે એક સાથી ખરીદવાનો ભયાવહ પ્રયાસ હતો. દરમિયાન, રઝાકારોએ તેમના આતંકના અભિયાનને વધુ તીવ્ર બનાવ્યું. હિન્દુઓ વિરુદ્ધ અત્યાચારોના અહેવાલો—ગામો પર હુમલા, બળજબરીથી ધર્માંતરણ, અને મિશનરીઓની ક્રૂર હત્યા—એ એક ગંભીર ચિત્ર રજૂ કર્યું. સ્ટેન્ડસ્ટિલ એગ્રીમેન્ટની શરતો હેઠળ, હૈદરાબાદમાં તૈનાત ભારતીય સૈનિકોને પાછા ખેંચી લેવામાં આવ્યા હતા, જેનાથી જનતા રઝવીના આતંકવાદીઓની દયા પર નિર્ભર હતી. એપ્રિલ ૧૯૪૮ સુધીમાં, પરિસ્થિતિ ગંભીર હતી. સર વોલ્ટર મોન્કટને દિલ્હીમાં ફરિયાદ કરી કે એક અનૌપચારિક આર્થિક નાકાબંધી રાજ્યનું ગળું ઘોંટી રહી છે. જ્યારે લોર્ડ માઉન્ટબેટન અને વડા પ્રધાન નેહરુએ તેમને ખાતરી આપી કે કોઈ સત્તાવાર પ્રતિબંધ લાદવામાં આવ્યો નથી, ત્યારે આસપાસના પ્રાંતોમાં પટેલના સાથીઓએ ચુપચાપ ગાળિયો કડક કરી દીધો હતો, જે રજવાડાંના એકીકરણની મુશ્કેલ પ્રક્રિયામાં એક અસરકારક વ્યૂહરચના હતી.

જેમ જેમ મોન્કટન આ ફરિયાદો નોંધાવી રહ્યા હતા, તેમ ભારતીય અખબારોએ રઝવીના અન્ય એક ભડકાઉ ભાષણની ટ્રાન્સક્રિપ્ટ પ્રકાશિત કરી. તેણે હૈદરાબાદના મુસ્લિમોને "એક હાથમાં કુરાન અને બીજા હાથમાં તલવાર લઈને આગળ વધવા" આહ્વાન કર્યું હતું. તેનાથી પણ વધુ ભયાનક, તેણે જાહેર કર્યું કે જો યુદ્ધ થશે, તો "ભારતમાં સાડા ચાર કરોડ મુસ્લિમો અમારી પાંચમી કોલમ બની જશે." આ અહેવાલથી ભયભીત મોન્કટને પાછા ઉડાન ભરીને રઝવીની ધરપકડની માંગ કરવાનું વચન આપ્યું, પરંતુ થોડા દિવસો પછી, એક તાર આવ્યો: રઝવીએ ભાષણ આપવાનો ઇનકાર કર્યો. આ જુઠ્ઠાણું અલ્પજીવી હતું. બીજા જ દિવસે, એક આંતરરાષ્ટ્રીય સમાચાર એજન્સીએ રઝવીનું અન્ય એક ભાષણ અહેવાલ આપ્યું: "તે દિવસ દૂર નથી જ્યારે બંગાળની ખાડીની લહેરો અમારા નિઝામના પગ ધોશે."

જુઠ્ઠાણું અને ઉશ્કેરણી ચાલુ રહી, પરંતુ પટેલની ધીરજ ખૂટી રહી હતી. એક મોટા હૃદયરોગના હુમલામાંથી સ્વસ્થ થવા છતાં, સરદાર પટેલે એપ્રિલના મધ્યમાં લાઈક અલીને મળવાનો આગ્રહ કર્યો. તેમણે "પાંચમી કોલમ" ભાષણ વિશેના ઇનકારને ઠંડકથી નકારી કાઢ્યો. "મારી પાસે અકાટ્ય પુરાવા છે," તેમણે કહ્યું. પછી, તેમણે અટકાવીને કહ્યું : "તમે અને હું બંને જાણીએ છીએ કે હૈદરાબાદમાં વાસ્તવિક શક્તિ કોની પાસે છે. હૈદરાબાદ પર પ્રભુત્વ ધરાવનાર આ વ્યક્તિએ સ્પષ્ટપણે કહ્યું છે કે જો ભારત સરકાર હૈદરાબાદ આવશે, તો તેને માત્ર દોઢ કરોડ હિન્દુઓના હાડકાં અને રાખ જ મળશે. જો આ સ્થિતિ છે, તો તમારે સમજવું જોઈએ કે નિઝામ અને તેમના વંશનું સંપૂર્ણ ભવિષ્ય જોખમમાં મુકાઈ જશે." આ એક એવી ભાષા હતી જે લાઈક અલીએ વધુ રાજદ્વારી નેહરુ કે માઉન્ટબેટન પાસેથી ક્યારેય સાંભળી ન હતી. વી.પી. મેનને જોયું કે લાઈક અલી "સંપૂર્ણપણે સ્તબ્ધ" હતા. દિલ્હીથી અંતિમ માંગ સ્પષ્ટ હતી: રઝાકારોને નિયંત્રિત કરો, રાજકીય કેદીઓને મુક્ત કરો, અને એક લોકશાહી સરકાર સ્થાપિત કરો. સ્ટેન્ડસ્ટિલ એગ્રીમેન્ટ હવે માત્ર એક કાગળનો ટુકડો હતો.

મેના અંતમાં, વાટાઘાટોનો એક અંતિમ, ભયાવહ દોર શરૂ થયો. લોર્ડ માઉન્ટબેટન, ભારતમાંથી તેમના પ્રસ્થાનના થોડા અઠવાડિયા પહેલા, હૈદરાબાદની સમસ્યાને ઉકેલવાની વ્યક્તિગત મહત્વાકાંક્ષાથી ઘેરાયેલા હતા. તેમણે તેને તેમના ભારતીય કાર્યકાળના અંતિમ, ભવ્ય શિખર તરીકે જોયું. ચાર અઠવાડિયા સુધી, વી.પી. મેનન અને સર વોલ્ટર મોન્કટને કાળજીપૂર્વક પ્રસ્તાવોનો મુસદ્દો તૈયાર કર્યો. જ્યારે મેનને દેહરાદૂનમાં બીમાર પટેલને વાકેફ કર્યા, ત્યારે સરદારે તેમની નિરાશા વ્યક્ત કરી. "હૈદરાબાદ," તેમણે ભારપૂર્વક કહ્યું, "એક ટૂંકા અને તીક્ષ્ણ પત્ર કરતાં વધુ લાયક નથી." પરંતુ માઉન્ટબેટને બધાને પ્રેરિત કર્યા, અને છેવટે પટેલે પર તેમના પ્રખ્યાત વશીકરણનો ઉપયોગ કર્યો જે એક દંતકથા બની ગઈ. મોન્કટને નિઝામની મંજૂરી મેળવ્યા પછી—એક એવો મુસદ્દો જે હૈદરાબાદ માટે એટલો અનુકૂળ હતો કે મોન્કટને તેને "ચમત્કાર" કહ્યો—તે દિલ્હી ઉડાન ભરી. માઉન્ટબેટન જાણતા હતા કે પટેલ તેને નકારી દેશે. તેમણે તેમના વરિષ્ઠ મંત્રીઓને ભેગા કર્યા, તેમને વચન અપાવ્યું કે જો તેઓ પટેલના હસ્તાક્ષર મેળવી શકશે તો તેઓ સોદાનું સન્માન કરશે, અને દેહરાદૂન માટે ઉડાન ભરી. "શું ઉદ્ધતાઈ છે!" પટેલે તેને વાંચ્યા પછી ગર્જના કરી. "હું આ પર ક્યારેય હસ્તાક્ષર નહીં કરું."

માઉન્ટબેટને વિષય બદલી નાખ્યો. તેમણે એક માર્મિક વિદાય રાત્રિભોજનની વ્યવ્સ્થા કરી, બંને પુરુષો જાણતા હતા કે તેઓ કદાચ ફરી ક્યારેય નહીં મળે. પાછળથી, એક ભાવુક પટેલે કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરવાનું શરૂ કર્યું. "આપણે આપણો પ્રેમ અને આભાર કેવી રીતે બતાવી શકીએ?" તેમણે પૂછ્યું. માઉન્ટબેટને પોતાને સંભાળીને પોતાનો મોકો જોયો. "જો તમે ખરેખર એવું અનુભવો છો," તેમણે હળવેથી જવાબ આપ્યો, "તો આ દસ્તાવેજ પર હસ્તાક્ષર કરો." પટેલ સ્તબ્ધ થઈ ગયા. તેમણે માઉન્ટબેટનને જોયું, પછી કાગળને. "શું તમે હૈદરાબાદ સાથેના સમાધાનને આટલું મહત્વ આપો છો?" તેમણે પૂછ્યું. "હા," માઉન્ટબેટને કહ્યું, "કારણ કે તેમાં ભારતનું સન્માન સામેલ છે." આંખોમાં આંસુ સાથે, એક સ્પષ્ટપણે ભાવુક સરદાર પટેલે દસ્તાવેજ પર હસ્તાક્ષર કર્યા.

એક વિજયી માઉન્ટબેટન દિલ્હી પાછા ફર્યા અને હસ્તાક્ષરિત કરાર એક અવિશ્વસનીય મોન્કટનને સોંપ્યો, જે તરત જ નિઝામની અંતિમ સંમતિ મેળવવા માટે હૈદરાબાદ જવા રવાના થયા. એક શાંતિપૂર્ણ ઉકેલ માટે મંચ તૈયાર હતો. બે દિવસ પછી, ૧૭ જૂન, ૧૯૪૮ ના રોજ, મોન્કટન તરફથી માઉન્ટબેટન માટે એક-શબ્દનો તાર આવ્યો. તેમાં લખ્યું હતું: "LOST" (હાર્યા).

નિઝામ, મોન્કટનને મળતા પહેલા કાસિમ રઝવી સાથેની ત્રણ કલાકની બેઠકમાં ફરી એકવાર ડગમગી ગયા હતા, અને સોદાને નકારી કાઢ્યો હતો. માઉન્ટબેટનનો ચમત્કાર અદૃશ્ય થઈ ગયો હતો. શાંતિનો છેલ્લો દરવાજો બંધ થઈ ગયો હતો. પટેલની ભાવનાત્મક છૂટછાટને ભારતના ચહેરા પર પાછી ફેંકી દેવામાં આવી હતી, જેનાથી તેમને આગળના પગલા માટે નૈતિક સત્તા મળી. રાજદ્વારીનો માર્ગ સમાપ્ત થઈ ગયો હતો. હવે, માત્ર સરદાર પટેલનો માર્ગ બાકી હતો. સપ્ટેમ્બર ૧૯૪૮ માં, ભારતીય સેનાએ ઓપરેશન પોલો શરૂ કર્યું, એક ઝડપી, પાંચ-દિવસીય "પોલીસ કાર્યવાહી" જેણે નિઝામના શાસનનો અંત આણ્યો અને રઝાકારોને વિખેરી નાખ્યા. ૧૭ સપ્ટેમ્બરે, હૈદરાબાદની સેનાએ આત્મસમર્પણ કર્યું, અને રાજ્યને ભારતીય સંઘમાં એકીકૃત કરવામાં આવ્યું, જેનાથી સરદાર પટેલે જે દ્રષ્ટિ માટે આટલી મક્કમતાથી લડાઈ લડી હતી તે પૂર્ણ થઈ. નિઝામનો દાવ નિષ્ફળ ગયો હતો, અને તેના સ્થાને, એક સાચા અખંડ ભારતનો નકશો દોરવામાં આવ્યો હતો.

एक राज्य एक दृढ़ संकल्प के आगे झुक गया, और अखंड भारत का सपना साकार हुआ।

1947 की उस दीप्तिमान सुबह में, जब भारतीय तिरंगे ने पहली बार दिल्ली की आज़ाद हवा का स्वाद चखा, उपमहाद्वीप के हृदय पर एक साया मंडरा रहा था। यह संदेह का साया नहीं, बल्कि अवज्ञा का था—एक विशाल, बेहद अमीर रियासत जिसका नाम हैदराबाद था, जो एक आज़ाद भारत के नवजात शरीर में एक जवाहरातों से जड़ा ज़ख्म था। इसके केंद्र में इसके शासक, निज़ाम मीर उस्मान अली खान बैठे थे, जो स्वयं एक जीवित विरोधाभास थे। वह दुनिया के सबसे अमीर आदमियों में से एक थे, फिर भी वे फटे-पुराने कपड़े पहनते, पेपरक्लिप बचाते और मामूली भोजन करते थे। वे संवेदनशील कवि थे, फिर भी एक ऐसे सम्राट थे जो अनिर्णय से पंगु थे, अपनी मिटती हुई शान के भूत से त्रस्त थे। हैदराबाद निज़ाम का इतिहास केवल एक राजनीतिक वृत्तांत नहीं है; यह एक ऐसे राजा का मानवीय नाटक है जिसने संप्रभुता का सपना देखा, जबकि उसके चारों ओर आग और आशा में एक नए राष्ट्र का निर्माण हो रहा था।

जैसे ही ब्रिटिश राज का अंत हुआ, निज़ाम ने भारत और पाकिस्तान के साथ एक तीसरे डोमिनियन, एक स्वतंत्र राज्य की भव्यता की कामना की। उन्होंने पुर्तगालियों से गोवा का बंदरगाह खरीदने की योजना बनाई, जो उनके भूमि से घिरे साम्राज्य को समुद्र तक पहुंच देने की एक हताश कोशिश थी—एक ऐसा सपना जिसे अंग्रेजों ने विनम्रता लेकिन दृढ़ता से नकार दिया था। जब 565 रियासतों को अपने भविष्य का फैसला करना था, निज़ाम एक चौराहे पर खड़े थे, भारत में विलय या खुली चुनौती के बीच चयन करने में असमर्थ। उन्होंने इसके बजाय इंतजार करना, बातचीत करना, अपने महलों के सुनहरे सन्नाटे में साज़िश रचना चुना, इस उम्मीद में कि इतिहास की धाराएँ चमत्कारिक रूप से बदल जाएँगी। यह घातक अनिर्णय, भारतीय रियासतों के इतिहास की एक पहचान, भारत के एकीकरण की गाथा में सबसे महत्वपूर्ण और तनावपूर्ण अध्यायों में से एक की नींव रखेगा।

निज़ाम एक एकाकी व्यक्ति थे, लेकिन वे अकेले नहीं थे। दिल्ली जाने से खुद इनकार करते हुए, उनके सलाहकार थे: यथार्थवादी अंग्रेज वकील सर वाल्टर मॉन्कटन और उनके प्रधान मंत्री, नवाब ऑफ़ छत्तारी, जिन्होंने सावधानी और समझौते का आग्रह किया। लेकिन उनकी मध्यम सलाह एक युवा, अधिक क्रूर आवाज़ के सामने दब गई—कासिम रज़वी की। रज़वी इत्तेहाद-उल-मुस्लिमीन के उग्र, करिश्माई नेता थे, एक ऐसी राजनीतिक पार्टी जो एक ऐसे राज्य में मुस्लिम प्रभुत्व बनाए रखने के लिए समर्पित थी जहाँ हिंदू भारी बहुमत में थे। उसकी आतंकवादी शाखा, रज़ाकार, उसकी निजी सेना थी, जो तलवार और आग से उसकी इच्छा को लागू करने के लिए तैयार कट्टरपंथियों की एक ताकत थी। कासिम रज़वी रज़ाकारों का उदय एक अंधकारमय, हिंसक मोड़ था। बूढ़े निज़ाम पर रज़वी का प्रभाव एक ज़हरीली बेल की तरह बढ़ा, जिसने उनके विवेक को मोड़ दिया और उन्हें वास्तविकता से अलग कर दिया। जब मॉन्कटन और छत्तारी दिल्ली से एक समझौते के साथ लौटे, तो रज़वी ने अपनी शक्ति का प्रदर्शन किया। उसने एक विशाल प्रदर्शन आयोजित किया, बीस हज़ार जप करते समर्थकों के साथ मंत्रियों के आवास को घेर लिया, और उन्हें तब तक बंधक बनाए रखा जब तक कि निज़ाम ने हार नहीं मान ली। सौदा मर चुका था। तर्क का युग समाप्त हो गया था; रज़ाकारों का युग शुरू हो गया था।

रज़वी के भाषण ज़बरदस्ती से बढ़कर सीधी धमकी बन गए। अक्टूबर 1947 के अंत में, निज़ाम की उपस्थिति में, उसने मॉन्कटन से ढिठाई से कहा, "भारत सरकार हमारी कुछ भी बिगाड़ने की स्थिति में नहीं है। वे दूसरी जगहों की मुश्किलों में उलझे हुए हैं," यह कश्मीर पर कबायली आक्रमण का स्पष्ट संकेत था। उसका मानना था कि भारत एक और संकट से निपटने के लिए बहुत कमज़ोर और विचलित है। रज़वी का शब्द निज़ाम का आदेश बन गया। नवाब ऑफ़ छत्तारी को बर्खास्त कर दिया गया, और उनकी जगह मीर लाइक अली को नियुक्त किया गया, जो संयुक्त राष्ट्र में पाकिस्तान के प्रतिनिधिमंडल का हिस्सा रहे एक प्रमुख हैदराबादी व्यवसायी थे—यह अवज्ञा का एक संकेत था जिसकी गूंज दिल्ली तक पहुंची। नवंबर में, रज़वी खुद राजधानी गया और उस एक व्यक्ति से आमने-सामने मिला जो धमकियों से नहीं डिगता था: सरदार वल्लभभाई पटेल। "हम लड़ेंगे," रज़वी ने जोश से घोषणा की, "और हम आखिरी आदमी तक लड़ेंगे।" पटेल का जवाब ठंडा और तिरस्कारपूर्ण था। "यदि तुम आत्महत्या करना चाहते हो," उन्होंने शांति से कहा, "तो मैं तुम्हें कैसे रोक सकता हूँ?" पटेल के भरोसेमंद सहयोगी वी.पी. मेनन ने बाद में उल्लेख किया कि रज़वी का कट्टरपंथ पागलपन की हद तक था, जो हैदराबाद संकट 1948 में एक अस्थिर तत्व था।

निज़ाम के उग्रवाद की ओर मुड़ने के बावजूद, 29 नवंबर, 1947 को एक नाजुक "स्टैंडस्टिल एग्रीमेंट" पर हस्ताक्षर किए गए, जो एक साल तक यथास्थिति बनाए रखने के लिए था, जबकि बातचीत जारी रही। लेकिन यह रेत पर बनी शांति थी। सरदार पटेल, एक संयुक्त भारत के वास्तुकार, ने हैदराबाद को एक राज्य के रूप में नहीं, बल्कि "भारत के दिल में एक कैंसर" के रूप में देखा, जिसे excised करने की आवश्यकता थी। विलय के अंतिम लक्ष्य पर दृढ़ रहते हुए, उन्होंने जनवरी 1948 में लाइक अली से कहा कि उनकी तत्काल चिंता हैदराबाद की आंतरिक सुरक्षा थी। राज्य की विशाल हिंदू आबादी डर में जी रही थी। प्रजा मंडल (स्टेट कांग्रेस) के सदस्य और अनगिनत अन्य लोग जेलों में सड़ रहे थे। पटेल ने एक स्पष्ट विकल्प दिया: या तो भारत में शामिल हों या एक सच्ची प्रतिनिधि सरकार स्थापित करें जहाँ हिंदुओं की आवाज़ हो। "भारत अपना संयम बनाए रखेगा," उन्होंने वादा किया, "यदि हैदराबाद हिंदुओं को अपने प्रशासन में जगह देता है।" निज़ाम और उनका मार्गदर्शन करने वाले कट्टरपंथियों के लिए, दोनों विकल्प—विलय या लोकतंत्र—समान रूप से अकल्पनीय थे, जो उनकी सामंती शक्ति का पूर्ण नुकसान था और हैदराबाद विलय बहस में एक महत्वपूर्ण बिंदु था।

उनकी प्रतिक्रिया धोखे और अवज्ञा की थी। पाकिस्तान को बीस करोड़ रुपये का ऋण देने की एक गुप्त योजना बनाई गई, जो एक सहयोगी खरीदने का हताश प्रयास था। निज़ाम अपने सिंहासन को बचाने के लिए बाहरी समर्थन पर दांव लगा रहा था। इस बीच, रज़ाकारों ने अपने आतंक के अभियान को तेज कर दिया। हिंदुओं के खिलाफ अत्याचारों की रिपोर्टें—गांवों पर हमले, जबरन धर्मांतरण, और मिशनरियों की क्रूर हत्या—ने एक गंभीर तस्वीर पेश की। स्टैंडस्टिल एग्रीमेंट की शर्तों के तहत, हैदराबाद में तैनात भारतीय सैनिकों को वापस ले लिया गया था, जिससे जनता रज़वी के उग्रवादियों की दया पर निर्भर हो गई थी। अप्रैल 1948 तक, स्थिति गंभीर थी। सर वाल्टर मॉन्कटन ने दिल्ली में शिकायत की कि एक अनौपचारिक आर्थिक नाकाबंदी राज्य का गला घोंट रही है। जबकि लॉर्ड माउंटबेटन और प्रधान मंत्री नेहरू ने उन्हें आश्वासन दिया कि कोई आधिकारिक प्रतिबंध नहीं लगाया गया है, आसपास के प्रांतों में पटेल के सहयोगियों ने चुपचाप फंदा कस दिया था, जो रियासतों के एकीकरण की कठिन प्रक्रिया में एक क्लासिक रणनीति थी।

जैसे ही मॉन्कटन ये शिकायतें दर्ज कर रहे थे, भारतीय समाचार पत्रों ने रज़वी के एक और भड़काऊ भाषण का प्रतिलेख प्रकाशित किया। उसने हैदराबाद के मुसलमानों से "एक हाथ में कुरान और दूसरे हाथ में तलवार लेकर आगे बढ़ने" का आह्वान किया था। इससे भी अधिक भयावह, उसने घोषणा की कि यदि युद्ध हुआ, तो "भारत में साढ़े चार करोड़ मुसलमान हमारी पांचवीं कॉलम बन जाएंगे।" इस रिपोर्ट से भयभीत मॉन्कटन ने वापस उड़ान भरने और रज़वी की गिरफ्तारी की मांग करने का वादा किया, लेकिन कुछ दिनों बाद, एक तार आया: रज़वी ने भाषण देने से इनकार कर दिया। यह झूठ अल्पकालिक था। अगले ही दिन, एक अंतरराष्ट्रीय समाचार एजेंसी ने रज़वी का एक और भाषण रिपोर्ट किया: "वह दिन दूर नहीं जब बंगाल की खाड़ी की लहरें हमारे निज़ाम के पैर धोएंगी।"

झूठ और उकसावे जारी रहे, लेकिन एक व्यक्ति का धैर्य जवाब दे रहा था। एक बड़े दिल के दौरे से उबरने के बावजूद, सरदार पटेल ने अप्रैल के मध्य में लाइक अली से मिलने पर जोर दिया। उन्होंने "पांचवें कॉलम" भाषण के बारे में इनकार को ठंडेपन से खारिज कर दिया। "मेरे पास अकाट्य सबूत हैं," उन्होंने कहा। फिर, उनके शब्द स्टील की तरह चुभे: "आप और मैं दोनों जानते हैं कि हैदराबाद में असली शक्ति किसके पास है। हैदराबाद पर हावी इस व्यक्ति ने स्पष्ट रूप से कहा है कि यदि भारत सरकार हैदराबाद आती है, तो उसे केवल डेढ़ करोड़ हिंदुओं की हड्डियां और राख मिलेगी। यदि यह स्थिति है, तो आपको समझना चाहिए कि निज़ाम और उनके वंश का पूरा भविष्य खतरे में पड़ जाएगा।" यह एक ऐसी भाषा थी जिसे लाइक अली ने अधिक कूटनीतिक नेहरू या माउंटबेटन से कभी नहीं सुनी थी। वी.पी. मेनन ने देखा कि लाइक अली "पूरी तरह से स्तब्ध" थे। दिल्ली से अंतिम मांग स्पष्ट थी: रज़ाकारों को नियंत्रित करें, राजनीतिक कैदियों को रिहा करें, और एक लोकतांत्रिक सरकार स्थापित करें। स्टैंडस्टिल एग्रीमेंट अब सिर्फ एक कागज़ का टुकड़ा था।

मई के अंत में, बातचीत का एक अंतिम, हताश दौर शुरू हुआ। लॉर्ड माउंटबेटन, भारत से अपने प्रस्थान के कुछ ही सप्ताह पहले, हैदराबाद की समस्या को हल करने की व्यक्तिगत महत्वाकांक्षा से ग्रस्त थे। उन्होंने इसे अपने भारतीय कार्यकाल के अंतिम, शानदार समापन के रूप में देखा। चार सप्ताह तक, वी.पी. मेनन और सर वाल्टर मॉन्कटन ने प्रस्तावों का मसौदा तैयार किया। जब मेनन ने देहरादून में बीमार पटेल को अद्यतन किया, तो सरदार ने अपनी निराशा व्यक्त की। "हैदराबाद," उन्होंने जोर देकर कहा, "एक छोटे और तीखे पत्र से अधिक कुछ नहीं चाहता।" लेकिन माउंटबेटन ने सभी को प्रेरित किया, और अंत में पटेल पर अपने प्रसिद्ध आकर्षण का इस्तेमाल किया जो किंवदंती बन गया। मॉन्कटन द्वारा निज़ाम की मंजूरी हासिल करने के बाद—एक ऐसा मसौदा जो हैदराबाद के लिए इतना अनुकूल था कि मॉन्कटन ने इसे "चमत्कार" कहा—वह दिल्ली के लिए उड़ान भरी। माउंटबेटन जानते थे कि पटेल इसे अस्वीकार कर देंगे। उन्होंने अपने वरिष्ठ मंत्रियों को इकट्ठा किया, उनसे वादा करवाया कि अगर वे पटेल के हस्ताक्षर प्राप्त कर सकते हैं तो वे सौदे का सम्मान करेंगे, और देहरादून के लिए उड़ान भरी। "क्या धृष्टता है!" पटेल इसे पढ़ने के बाद गरजे। "मैं इस पर कभी हस्ताक्षर नहीं करूंगा।"

माउंटबेटन ने विषय बदल दिया। उन्होंने एक मार्मिक विदाई रात्रिभोज साझा किया, दोनों व्यक्ति जानते थे कि वे शायद फिर कभी नहीं मिलेंगे। बाद में, एक भावुक पटेल ने आभार व्यक्त करना शुरू किया। "हम अपना प्यार और धन्यवाद कैसे दिखा सकते हैं?" उन्होंने पूछा। माउंटबेटन ने खुद को संभाला और अपना मौका देखा। "यदि आप वास्तव में ऐसा महसूस करते हैं," उन्होंने धीरे से उत्तर दिया, "तो इस दस्तावेज़ पर हस्ताक्षर करें।" पटेल स्तब्ध रह गए। उन्होंने माउंटबेटन को देखा, फिर कागज को। "क्या आप हैदराबाद के साथ समझौते को इतना महत्व देते हैं?" उन्होंने पूछा। "हाँ," माउंटबेटन ने कहा, "क्योंकि इसमें भारत का सम्मान शामिल है।" आँखों में आँसू लिए, एक स्पष्ट रूप से भावुक सरदार पटेल ने दस्तावेज़ पर हस्ताक्षर किए।

एक विजयी माउंटबेटन दिल्ली वापस आए और हस्ताक्षरित समझौते को एक अविश्वसनीय मॉन्कटन को सौंप दिया, जो तुरंत निज़ाम की अंतिम सहमति प्राप्त करने के लिए हैदराबाद के लिए रवाना हो गए। एक शांतिपूर्ण समाधान के लिए मंच तैयार था। दो दिन बाद, 17 जून, 1948 को, मॉन्कटन से माउंटबेटन के लिए एक शब्द का तार आया। इसमें लिखा था: "LOST" (हार गए)।

निज़ाम, मॉन्कटन से मिलने से ठीक पहले कासिम रज़वी के साथ तीन घंटे की बैठक में एक बार फिर बहक गए थे, और सौदे को अस्वीकार कर दिया था। माउंटबेटन का चमत्कार गायब हो गया था। शांति का आखिरी दरवाजा बंद हो गया था। पटेल की भावनात्मक रियायत को भारत के मुँह पर फेंक दिया गया था, जिससे उन्हें अगले कदम के लिए नैतिक अधिकार मिल गया। कूटनीति का रास्ता समाप्त हो गया था। अब, केवल सरदार पटेल का रास्ता बचा था। सितंबर 1948 में, भारतीय सेना ने ऑपरेशन पोलो शुरू किया, एक तीव्र, पांच दिवसीय "पुलिस कार्रवाई" जिसने निज़ाम के शासन को समाप्त कर दिया और रज़ाकारों को भंग कर दिया। 17 सितंबर को, हैदराबाद सेना ने आत्मसमर्पण कर दिया। जवाहराती ज़ख्म आखिरकार भर गया, और राज्य को भारतीय संघ में एकीकृत कर दिया गया, जिससे सरदार पटेल ने जिस दृष्टि के लिए इतनी दृढ़ता से लड़ाई लड़ी थी, वह पूरी हुई। निज़ाम की बाज़ी विफल हो गई थी, और उसकी जगह, एक सच्चे एकीकृत भारत का नक्शा खींचा गया था।

---

Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---