Swaraj - 14 - Sir Alladi Krishnaswami Aiyar and the Soul of the Indian Constitution

સર અલ્લાદી કૃષ્ણસ્વામી ઐયર અને ભારતીય બંધારણનો આત્મા

દરેક ભવ્ય સર્જન પાછળ શિલ્પકારોની એક સેના હોય છે. જ્યારે ઇતિહાસ ઘણીવાર એક જ વ્યક્તિ પર પ્રકાશ પાડે છે, ત્યારે સાચો પાયો ઘણા હાથ દ્વારા નાખવામાં આવે છે, જેમાંથી કેટલાક પડછાયામાં રહી જાય છે, અને તેમના પ્રચંડ યોગદાનને ફક્ત જાણકાર લોકો જ જાણે છે. એક ગણતંત્ર તરીકે ભારતના જન્મની ભવ્ય ગાથામાં, ડૉ. બી.આર. આંબેડકરનું નામ ભારતીય બંધારણના ઘડવૈયા તરીકે યોગ્ય રીતે જ ચમકે છે. તેમ છતાં, બંધારણ સભાની બૌદ્ધિક ભઠ્ઠીમાં તેમની બાજુમાં ન્યાયશાસ્ત્રના એક શાંત, વિરાટ પ્રતિભાશાળી વ્યક્તિ ઊભા હતા, એક એવી વ્યક્તિ જેનું મન તે કાનૂની આધારશિલા હતું જેના પર આ દસ્તાવેજ બાંધવામાં આવ્યો હતો: સર અલ્લાદી કૃષ્ણસ્વામી ઐયર. આ વાર્તા છે એ અદ્રશ્ય શિલ્પકારની, એક સામાન્ય મંદિરના પૂજારીના પુત્રથી માંડીને એક નવ-સ્વતંત્ર રાષ્ટ્રના કાનૂની અંતરાત્મા બનવા સુધીની સફર.

આપણી વાર્તા સત્તાના પવિત્ર હોલમાં નહીં, પરંતુ તત્કાલીન મદ્રાસ પ્રેસિડેન્સીના નેલ્લોર જિલ્લાના એક નાના ગામ પુદુરની ધૂળવાળી ગલીઓમાં શરૂ થાય છે. 14 મે, 1883ના રોજ જન્મેલા, અલ્લાદી પુદુર દ્રવિડ સમુદાયના વંશજ હતા, જે તેમની વિદ્વતા માટે જાણીતા તમિલ બ્રાહ્મણોનો એક પ્રતિષ્ઠિત સમુદાય હતો. તેમના પિતા, એકમ્બરા શાસ્ત્રી, એક મંદિરના પૂજારી હતા, જે સાધનોમાં સાધારણ પરંતુ તેમની શ્રદ્ધામાં અમાપ હતા - તેમના દેવતાઓ અને તેમના પુત્ર બંનેમાં. પરિવારની ગરીબી હોવા છતાં, શાસ્ત્રીને એક પ્રબળ પૂર્વસૂચન હતું કે તેમનો પુત્ર મહાનતા માટે સર્જાયો છે. આ માન્યતા જ તે પ્રેરક બળ બની જેણે 1891માં પરિવારને ધમધમતા શહેર મદ્રાસમાં સ્થળાંતર કરવા પ્રેર્યા, એક એવો નિર્ણય જે ભારતીય ઇતિહાસની દિશાને અફર રીતે બદલી નાખવાનો હતો.

મદ્રાસ પુદુરથી તદ્દન અલગ દુનિયા હતી. તે શિક્ષણ, રાજકારણ અને વસાહતી સત્તાનું કેન્દ્ર હતું. યુવાન અલ્લાદી, તેમના પિતાના સપનાને પોતાના ખભા પર લઈને, જ્ઞાનની અતૃપ્ત ભૂખ સાથે આ નવી દુનિયામાં કૂદી પડ્યા. તેમણે ઉત્કૃષ્ટ પ્રદર્શન કર્યું, ઝડપથી પેડ્ડુનાઈકનપેટ મિડલ સ્કૂલથી મદ્રાસ ક્રિશ્ચિયન કોલેજ સુધી પહોંચ્યા, જ્યાં તેમણે 1903માં બી.એ.ની પદવી મેળવી. અહીં જ એક મહત્વપૂર્ણ મુલાકાતે તેમના બૌદ્ધિક માળખાને આકાર આપ્યો. કોલેજના એક શિક્ષક પ્રોફેસર કેલેટે અલ્લાદીમાં માત્ર એક તેજસ્વી વિદ્યાર્થી જ નહીં, પરંતુ અસાધારણ ચારિત્ર્ય અને વિશ્લેષણાત્મક કુશળતાવાળા મનને ઓળખી કાઢ્યું. આ માર્ગદર્શને અલ્લાદીની મહત્વાકાંક્ષાની આગને વધુ હવા આપી. પોતાની જ કોલેજમાં ઇતિહાસના ટ્યુટર તરીકે ટૂંકા કાર્યકાળ પછી - એક ભૂમિકા જેણે સામાજિક ઉત્ક્રાંતિની તેમની સમજને વધુ ઊંડી બનાવી - તેમણે 1905માં બેચલર ઓફ લો (બી.એલ.)ની ડિગ્રી પૂર્ણ કરી.

1907માં, અલ્લાદી કૃષ્ણસ્વામી ઐયર એક વકીલ તરીકે નોંધાયા. 20મી સદીની શરૂઆતનો મદ્રાસ બાર કાનૂની યોદ્ધાઓનો અખાડો હતો, એક એવી જગ્યા જ્યાં કોર્ટરૂમની લડાઈઓની આગમાં પ્રતિષ્ઠા ઘડવામાં આવતી હતી. કોઈ પ્રભાવશાળી વંશ વિનાના જુનિયર માટે, માર્ગ મુશ્કેલ હતો. તેમ છતાં, અલ્લાદીનો ઉદય કોઈ ઉલ્કાપિંડથી ઓછો નહોતો. તેમની પ્રતિભા ઘોંઘાટવાળી કે નાટકીય નહોતી; તે એક શાંત, અવિરત શક્તિ હતી. તેમની પાસે કાયદાનું જ્ઞાનકોશીય જ્ઞાન, એક ફોટોગ્રાફિક મેમરી અને સૌથી જટિલ કેસોનું પણ સર્જિકલ ચોકસાઈથી વિશ્લેષણ કરવાની અદભૂત ક્ષમતા હતી. ત્રણ વર્ષની અંદર, તેઓ મહત્વપૂર્ણ કેસોમાં જુનિયર કાઉન્સેલ તરીકે માંગમાં હતા. મુખ્ય વળાંક 1915માં આવ્યો જ્યારે કાનૂની દિગ્ગજ કે. શ્રીનિવાસ આયંગરને બેંચમાં બઢતી આપવામાં આવી, જેનાથી ટોચ પર એક શૂન્યાવકાશ સર્જાયો. અલ્લાદી, જે હજુ પણ પ્રમાણમાં યુવાન હતા, તે શૂન્યાવકાશમાં બદલી તરીકે નહીં, પરંતુ એક નવી શક્તિ તરીકે પ્રવેશ્યા. તેમણે સૌથી સ્થાપિત નેતાઓ સામે પોતાનું સ્થાન જાળવી રાખ્યું, તેમની દલીલો તર્ક, પૂર્વ ઉદાહરણ અને ગહન આંતરદૃષ્ટિનું સંગીતમય સંયોજન હતી. 1920 સુધીમાં, તેમનું નામ શ્રદ્ધાપૂર્વક લેવામાં આવતું હતું; તેઓ મદ્રાસ બારના એક નિર્વિવાદ નેતા હતા.

તેમની કાનૂની સૂઝબૂજ ટૂંક સમયમાં કોર્ટરૂમની બહાર પણ માંગમાં આવી. તેઓ ભારતીય માલ વેચાણ બિલ (1929) અને ભાગીદારી બિલ (1930-31)નો મુસદ્દો તૈયાર કરનાર નિષ્ણાત સમિતિઓના મુખ્ય સભ્ય હતા, જે વાણિજ્યિક કાયદા પર તેમની નિપુણતા દર્શાવે છે. 1929માં, તેમને મદ્રાસના એડવોકેટ-જનરલ તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા, એક પ્રતિષ્ઠિત પદ જે તેઓ અજોડ 15 વર્ષ સુધી સંભાળશે. બ્રિટિશ સત્તાએ તેમની પ્રચંડ બુદ્ધિને ઓળખીને, તેમને કૈસર-એ-હિંદ (1926), દીવાન બહાદુર (1930), અને છેવટે, 1932માં નાઈટહૂડના ખિતાબોથી નવાજ્યા. હવે તેઓ સર અલ્લાદી કૃષ્ણસ્વામી ઐયર હતા.

અહીં તે માણસનો રસપ્રદ વિરોધાભાસ રહેલો છે. જ્યારે તેમણે બ્રિટિશ તાજ પાસેથી ખિતાબો સ્વીકાર્યા, ત્યારે તેઓ મૂળભૂત રીતે એક કટ્ટર રાષ્ટ્રવાદી હતા. તેઓ 1938થી કોંગ્રેસ પાર્ટીના સભ્ય હતા અને દ્રઢપણે માનતા હતા કે બ્રિટન પાસે ભારતીય હાથોમાં સત્તાના સંપૂર્ણ હસ્તાંતરણમાં વિલંબ કરવાનો કોઈ નૈતિક કે કાનૂની આધાર નથી. તેઓ વેદાંત શાસ્ત્રો અને શાસ્ત્રીય ભારતીય ગ્રંથોમાં ઊંડા ઉતરેલા એક ધાર્મિક વ્યક્તિ હતા, તેમ છતાં તેઓ એક વ્યવહારવાદી હતા જેમણે પ્રગતિશીલ, આધુનિક સમાજ સાથે તાલમેલ સાધવા માટે હિંદુ કાયદામાં મોટા પાયે સુધારાની હિમાયત કરી હતી. દુનિયાઓને જોડવાની આ ક્ષમતા - પરંપરા અને આધુનિકતા, રૂઢિચુસ્તતા અને કટ્ટરવાદ, ભારતીય દર્શન અને બ્રિટિશ કોમન લો - તેમની અનન્ય શક્તિ હતી. આ જ ગુણવત્તાએ તેમને ત્યારે અનિવાર્ય બનાવ્યા જ્યારે રાષ્ટ્રનો સૌથી મોટો કાનૂની પડકાર ઉભો થયો: તેના બંધારણનો મુસદ્દો તૈયાર કરવો.

જ્યારે ભારતનું ભાગ્ય ઘડવા માટે બંધારણ સભાની રચના કરવામાં આવી, ત્યારે સર અલ્લાદી મહત્વપૂર્ણ મુસદ્દા સમિતિ માટે એક સ્વાભાવિક પસંદગી હતા. ડૉ. બી.આર. આંબેડકરની અધ્યક્ષતાવાળી આ સમિતિ સમગ્ર કવાયતનું ચેતાકેન્દ્ર હતી. જ્યારે ડૉ. આંબેડકર દૂરંદેશી સમાજ સુધારક અને રાજકીય સુકાની હતા, ત્યારે સર અલ્લાદી નિર્વિવાદપણે કાનૂની મહાશક્તિ હતા. તેમની ભૂમિકા સભાના ન્યાય, સ્વતંત્રતા, સમાનતા અને બંધુત્વના ઉચ્ચ આદર્શોને એક સુસંગત, અભેદ્ય કાનૂની દસ્તાવેજમાં અનુવાદિત કરવાની હતી.

તેમનું યોગદાન સ્મારકરૂપ હતું. તેમણે મૂળભૂત અધિકારોના વ્યાપને વ્યાખ્યાયિત કરવામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી, જેમાં તેમણે વિશ્વભરના બંધારણીય કાયદા, ખાસ કરીને બ્રિટિશ અને અમેરિકન પ્રણાલીઓમાંથી તેમના વ્યાપક જ્ઞાનનો ઉપયોગ કર્યો હતો. તેમણે એક મજબૂત કેન્દ્ર સરકાર માટે ઉત્સાહપૂર્વક દલીલ કરી, એવું માનતા કે તે વૈવિધ્યસભર અને નવજાત રાષ્ટ્રને એક સાથે રાખવા માટે અનિવાર્ય છે, જે એક દ્રષ્ટિકોણ દૂરંદેશી સાબિત થયો. ચર્ચાઓ દરમિયાન તેમની દખલગીરી કાનૂની તર્કમાં માસ્ટરક્લાસ હતી. જ્યારે રાષ્ટ્રપતિની સત્તાઓ, ન્યાયતંત્રની સ્વતંત્રતા, અથવા સંસદીય પ્રક્રિયાની સૂક્ષ્મતા વિશે જટિલ પ્રશ્નો ઉભા થતા, ત્યારે ઘણીવાર સર અલ્લાદી જ ઉભા થતા, તેમનો શાંત અને માપેલ અવાજ ઘોંઘાટને કાપીને એક નિશ્ચિત, કાનૂની રીતે યોગ્ય ઉકેલ પૂરો પાડતો. તેમણે ઘણીવાર ભારપૂર્વક જણાવ્યું કે વકીલો અને ધારાસભ્યોએ માત્ર પૂર્વ ઉદાહરણોના સંદર્ભમાં વિચારવું જોઈએ નહીં, પરંતુ "સમાજશાસ્ત્રીય ઝોક" સાથે કાર્ય કરવું જોઈએ, જેથી કાયદો જીવંત, વિકસતા સમાજની સેવા કરે. આ ફિલસૂફી ભારતીય બંધારણમાં ઊંડે સુધી સમાયેલી છે, જે તેને કઠોર સંહિતાને બદલે જીવંત દસ્તાવેજ બનાવે છે.

ઘણા લોકો વારંવાર આંબેડકર સિવાયના ભારતીય બંધારણના શિલ્પકારો વિશે પૂછે છે. તેનો જવાબ હંમેશા સર અલ્લાદી તરફ દોરી જાય છે. તેઓ ઘણી રીતે, ડૉ. આંબેડકરના બૌદ્ધિક સાથી અને ભાગીદાર હતા. તેમનો સહયોગ સામાજિક દ્રષ્ટિ અને કાનૂની પ્રતિભાનું મિશ્રણ હતું. ડૉ. આંબેડકરે પોતે સર અલ્લાદીના યોગદાનને સ્વીકારતા કહ્યું હતું કે તે "એક એવા માણસ હતા જે પોતાનાથી પણ મોટા હતા," જે તેમની અનિવાર્ય ભૂમિકાનું પ્રમાણપત્ર છે.

બંધારણ પરના તેમના કાર્ય ઉપરાંત, સર અલ્લાદી જીવનભર શિક્ષણના હિમાયતી રહ્યા. તેઓ એક દાયકાથી વધુ સમય સુધી મદ્રાસ યુનિવર્સિટી અને 25 વર્ષથી વધુ સમય સુધી બનારસ હિન્દુ યુનિવર્સિટી સાથે ગાઢ રીતે સંકળાયેલા હતા, એવું માનતા હતા કે મજબૂત રાષ્ટ્રનો પાયો તેની ઉચ્ચ શિક્ષણ સંસ્થાઓમાં રહેલો છે. તેઓ એક પરોપકારી હતા જેમણે શૈક્ષણિક કારણોને ઉદારતાપૂર્વક ટેકો આપ્યો, એ સુનિશ્ચિત કર્યું કે તકની સીડી જેના પર તેઓ ચડ્યા હતા, તે અન્ય લોકો માટે પણ ત્યાં જ રહે.

સર અલ્લાદી કૃષ્ણસ્વામી ઐયરનું જીવન શાંત, પ્રભાવશાળી યોગદાનનો એક ગહન પાઠ છે. તેઓ જન રેલીઓ કે ઉગ્ર ભાષણોના માણસ ન હતા. તેમનું યુદ્ધક્ષેત્ર પુસ્તકાલય હતું, તેમનું હથિયાર તેમની બુદ્ધિ હતી, અને તેમની જીત ભારતીય ગણતંત્રનું સ્થાયી માળખું છે. તેઓ તે મૌન પ્રહરી હતા જેમણે બંધારણ નિર્માણ પ્રક્રિયાની કાનૂની અખંડિતતાનું રક્ષણ કર્યું, એ સુનિશ્ચિત કર્યું કે લાખો લોકોના સપના એક એવા દસ્તાવેજમાં સમાવિષ્ટ થાય જે મહત્વાકાંક્ષી અને અમલ યોગ્ય બંને હોય. ભારતીય બંધારણને સંપૂર્ણ રીતે સમજવું એટલે પુદુરના આ તેજસ્વી ન્યાયશાસ્ત્રી, મંદિરના પૂજારીના પુત્રના અદ્રશ્ય હાથની કદર કરવી, જે રાષ્ટ્રના ભાગ્યના પ્રાથમિક લેખકોમાંના એક બન્યા.

The Laughing Prisoner: Sardar Patel's Untold Sabarmati Jail Story That Fueled the Dandi March

The Laughing Prisoner: Sardar Patel's Untold Sabarmati Jail Story That Fueled the Dandi March

હાસ્યના ઓથે છુપાયેલો સંઘર્ષ: સરદાર પટેલની સાબરમતી જેલની એ અજાણી ગાથા જેણે દાંડી કૂચને નવી દિશા આપી

માર્ચ ૧૯૩૦ના એ તંગ અને ઉત્તેજનાપૂર્ણ વાતાવરણમાં, જ્યારે આખો દેશ બ્રિટિશ રાજ સામે મહાત્મા ગાંધીના આગલા પગલાની શ્વાસ રોકીને રાહ જોઈ રહ્યો હતો, ત્યારે સામ્રાજ્યે એક ગંભીર ભૂલ કરી. ૭મી માર્ચે, તેમણે એક એવા માણસની ધરપકડ કરી જેમનું હાસ્ય તેમની ઇચ્છાશક્તિ જેટલું જ પ્રચંડ હતું: સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ. તેઓ માનતા હતા કે 'ભારતના લોખંડી પુરુષ'ને સાબરમતી સેન્ટ્રલ જેલમાં કેદ કરીને, તેઓ ગુજરાતમાં વધી રહેલા વિદ્રોહના જુવાળને શાંત પાડી દેશે અને ઐતિહાસિક દાંડી કૂચના થોડા દિવસો પહેલાં જ સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામનું મનોબળ તોડી નાખશે. પરંતુ તેઓ આનાથી વધુ ખોટા ન હોઈ શકે. જેને તેઓ શક્તિ પ્રદર્શન માનતા હતા, તે અવજ્ઞાનો એક ઉત્કૃષ્ટ અધ્યાય બની ગયો; આ વાર્તા એક કેદીની નિરાશાની નથી, પરંતુ એક નેતાની અદમ્ય ભાવનાની છે, જે તેમના ગગનભેદી હાસ્ય, તીક્ષ્ણ કટાક્ષ અને ગુપ્ત રીતે રાખવામાં આવેલી ડાયરી દ્વારા વ્યક્ત થઈ.

આ સરદાર પટેલના સાબરમતી જેલવાસની એક અજાણી ગાથા છે - એક એવો અધ્યાય જે દંતકથા સમાન વ્યક્તિત્વ પાછળના સાચા માનવીને ઉજાગર કરે છે અને દર્શાવે છે કે સાચી સ્વતંત્રતા એ મનની એવી અવસ્થા છે જેને જેલની કોઈ દીવાલો કેદ કરી શકતી નથી.

સરદારની ધરપકડના બે દિવસ પછી, તેમના વિશ્વાસુ સાથી અને ગાંધીજીના મંત્રી, મહાદેવભાઈ દેસાઈ, તેમને મળવા ગયા. મુલાકાત કોઈ અંધારી કોટડીમાં નહીં, પરંતુ જેલ સુપરિન્ટેન્ડેન્ટની ઔપચારિક ઓફિસમાં ગોઠવવામાં આવી હતી. મહાદેવભાઈએ એ વિચારીને પ્રવેશ કર્યો કે તેઓ એક શાંત, કદાચ થાકેલા નેતાને જોશે. પરંતુ તેના બદલે, તેમનું સ્વાગત એક એવા અવાજથી થયું જે સંપૂર્ણપણે સરદારની ઓળખ હતો: એક જોરદાર, મુક્ત, ખડખડાટ હાસ્ય.

જેમ મહાદેવભાઈએ પાછળથી લખ્યું, "એનું એ જ ખડખડાટ હસવું, એના એ જ કટાક્ષ, એનો એ જ ખુશમિજાજ! કોને લાગે કે સરદારનાં જેલમાં દર્શન કરીએ છીએ?"

ઓરડામાં તણાવ સ્પષ્ટપણે અનુભવાતો હતો. બ્રિટિશ-નિયુક્ત સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ, જે વસાહતી તંત્રનો એક ભાગ હતો, તે દેખીતી રીતે જ અસ્વસ્થ હતો. જ્યારે મહાદેવભાઈએ તેમના પ્રિય નેતા સાથે તેમની માતૃભાષા ગુજરાતીમાં વાત કરવાનું શરૂ કર્યું, ત્યારે સુપરિન્ટેન્ડેન્ટે કડકાઈથી કહ્યું, "અંગ્રેજીમાં વાત કરો."

આ માત્ર એક પ્રક્રિયાગત વિનંતી ન હતી; તે સત્તાનું પ્રદર્શન હતું, અહીં કોનું રાજ ચાલે છે તે યાદ કરાવવાનો એક પ્રયાસ હતો. સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓ માટે, ભાષા તેમની ઓળખ હતી, તેમના વારસાનું પ્રતીક હતું જેને અંગ્રેજો ગૌણ બનાવવા માગતા હતા. મહાદેવભાઈનો જવાબ ત્વરિત અને દૃઢ હતો. "હું તો મારા બાપ સાથે અંગ્રેજીમાં બોલું તો વલ્લભભાઈ સાથે અંગ્રેજીમાં વાત કરું," તેમણે શાંત પણ મક્કમ અવાજે કહ્યું. "તમે આગ્રહ રાખશો કે મારે અંગ્રેજીમાં જ વાત કરવી તો હું મુલાકાત જતી કરીશ."

સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ મૂંઝાઈ ગયો, તે નિયમો અને આ વિચિત્ર 'આશ્રમવાસીઓ'ની અવજ્ઞા વચ્ચે ફસાઈ ગયો હતો. સરદારે જ આ મડાગાંઠ ઉકેલી, તેમની આંખોમાં રમૂજની ચમક હતી. તેમણે એ મૂંઝાયેલા અધિકારી તરફ ફરીને હસતાં હસતાં કહ્યું, "એ આશ્રમવાળા લોકો એવા હોય છે કે ધારેલું જ કરે. એ અંગ્રેજીમાં વાત નહીં કરે."

હાર માનીને, સુપરિન્ટેન્ડેન્ટે પોતાનું અપમાન ગળી લીધું. "ઠીક ત્યારે. તમે ગુજરાતીમાં બોલો તે મને જ્યાં ન સમજાય ત્યાં અંગ્રેજીમાં સમજાવજો."

પ્રથમ લડાઈ, ગૌરવની લડાઈ, જીતી લેવાઈ હતી. આ પછી, મહાદેવભાઈ સરદાર તરફ વળ્યા. "તમને કેવી રીતે રાખે છે?"

સરદારનો જવાબ લાક્ષણિક હતો. "ચોરલુટારાની જેમ," તેમણે ગર્જના કરી, અને પછી બીજું ખડખડાટ હાસ્ય કર્યું. "પણ મને આનંદ છે. આના જેવી લહેર જિંદગીમાં કોઈ વાર આવી નહોતી."

જ્યારે તેમનો જુસ્સો આસમાને હતો, ત્યારે તેમની કેદની વાસ્તવિકતા ગંભીર હતી, એક એવું સત્ય જે તેમણે પોતાની અંગત ડાયરીમાં ખૂબ જ ઝીણવટપૂર્વક નોંધ્યું હતું - જે ચિંતન કરતાં વધુ તેમના કાર્યો માટે જાણીતા વ્યક્તિ માટે એક આશ્ચર્યજનક અને અમૂલ્ય દસ્તાવેજ છે. ૭ માર્ચ, ૧૯૩૦ની તેમની પ્રથમ નોંધ એક દુર્લભ સંવેદનશીલ ક્ષણ દર્શાવે છે, જેમાં તેમણે લખ્યું છે કે જે ડેપ્યુટી સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ, મિ. બિલીમોરિયા, તેમને જેલમાં લાવ્યા હતા, તે તેમને છોડતી વખતે "ખૂબ રોયા".

બીજી સવારે, સરદારનો જેલ જીવનની અમાનવીય વાસ્તવિકતા સાથે સામનો થયો. "સવારે ઊઠતાં આસપાસ બધે કેદી જોયા," તેમણે લખ્યું. "પાયખાનામાં જવા માટે બે બેની હારમાં બેઠેલા. એક જ પાયખાનું હતું... આ નવો જ અનુભવ હતો. એટલે આપણે તો વિચાર જ માંડી વાળ્યો." સંપૂર્ણ ગોપનીયતાનો અભાવ, જ્યાં વોર્ડર અને પોલીસ ફરતા હોય અને કેદીઓ સૌથી મૂળભૂત માનવીય ક્રિયાઓ કરવાનો પ્રયાસ કરતા હોય, તે તેમના ગૌરવ પર એક સુનિયોજિત હુમલો હતો.

શરૂઆતમાં તેમને ક્વૉરન્ટાઇન વોર્ડમાં રાખવામાં આવ્યા હતા, પરંતુ ટૂંક સમયમાં જ તેમને બેરેક નંબર ૧૨માં ખસેડવામાં આવ્યા, જેનું નામ 'જુવેનાઇલ હેબીચ્યુઅલ' (બાળ ગુનેગારો) હતું. જોકે, અંદર યુવાન ગુનેગારો નહીં, પણ વૃદ્ધ, રીઢા ગુનેગારોનો સમૂહ હતો. તેમના સાથી કેદીઓમાં બોદાલનો એક ચમાર, કટોસણનો એક બારૈયો, એક ભટકતો સાધુ, ઉત્તર ભારતનો એક ભૈયો અને એક વૃદ્ધ મુસ્લિમનો સમાવેશ થતો હતો. આ દુનિયામાં, અમદાવાદ મ્યુનિસિપાલિટીના ભૂતપૂર્વ પ્રમુખને ધકેલી દેવામાં આવ્યા હતા.

તેમનો ખોરાક તંત્રની ક્રૂરતાનો પુરાવો હતો. "ખોરાકનું તો શું પૂછવું?" તેમણે મહાદેવભાઈને મજાકમાં કહ્યું હતું. "જેલમાં કાંઈ મોજ કરવા થોડા આવ્યા છીએ?" દૈનિક ભોજનમાં જાડા જુવારના રોટલા અને પાતળી દાળ અથવા શાકનો સમાવેશ થતો. "ઘોડાને ખપે એવું તો હોય છે જ," તેમણે કટાક્ષ કર્યો. જ્યારે મહાદેવભાઈએ પૂછ્યું કે શું તે ઓછામાં ઓછું માણસને ખાવાલાયક છે, ત્યારે સરદારે રમૂજ સાથે વાત વાળી, "શા સારુ નહીં? બહાર નિયમિત પાયખાને જવાનું ઠેકાણું નહોતું તે અહીં એક વાર નિયમિત પાયખાને જાઉં છું. પછી શું જોઈએ?"

તેમની ડાયરી હાસ્ય પાછળના સંઘર્ષને ઉજાગર કરે છે. રોટલા એટલા કઠણ હતા કે, તેમની બે દાઢો ન હોવાથી, તેમને ખાવા યોગ્ય બનાવવા માટે પાણીમાં પલાળવા પડતા હતા. એક દયાળુ વોર્ડર, રાષ્ટ્રના નેતાને આવો ખોરાક ખાતા જોઈને રડી પડ્યો. તેણે સરદારને વિનંતી કરી કે તે પોતાના ઘઉંના રોટલા જુવારના રોટલા સાથે બદલી લે. સરદારે, જે હંમેશા સિદ્ધાંતોના પાક્કા હતા, તેમણે ના પાડી, વોર્ડરનો તેની દયા બદલ આભાર માન્યો પણ કહ્યું કે તેઓ નિયમો તોડશે નહીં કે કોઈ વિશેષ સુવિધા સ્વીકારશે નહીં. જે દરેક ભારતીય કેદી સહન કરે છે, તે જ તેઓ પણ સહન કરશે.

સરદારનો જેલવાસ નિષ્ક્રિય પ્રતીક્ષાનો સમયગાળો ન હતો; તે માનસિક અને આધ્યાત્મિક શક્તિને મજબૂત કરવાનો એક સક્રિય પ્રયાસ હતો. જેલની દિનચર્યા કઠોર હતી. સાંજે ૫:૩૦ વાગ્યે (રવિવારે ૩:૦૦ વાગ્યે) કોટડીમાં પૂરી દેવામાં આવતા અને સવારે ૭:૦૦ વાગ્યે બહાર કાઢવામાં આવતા, આ લાંબા, અંધારા કલાકો એક પડકાર હતા. "બત્તી ન મળે," તેમણે મહાદેવભાઈને કહ્યું હતું. "બત્તી આપતા હોય તો રાત્રે વાંચું પણ ખરો. અહીં તો સાંજ પડી એટલે અંધારું."

તેમના વાંચન માટેની પસંદગી ઘણું કહી જતી હતી. તેમણે ત્રણ પુસ્તકો મંગાવ્યા: ભગવદ્ ગીતા, તુલસી રામાયણ અને આશ્રમ ભજનાવલિ. આ માત્ર પુસ્તકો ન હતા; તે તેમના આધારસ્તંભ હતા, આધ્યાત્મિક શક્તિના સ્ત્રોત હતા જેણે તેમને શારીરિક વંચિતતા સામે મજબૂત બનાવ્યા. જ્યારે મહાદેવભાઈએ ઉલ્લેખ કર્યો કે ગાંધીજીની ગીતા પરની ટીકા પ્રકાશિત થવાની છે અને પ્રથમ નકલ તેમના માટે રાખવામાં આવી છે, ત્યારે સરદારનો ચહેરો ખીલી ઊઠ્યો. જેલ સુપરિન્ટેન્ડેન્ટને પણ સ્વીકારવું પડ્યું, "ધાર્મિક સાહિત્યની સામે વાંધો નથી."

જ્યારે વાત અમદાવાદના વકીલો તરફ વળી જે તેમની "ગેરકાયદેસર" સજાને પડકારવા માટે કાનૂની છટકબારીઓ શોધી રહ્યા હતા, ત્યારે સરદારે તે વાતને નકારી કાઢી. "મને અહીં મજા છે," તેમણે દૃઢતાથી કહ્યું. "અને મારે એ સજા પૂરી કર્યા વિના નીકળવું નથી." તેઓ રાજકીય મંચને સંપૂર્ણ રીતે સમજતા હતા. તેમની સ્વતંત્રતા આંદોલન માટે તેમની અન્યાયી કેદ કરતાં ઓછી મૂલ્યવાન હતી. તે કોટડીમાં તેમની હાજરી એક પ્રતીક હતી, એક એવો લલકાર જે બહાર આપેલા કોઈપણ ભાષણ કરતાં વધુ જોરથી ગુંજતો.

મુલાકાત સરદારની લાક્ષણિક રમૂજ સાથે સમાપ્ત થઈ. જ્યારે મહાદેવભાઈ મોકલવાની વસ્તુઓની યાદી બનાવી રહ્યા હતા, ત્યારે હજામતના અસ્ત્રાનો ઉલ્લેખ આવ્યો. સુપરિન્ટેન્ડેન્ટે તરત જ તેની મનાઈ ફરમાવી, અને જેલના હજામની સેવાઓ આપવાની ઓફર કરી. સરદાર ખડખડાટ હસી પડ્યા. "એ તો હું જાણું છું અહીં કેવી હજામત થાય છે તે!" તેમણે કહ્યું. જેલર, કદાચ પ્રભાવિત થઈને, સૂચવ્યું કે અપવાદ કરી શકાય. સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ સંમત થયા, "ભલે. પણ જ્યારે તમને જોઈએ ત્યારે આપીશું. એ રહેશે અમારી પાસે."

સરદારે તક ઝડપી લીધી. "પણ મને એક અસ્ત્રો આપી મૂકતા હો તો કેવું સારું!" તેમણે આંખોમાં શરારતી ચમક સાથે કહ્યું. "બીજા કેદીઓની હજામત કરું અને ચાર પૈસા પેદા કરું!"

આ ટિપ્પણીની હિંમત અને બુદ્ધિએ અધિકારીઓના પથ્થર જેવા ચહેરા પર પણ હાસ્ય લાવી દીધું. એક ક્ષણ માટે, સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ અને જેલર, જે કઠોર સત્તાના પ્રતીકો હતા, તે માત્ર માણસો બની ગયા, અને તેમના સૌથી પ્રખ્યાત કેદી સાથે દિલ ખોલીને હસ્યા.

જ્યારે મહાદેવભાઈ વિદાય લેવાની તૈયારી કરી રહ્યા હતા, ત્યારે હાસ્ય શાંત થયું. સરદાર નજીક ઝૂક્યા અને અંગ્રેજીમાં, જે ભાષાનો તેમણે થોડી ક્ષણો પહેલાં જ રમતિયાળ રીતે વિરોધ કર્યો હતો, તેમાં એક શાંત, ગંભીર વાક્ય કહ્યું. સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ અને જેલર, જેમની જિજ્ઞાસા વધી ગઈ હતી, તે રહસ્ય સાંભળવા માટે ઉત્સુકતાથી આગળ ઝૂક્યા.

સરદારે, એક વ્યંગાત્મક, ઉદાસ સ્મિત સાથે, શરૂઆતમાં કહ્યું, "એ કહેવાય એવું નથી." આનાથી તેમની જિજ્ઞાસા વધુ તીવ્ર બની.

પછી, તેમણે એ પંક્તિ કહી જેણે તેમના દેશભક્ત હૃદયની સૌથી ઊંડી વેદનાને પ્રગટ કરી. "દુઃખની વાત એ છે કે," તેમણે ધીમા પણ સ્પષ્ટ અવાજે કહ્યું, "અહીં બધા જ હિંદી અધિકારીઓ છે. સિપાઈઓ અને વૉર્ડરોથી માંડીને સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ સુધી સૌ હિંદીઓ જ પડયા છે. ગોરા હોત તો તેને બતાવત."

આ રાજની સૌથી મોટી કરુણતા હતી - ભારતીયોનો ઉપયોગ ભારતીયોને દબાવવા માટે થઈ રહ્યો હતો. તે ગહન નિરાશાનું નિવેદન હતું અને તેમની અંદર સળગતી આગની એક ઝલક હતી. તે એ લડાઈનું વચન હતું જે તેઓ માત્ર અંગ્રેજો સામે જ નહીં, પરંતુ એ વ્યવસ્થા સામે પણ લડવાના હતા જે તેમના જ લોકોને દમનના સાધનો બનાવી રહી હતી.

સાબરમતી જેલમાં સરદાર પટેલના ૭૬ દિવસ સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામમાં વિરામ નહોતા; તે એક નિર્ણાયક પ્રસ્તાવના હતી. તેમની અડગ ભાવના અને ગર્જના કરતું હાસ્ય જેલની દીવાલોની પાર ગુંજ્યું, જેણે ગુજરાતના લોકોને ઉત્સાહિત કર્યા. તેમની ધરપકડે દાંડી કૂચને રોકી નહીં; તે તેનો પ્રથમ, જોરદાર પડઘમ બની. અંગ્રેજોએ વિચાર્યું કે તેમણે એક માણસને કેદ કર્યો છે, પરંતુ તેમણે ફક્ત એક વિચારને મુક્ત કર્યો હતો: કે સાચી સ્વતંત્રતા મનમાં વસે છે, હાસ્ય ક્રાંતિનું હથિયાર બની શકે છે, અને એક હસતા કેદીની ભાવના, ખરેખર, એક સામ્રાજ્યના પાયા હચમચાવી શકે છે.

The Iron Man's Crucible: The Untold Story of Sardar Patel's Trial by Fire in Nashik Jail

The Iron Man's Crucible: The Untold Story of Sardar Patel's Trial by Fire in Nashik Jail

લોખંડી પુરુષની અગ્નિપરીક્ષા: નાસિક જેલના એ દિવસોની વણકહેલી ગાથા

૧ઓગસ્ટ, ૧૯૩૩ના રોજ યરવડા જેલમાં એક ભેદી શાંતિ છવાઈ ગઈ. મહાત્મા ગાંધીની ધરપકડ થઈ હતી. પરંતુ તે જ દિવસે, એક બીજું વિછોડ પણ થયો—એક એવો વિછોડ જે ભારતના લોખંડી પુરુષના આત્માની કસોટી કરવાનો હતો. સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલને યરવડાના પરિચિત વાતાવરણમાંથી અચાનક કુખ્યાત નાસિક સેન્ટ્રલ જેલમાં ખસેડવામાં આવ્યા. આ કોઈ સામાન્ય બદલી ન હતી; તે બ્રિટીશ રાજ દ્વારા તેમના સૌથી પ્રચંડ વિરોધીઓમાંથી એકને એકલા પાડીને તેમના જુસ્સાને તોડી પાડવાનો એક ગણતરીપૂર્વકનો દાવ હતો. નાસિકમાં સરદાર પટેલનું જેલ જીવન એ માત્ર એક ઐતિહાસિક ઘટના નથી; તે માનવીય સહનશક્તિ, અડગ સિદ્ધાંતો અને સાચી તાકાતને વ્યાખ્યાયિત કરતી શાંત ગરિમાની એક ગહન ગાથા છે.

નાસિકની હવામાં દુશ્મનાવટ ભરેલી હતી. ત્યાંના જેલ સત્તાવાળાઓ રાજકીય કેદીઓના સ્વમાનને કચડી નાખવાના તેમના ધ્યેય માટે કુખ્યાત હતા. સરદાર માટે, સંઘર્ષ લગભગ તરત જ શરૂ થયો. શરૂઆતમાં તેમને તેમના મિત્ર શ્રી મંગળદાસ પકવાસાની સોબત મળે તે માટે હોસ્પિટલની એક બેરેકમાં રાખવામાં આવ્યા, પરંતુ ટૂંક સમયમાં જ તેમના ન્યાયના ભાવને પડકારવામાં આવ્યો. સત્તાવાળાઓએ તેમની સાથે એક સામાન્ય ગુનેગાર, ખોટી સહીઓ કરવા બદલ સજા પામેલા કેદીને મૂક્યો.

આ એક ઇરાદાપૂર્વકનો અપમાન હતો. રાજકીય કેદી તરીકે, સરદાર અલગ કોટડીના હકદાર હતા. તેમણે તેમના મિત્રની સોબત સ્વીકારી હતી, પરંતુ એક ગુનેગાર સાથે રહેવું એ તેમના સિદ્ધાંતોનું અપમાન હતું. તેમણે સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ સમક્ષ સખત વિરોધ નોંધાવ્યો. તેમની હિમ્મત કામ કરી ગઈ; તેમને એક અલગ કોટડીમાં ખસેડવામાં આવ્યા. આ નાનકડી જીત એ સ્વમાનની એક ઘણી મોટી લડાઈની ભૂમિકા હતી.

ખરી કસોટી ત્યારે શરૂ થઈ જ્યારે તેમની નાકની લાંબી અને પીડાદાયક બીમારી તેમના પર અત્યાચાર કરનારાઓના હાથમાં એક હથિયાર બની ગઈ. આ બીમારીને કારણે તેઓ ઘણીવાર આખી રાત જાગતા રહેતા હતા, અને પકવાસાની મુક્તિ પછી તેમણે સાથી તરીકે એક રાજકીય કેદીની માંગણી કરી. સુપરિન્ટેન્ડેન્ટનો ઠંડો જવાબ, "હું રાજદ્વારી કેદી નહીં આપું," એ તેમને એકાંતમાં પીડા આપવાનો સ્પષ્ટ પ્રયાસ હતો. ઝૂકવા તૈયાર ન હોવાથી, સરદારે સીધો મુંબઈ સરકારના હોમ મેમ્બરને પત્ર લખ્યો. તેમની દલીલ સરળ અને શક્તિશાળી હતી: "જો મને એકાંત કેદની સજા કરવામાં આવી હોય તો હું વાંધો ન ઉઠાવું. પણ એવો કોઈ ગુનો મેં કર્યો નથી." આખરે, સત્તાવાળાઓને નમવું પડ્યું, અને ડૉ. ચંદુભાઈ દેસાઈને તેમના સાથી તરીકે મોકલવામાં આવ્યા.

તેમની નાકની બીમારીનો પ્રસંગ સરદાર પટેલની વણકહેલી વાતોમાંથી એકને ઉજાગર કરે છે. યરવડામાં હતા ત્યારે, બાપુ પોતે તેમની સ્થિતિ વિશે ચિંતિત હતા. પુણેની સાસૂન હોસ્પિટલના ડોક્ટરોએ ઓપરેશનની ભલામણ કરી, જે અભિપ્રાય સાથે સરદારના અંગત ચિકિત્સક, મુંબઈના ડૉ. દેશમુખ પણ સંમત હતા. પરંતુ એક ક્રૂર શરત મૂકવામાં આવી: બ્રિટીશ સત્તાવાળાઓએ ફરમાન કર્યું કે ઓપરેશન ફક્ત સાસૂન હોસ્પિટલમાં જ થઈ શકે, મુંબઈમાં તેમના વિશ્વાસુ ડોક્ટરની દેખરેખ હેઠળ નહીં.

સરદાર માટે, આ કોઈ તબીબી નિર્ણય નહોતો પરંતુ ગરિમાનો પ્રશ્ન હતો. ઓપરેશન નાજુક હતું અને તેમાં એકથી વધુ વાર પ્રક્રિયા કરવી પડે તેમ હતું. પોતાના ડોક્ટરને વારંવાર પુણે બોલાવવા એ સરદારને યોગ્ય ન લાગ્યું. વધુ મહત્ત્વનું તો, સરકારની મનસ્વી શરતોને આધીન થવું એ એક પ્રકારનું સમર્પણ હતું. બાપુને લખેલા પત્રમાં તેમનો નિર્ણય, તેમની અદમ્ય ઇચ્છાશક્તિનો પુરાવો હતો:

"જ્યારે સરકારને સલાહ મળે કે ઓપરેશન કર્યે જ છૂટકો છે ત્યારે એ કરાવશે કે જોઈએ તે સગવડ આપશે. ત્યાં સુધી પીડા ભોગવવી એ સારું છે... વેઠવા આવ્યા છીએ અને વેઠશું. એમાં શું? આપ આ સંબંધમાં નિશ્ચિત રહો એમ ઇચ્છું છું. મને કશું થવાનું નથી."

તેમણે સમાધાનયુક્ત સ્વમાન કરતાં અસહ્ય પીડા પસંદ કરી.

શારીરિક પીડા તો એક કાયમી સાથી હતી, પરંતુ એક અકલ્પનીય ભાવનાત્મક આઘાત તેમના પર ત્રાટકવાનો હતો. ૨૨ ઓક્ટોબર, ૧૯૩૩ના રોજ, તેમના મોટા ભાઈ, તેજસ્વી વિઠ્ઠલભાઈ પટેલનું વિયેનામાં સુભાષચંદ્ર બોઝની હાજરીમાં અવસાન થયું. આ સમાચારે સરદારને હચમચાવી દીધા. તેમણે એક વર્ષ પહેલાં જ પોતાની માતાને ગુમાવી હતી, પરંતુ ત્યારે યરવડામાં બાપુની દિલાસો આપતી હાજરી હતી. નાસિકમાં, તેઓ તેમના દુઃખમાં તદ્દન એકલા હતા.

વિશ્વભરમાંથી શોક સંદેશાઓનો વરસાદ વરસ્યો. જ્યારે સરદારે અખબારોમાં આભારનો એક સરળ સંદેશ પ્રકાશિત કરવાનો પ્રયાસ કર્યો, ત્યારે સરકારે તેને કાપકૂપ કરવાની માંગ કરી. ફરી એકવાર, તેમની ગરિમાના ઉલ્લંઘનનો સામનો કરતાં, તેમણે સંદેશ પાછો ખેંચીને મૌન પસંદ કર્યું.

સુભાષ બોઝે ગાંધીજીને તાર મોકલ્યો, સૂચવ્યું કે વલ્લભભાઈ દ્વારા તેમના ભાઈની અંતિમક્રિયા થાય તે જ યોગ્ય ગણાય. પરંતુ ગાંધીજી, તેમના અડગ સાથીને જાણતા હોવાથી, જાહેરમાં કહ્યું, "હું માનું છું કે સરદાર પેરોલ પર છૂટવાની અરજી નહીં કરે."

ત્યારે સરકારે એક પોકળ પ્રસ્તાવ મૂક્યો: શરતી મુક્તિ. તેમને પોલીસ દ્વારા લઈ જવામાં આવશે, મુંબઈ આવવા-જવા માટે ચોક્કસ ટ્રેનોમાં મુસાફરી કરવા માટે મજબૂર કરવામાં આવશે, અને પોતાને એક અધિકારીને હવાલે કરવા પડશે. સરદારનો જવાબ તેમની જીવન ફિલસૂફીનો સારાંશ હતો, જે ઇતિહાસમાં અમર થઈ ગયો:

"કોઈ પણ પ્રકારની શરત સાથે હું છૂટવા ઇચ્છતો નથી. તમારે મને છોડવો હોય તો બિનશરતે છોડો. અને ફરી પકડવો હોય તો હું જ્યાં હોઉં ત્યાંથી પકડી શકો છો. હું મારી મેળે પોલીસને હવાલે થવાનો નથી."

વાત ત્યાં જ પૂરી થઈ ગઈ. તેઓ તેમના પ્રિય ભાઈની અંતિમ ઝલક માટે પોતાના સિદ્ધાંતોનો સોદો ન કરી શક્યા. તેમના પુત્ર, ડાહ્યાભાઈએ ચિતાને અગ્નિદાહ દીધો, જ્યારે સરદાર નાસિક જેલની ઠંડી દીવાલો પાછળ શોક કરતા રહ્યા.

માઇલો દૂર યરવડામાં, ગાંધીજીને સરદારની ગેરહાજરી એક શારીરિક ઘા જેવી લાગી. "આપણે મોજ કરતા હતા તે પણ એ લોકોથી સહન ન થયું," તેમણે મહાદેવ દેસાઈને દુઃખ સાથે કહ્યું. તેમણે સરકારના ઓપરેશનના ખોટા બહાનાને "છેતરપિંડી" અને "નીચતા" ગણાવી. તેઓ વારંવાર એક નાટકની પંક્તિ યાદ કરતા: "એ રે જખમ જોગે નહીં મટે રે."

એક અત્યંત હૃદયસ્પર્શી હાવભાવમાં, જે અતૂટ ગાંધી અને સરદાર પટેલના સંબંધોનું પ્રતિક હતું, બાપુએ જાતે સુંદર પૂણીઓ બનાવીને સરદારને નાસિક મોકલી. જ્યારે સરદાર તે પૂણીઓ કાંતતા, ત્યારે દરેક તાર તેમના ગુરુ સાથેનું જોડાણ હતું, સાથે ગાળેલા દિવસોની યાદ હતી, એક મૌન સંવાદ જે જેલની દીવાલોને પાર કરી ગયો.

આ અંધકારમય સમયગાળા દરમિયાન જ લોખંડી પુરુષનું સાચું હૃદય પ્રગટ થયું. જેલમાંથી લખેલા તેમના પત્રો આત્મ-દયાથી નહીં, પરંતુ અપાર કરુણાથી ભરેલા હતા. તેઓ દરેક સાથી સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીની ખબર રાખતા, તેમના સ્વાસ્થ્ય, તેમના પરિવારો અને તેમના જુસ્સા વિશે ચિંતા કરતા. તેમણે ભરૂચના એક કાર્યકરને લખ્યું: "બહારના દેખાતા અંધકારમાં તમને નિરાશા લાગે છે એ અમે સમજી શકીએ છીએ... પણ સૂર્યાસ્ત પછી સૂર્યોદય... થાય છે. એટલે નિરાશ થવાનું કશું કારણ નથી."

પોતાના ભાઈના અવસાન પછી તેમના મિત્ર મથુરાદાસ ત્રિકમજીને લખતાં, તેમણે ઈશ્વરની ઇચ્છાની ગહન સ્વીકૃતિ દર્શાવી: "થવાનું હતું તે થઈ ગયું... આ કઠણ કાળમાં આબરૂભેર આ ફાની દુનિયા છોડી જવાનું ભાગ્ય પ્રાપ્ત થાય તો એમાં શોક કરવા જેવું કશું નથી."

નાસિક જેલમાં સરદાર પટેલનો સમય હારનો સમયગાળો ન હતો; તે એક અગ્નિપરીક્ષા હતી જેણે તેમની ભાવનાને અતૂટ બનાવી દીધી. બ્રિટીશ રાજે તેમને એકલા પાડવાનો, પીડા આપવાનો અને તેમની ઇચ્છાશક્તિને તોડવાનો પ્રયાસ કર્યો. પરંતુ તેના બદલે, તેમણે ફક્ત તેમના ચારિત્ર્યના અચળ પાયાને જ ઉજાગર કર્યા: સંપૂર્ણ સ્વમાન, અડગ સિદ્ધાંત અને એક વિશાળ હૃદય જે રાષ્ટ્રના દુઃખ અને આશાઓને સમાવી શકે. આ જ કારણ છે કે સરદાર પટેલને લોખંડી પુરુષ કહેવામાં આવે છે—હૃદયની કઠોરતા માટે નહીં, પરંતુ એવા જુસ્સા માટે જેને વાળી કે તોડી શકાતો ન હતો.

---

Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---

The Uprising in an Orphanage: How a Forgotten Farmers' Revolt Forged India's Iron Man

The Uprising in an Orphanage: How a Forgotten Farmers' Revolt Forged India's Iron Man

અનાથાશ્રમની એ ક્રાંતિ: ખેડા સત્યાગ્રહે કેવી રીતે ઘડ્યા ભારતના લોખંડી પુરુષ?

ઇતિહાસ હંમેશાં રાજમહેલોના સુવર્ણ ખંડોમાં કે લોહિયાળ યુદ્ધભૂમિ પર લખાતો નથી. ક્યારેક, સૌથી ગહન ક્રાંતિઓ અત્યંત શાંત સ્થળોએથી શરૂ થાય છે - જેમ કે ગુજરાતના નડિયાદના એક અનાથાશ્રમમાંથી. ૧૯૧૮માં, આ નમ્ર ઇમારત એક એવા બળવાનું કેન્દ્રબિંદુ બની, જેણે માત્ર બ્રિટીશ રાજના પાયા હચમચાવી નાખ્યા એટલું જ નહીં, પણ એવા વ્યક્તિત્વના પોલાદી સંકલ્પનું ઘડતર પણ કર્યું, જે આગળ જતાં ભારતના લોખંડી પુરુષ, સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ બન્યા. આ ખેડા સત્યાગ્રહની એક અજાણી ગાથા છે, એક વિસરાયેલું ખેડૂત આંદોલન જે માત્ર મહેસૂલના વિવાદ કરતાં ઘણું વધારે હતું; આ એ ભઠ્ઠી હતી જેમાં આધુનિક ભારતના સ્વાભિમાન અને અડગતાની ભાવનાનો જન્મ થયો હતો.

વર્ષ હતું ૧૯૧૮. જ્યારે વિશ્વ પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધની અંતિમ અને ક્રૂર વેદનામાં ડૂબેલું હતું, ત્યારે ગુજરાતના ખેડા જિલ્લાના ખેડૂતો એક વધુ તાત્કાલિક દુશ્મનનો સામનો કરી રહ્યા હતા: દુકાળ. ચોમાસાની વિનાશક નિષ્ફળતાએ તેમના પાકને નષ્ટ કરી દીધો હતો. સરકારના પોતાના લેન્ડ રેવન્યૂ કોડ ૧૮૭૯ મુજબ, જો પાકનું ઉત્પાદન "ચાર આની" (સામાન્ય ઉત્પાદનના ૨૫%) કરતાં ઓછું હોય, તો ખેડૂતો તે વર્ષ માટે જમીનમહેસૂલની સંપૂર્ણ માફી માટે કાયદેસર રીતે હકદાર હતા. ખેડૂતોનો દાવો હતો કે તેમનો પાક આ મર્યાદા કરતાં ઘણો ઓછો હતો. પરંતુ, મહેસૂલ પર જ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરતી બ્રિટીશ સરકારે આગ્રહ કર્યો કે પાક સારો થયો છે.

આ એક મડાગાંઠ હતી. સત્ય વિરુદ્ધ અમલદારશાહીની જીદનો સીધો સંઘર્ષ. આ જ તંગ વાતાવરણમાં એક પ્રમાણમાં નવી રાજકીય શક્તિ, મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધીનું આગમન થયું, જેમણે નડિયાદના અનાથાશ્રમમાં પોતાનું વડું મથક સ્થાપ્યું. તેમની સાથે સમર્પિત કાર્યકરોની એક ટુકડી હતી: શંકરલાલ બેન્કર, અનસૂયાબહેન સારાભાઈ, ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિક, મહાદેવભાઈ દેસાઈ અને તે વિસ્તારના એક પ્રભાવશાળી, ગંભીર બેરિસ્ટર, વલ્લભભાઈ પટેલ. ગાંધીજી આ ચળવળના આત્મા હતા, તો વલ્લભભાઈ ઝડપથી તેની અડગ કરોડરજ્જુ બની રહ્યા હતા. જ્યારે ગાંધીજી હાજર ન હોય, ત્યારે વલ્લભભાઈ જ બધી જવાબદારી સંભાળતા.

બ્રિટીશ વહીવટીતંત્ર, જે બિનશરતી આજ્ઞાપાલનનું આદી હતું, તેણે ભૂલાભાઈ રૂપજી શાહ નામના એક સ્વયંસેવક પર દાખલો બેસાડવાનું નક્કી કર્યું. સ્થાનિક મામલતદારે તેમને મહેસૂલ ન ભરવા માટે "લોકોને ગેરમાર્ગે દોરવા અને ઉશ્કેરવા" બદલ સમન્સ પાઠવ્યું. તેમને ૨૬ માર્ચ, ૧૯૧૮ના રોજ કચેરીમાં હાજર થવાનો હુકમ કરવામાં આવ્યો. આશય સ્પષ્ટ હતો: એકને ડરાવો, એટલે હજારો લાઇનમાં આવી જશે.

પણ તેમની સાથે કોણ આવશે તેની ગણતરી તેમણે કરી ન હતી.

નક્કી થયેલા દિવસે ભૂલાભાઈ શાહ મામલતદારની કચેરીમાં દાખલ થયા. પણ તેઓ એકલા ન હતા. તેમની સાથે તેમના વકીલ હતા: બેરિસ્ટર વલ્લભભાઈ પટેલ. પોતાની કોર્ટની કુશળતા માટે જાણીતા એ તેજસ્વી અને પ્રભાવશાળી વકીલને જોતાં જ અમલદાર પર સ્પષ્ટ આઘાતની લહેર ફરી વળી. શિકારી અચાનક શિકાર બની ગયો હતો.

વલ્લભભાઈએ પોતાનો અવાજ ઊંચો ન કર્યો. તેની જરૂર જ ન હતી. તેમણે ભૂલાભાઈ વતી એક લેખિત જવાબ રજૂ કર્યો જે કાનૂની ચોકસાઈ અને રાજકીય નીડરતાનો એક ઉત્કૃષ્ટ નમૂનો હતો. તેમાં જણાવ્યું હતું:

"સમન્સમાં દાવો કરવામાં આવ્યો છે કે હું લોકોને ખોટું સમજાવી ઉશ્કેરું છું. મેં કોઈને ખોટી સલાહ આપી નથી, તેમજ કોઈને ખોટા ઉશ્કેર્યા નથી. હું લોકોને તદ્દન વાજબી સલાહ આપું છું. મારા ગામનો પાક ચાર આનીથી ઓછો થયો છે, અને તેથી સરકારના નિયમને આધારે મારા ગામના લોકો જમીનમહેસૂલ નહીં ભરવાને હકદાર છે... મહાત્મા ગાંધીજીએ ખુલ્લી રીતે સલાહ આપી છે કે પોતાનું સ્વમાન જાળવવાની ખાતર, તેમ રૈયત જૂઠું નથી બોલતી તે સાબિત કરવાની ખાતર, લોકોએ પોતાની ખુશીથી પૈસા ભરવા નહીં એ જરૂરનું છે. એ સલાહ વાજબી છે એમ હું માનું છું. લોકોને એવી સલાહ આપવી એ મારી ફરજ છે એમ સમજું છું... છતાં કાયદાનો ભંગ થતો હોય તો તેની શિક્ષા ભોગવવા ખુશી છું. માટે આપને યોગ્ય લાગે તે શિક્ષા ફરમાવવા કૃપા કરશો. મારે આપને જણાવવું જોઈએ કે જે કલમને આધારે આપે સમન્સ કાઢ્યો છે તે કલમ આ કામને બિલકુલ લાગુ પડતી નથી. પણ એ આપ ન જાણતા હો એમ મારાથી કેમ માની શકાય? છતાં આપે મને આમંત્રણ આપ્યું તે માટે આપનો આભારી છું અને હવે વિશેષ આભારી કરવો એ આપના અધિકારની વાત છે."

સંદેશો હિમશીતળ અને સ્પષ્ટ હતો: તમારી પાસે કોઈ કાનૂની આધાર નથી, અને અમે તે જાણીએ છીએ. હવે તમારો વારો. વલ્લભભાઈના અડગ તર્કથી ગભરાઈ ગયેલા મામલતદારે તરત જ કેસ રદ કરી દીધો. "આમાં ગુનો થતો નથી. તમને રજા છે," તે તોતડાતા બોલ્યા.

પણ વલ્લભભાઈનું કામ હજી પૂરું થયું ન હતું. તેમણે ભૂલાભાઈને એક છેલ્લો, વેધક પ્રશ્ન પૂછવાની સલાહ આપી: "તો હવે જમીનમહેસૂલ ન ભરશો એમ કહેવામાં તમને ગુનો નથી લાગતો ને?"

"હા ભાઈ હા. તમને ગમે તે કહેજો," પરાજિત અમલદારે સ્વીકાર્યું. જોકે તેણે મૌખિક રીતે શરણાગતિ સ્વીકારી, પણ પાછળથી તેણે કેસ દફતરે ચડાવવા માટે ખોટો શેરો માર્યો કે ભૂલાભાઈએ "વસૂલાતના કામમાં આડે નહીં આવવા સમજૂતી કરી" હોવાથી કેસ દફતરે કરવામાં આવ્યો. આ એ અમલદારશાહીનું એક તુચ્છ કૃત્ય હતું જે નૈતિક અને કાનૂની લડાઈ હારી ચૂકી હતી, અને તે સંસ્થાનવાદી સત્તાના માળખામાં તિરાડો પડવાનો સંકેત હતો.

આ નાનકડી અદાલતી જીતે આંદોલનમાં પ્રાણ ફૂંક્યા. ખેડા સત્યાગ્રહનું 'શા માટે' દિવસેને દિવસે સ્પષ્ટ થતું ગયું. તે ક્યારેય માત્ર આર્થિક રાહત માટે ન હતું. ૩૦મી માર્ચે, ગાંધીજીની ગેરહાજરીમાં, વલ્લભભાઈએ નડિયાદમાં ખેડૂતોની એક વિશાળ સભાને સંબોધી. તેમના ભાષણે આ સંઘર્ષ પાછળના ગહન તત્વજ્ઞાનને ઉજાગર કર્યું.

'ઇન્ડિયન સોશિયલ રિફોર્મર'ના તંત્રી જેવા કેટલાક સદ્ભાવના ધરાવતા શહેરી શુભેચ્છકોએ ખેડૂતોનું મહેસૂલ ચૂકવવા માટે ફંડ ઊભું કરવાનું સૂચન કર્યું હતું. વલ્લભભાઈએ આ વિચારને તિરસ્કારપૂર્વક નકારી કાઢ્યો.

તેમણે ગર્જના કરી: "કેટલાકને એવો વિચાર થતો હશે કે આપણે બાકી રહેતી દસેક લાખની રકમ ઉઘરાણું કરી ભેગી કરી સરકારને ભરી દઈએ તો લોકોને રાહત મળે. પણ જે વીર પુરુષે આ લડત ઉઠાવી છે [ગાંધીજી] તે નામને મરદ બનાવે એવા છે, અને ખેડા જિલ્લો હિંદમાં વીર પુરુષોની ભૂમિ છે. તેઓ આવી મદદનો વિચાર પણ ન કરે. પૈસાની મદદથી ખરો લાભ ન થાય; તેથી કાંઈ ખરું દુઃખ ન ટળે. એક વખત દુઃખ ઉઠાવી સરકારની પદ્ધતિ ફેરવીશું તો જ હંમેશનું દુઃખ ટળશે."

તેમણે આગળ જે વાક્ય કહ્યું તે તેમની રાજકીય વિચારધારાને વ્યાખ્યાયિત કરનારું બન્યું: "મજબૂત અને મક્કમ વિચારની પ્રજા હોય તેમાં જ રાજ્યની શોભા છે. નાલાયક અને બીકણ પ્રજાની વફાદારીમાં માલ નથી. નીડર અને સ્વમાન જાળવનારી પ્રજા જે વફાદારી બતાવે છે તે જ પ્રજા સરકારને શોભા આપનારી છે."

આ એક નિર્ણાયક વળાંક હતો. સંઘર્ષને દયાની ભીખમાંથી ગૌરવની માંગમાં પુનઃવ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવ્યો. આ સ્વાવલંબનનો પાઠ હતો, એવી ઘોષણા હતી કે ભારતીયો પોતાની સચ્ચાઈ અને સન્માનને સમર્પિત કરવા કરતાં પોતાની મિલકતની જપ્તી સહન કરવાનું પસંદ કરશે.

આ અવજ્ઞાથી રોષે ભરાયેલી સરકારે પોતાની દમનકારી મશીનરી છૂટી મૂકી. અધિકારીઓએ ગામડાઓમાં ફરી વળીને જે પણ મૂલ્યવાન વસ્તુ હાથ લાગી તે જપ્ત કરી: ઢોરઢાંખર, ઘરવખરી, અનાજના કોઠાર. જમીનો જપ્ત કરવામાં આવી અને કેટલાક કિસ્સાઓમાં તેની હરાજી પણ કરવામાં આવી. છતાં, જેમ જેમ વહીવટીતંત્ર દબાણ વધારતું ગયું, તેમ તેમ લોકોનો પ્રતિકાર પણ વધુ મક્કમ થતો ગયો. ગાંધીજી અને વલ્લભભાઈ સતત ગામડાંઓનો પ્રવાસ કરતા રહ્યા, તેમની હાજરી ખેડૂતોની ચિંતાઓ પર મલમ સમાન હતી અને તેમના શબ્દો તેમની પ્રતિજ્ઞાને સતત બળ આપતા હતા.

એક વિચિત્ર ઘટનાક્રમમાં, ઉત્તર વિભાગના કમિશનર, મિ. પ્રાટે નક્કી કર્યું કે તે એક ભાષણ દ્વારા આ મુદ્દો ઉકેલી શકે છે. એ સમજીને કે તેના પોતાના અધિકારીઓ વિરોધી ન હોય તેવી ભીડ એકઠી કરી શકશે નહીં, તેણે ગાંધીજી પાસે જ જાહેર સભાના આયોજન માટે મદદ માંગવાની હિંમત કરી. ગાંધીજી, જે હંમેશાં દુશ્મન સાથે પણ સંવાદમાં માનતા હતા, તેઓ સંમત થયા અને ખેડૂતોને સભામાં હાજર રહેવા વિનંતી કરી.

૧૨મી એપ્રિલે, નડિયાદમાં બે હજાર મુખ્ય ખેડૂતો એકઠા થયા. કમિશનર પ્રાટે પોતાની કાલીઘેલી ગુજરાતીમાં ભાષણ કરતાં ખુશામત અને ધમકીઓનું મિશ્રણ અજમાવ્યું. તેણે સરકારનો હુકમ માનવાની શિખામણ આપતા પહેલા ગાંધીજીની ખૂબ પ્રશંસા કરી. પછી તેણે એક ગંભીર ભૂલ કરી, અમદાવાદના મિલમજૂરોની તાજેતરમાં સમાપ્ત થયેલી હડતાળ વિશે ખોટી વાત કહી.

સભામાં હાજર વલ્લભભાઈ પટેલ ઊભા થયા અને શાંતિથી કમિશનરના દાવાને ખોટો ઠેરવ્યો. તેમણે પ્રાટને યાદ અપાવ્યું કે તે પોતે મિલમજૂરોની સમાધાન સભામાં હાજર હતા.

વલ્લભભાઈએ સભાને કહ્યું, "કમિશનર સાહેબે મિલમજૂરોને સલાહ આપેલી કે ‘ગાંધીસાહેબ તમને સાચેસાચી સલાહ આપશે. એમની સલાહ પ્રમાણે તમે ચાલશો તો તમારો સુધારો થશે અને તમે ન્યાય મેળવશો.’ હું તમને કહું છું કે તમે પણ આ બાબતમાં મહાત્માજીની સલાહ પ્રમાણે ચાલશો તો જ આ કમિશનર સાહેબને હાથે ન્યાય મેળવી શકશો. અહીં પણ કમિશનર સાહેબ કમિટી નીમી તપાસ કરાવે તો આપણને કંઈ જ વાંધો નથી."

આ પ્રદેશના સર્વોચ્ચ બ્રિટીશ અધિકારીનું આ જાહેર અપમાન આશ્ચર્યજનક હતું. પ્રાટનો પ્રચાર કરવાનો અણઘડ પ્રયાસ ઊંધો પડ્યો હતો, અને વલ્લભભાઈની પ્રતિષ્ઠા એક એવા નીડર નેતા તરીકે વધુ મજબૂત બની જે પદ કે સત્તાથી ડરતા ન હતા.

ખેડાનો સંઘર્ષ હવે સ્થાનિક મુદ્દો રહ્યો ન હતો. તેણે રાષ્ટ્રની કલ્પનાને જકડી લીધી હતી. ૨૩મી એપ્રિલે, ખેડાના ખેડૂતોના સમર્થનમાં મુંબઈમાં એક વિશાળ જાહેર સભા યોજાઈ. આ સભા રાષ્ટ્રવાદી આંદોલનના દિગ્ગજોનો મેળાવડો હતી: વિઠ્ઠલભાઈ પટેલે અધ્યક્ષપદ સંભાળ્યું, અને ગાંધીજી, મહાન બાળ ગંગાધર "લોકમાન્ય" ટિળક, એમ. આર. જયકર અને પત્રકાર બી.જી. હોર્નિમેન હાજર રહ્યા હતા.

લોકમાન્ય ટિળકે એક શક્તિશાળી ભાષણમાં કહ્યું કે ખેડા કોઈ એકલદોકલ ઘટના નથી. "આ પ્રશ્ન માત્ર ખેડા જિલ્લાના ખેડૂતોનો નથી. ૧૮૯૬માં આવી જ પરિસ્થિતિ કોલાબા જિલ્લામાં ઊભી થઈ હતી... ફક્ત એક વરસના મહેસૂલની ખાતર સરકાર ખેડૂતને ભીખ માગતો કરી મૂકે છે! પાક બરાબર ઊતર્યો છે કે કેમ તે તપાસવાની સરકાર દરકાર રાખતી નથી; તેમનો તો એક જ લક્ષ હોય છે કે ગમે તેમ કરી મહેસૂલ વસૂલ કરવું."

ત્યારબાદ ગાંધીજીએ ચળવળની ભાવનાનું જીવંત ચિત્ર રજૂ કર્યું, ખાસ કરીને સ્ત્રીઓની ભૂમિકા પર પ્રકાશ પાડતા કહ્યું, "ખેડાના પુરુષો જ નહીં, પણ સ્ત્રીઓ પણ આ લડતમાં સામેલ રહે છે. તેઓ કહે છે કે સરકાર ભલે અમારી ભેંસો લઈ જાય, દાગીના લઈ જાય, ખેતરો ખાલસા કરે, પણ અમારા મરદોએ લીધેલી પ્રતિજ્ઞા પાળવી જ જોઈએ."

અંતે, સરકાર થોડી નરમ પડી. તેમણે આદેશ બહાર પાડ્યો કે જો સદ્ધર ખેડૂતો મહેસૂલ ભરી દે, તો ગરીબ ખેડૂતોનું મહેસૂલ મુલતવી રાખવામાં આવશે. આ સંપૂર્ણ વિજય ન હતો, છતાં સત્યાગ્રહ પાછો ખેંચી લેવામાં આવ્યો. સાચો વિજય મહેસૂલના ચોપડામાં નહીં, પરંતુ લોકોના મનમાં થયો હતો. ખેડાના ખેડૂતોએ, અને વિસ્તૃત રીતે ભારતે, એક મહત્વપૂર્ણ પાઠ શીખ્યો હતો. તેમણે શક્તિશાળી બ્રિટીશ સામ્રાજ્યની આંખોમાં આંખ નાખીને, માત્ર સત્યના શસ્ત્ર સાથે, જરા પણ ડર્યા વગર સામનો કર્યો હતો. તેમણે અહિંસક, સંગઠિત પ્રતિકારની શક્તિને શોધી કાઢી હતી.

ખેડા સત્યાગ્રહ વલ્લભભાઈ પટેલ માટે અગ્નિપરીક્ષા સમાન હતો. ગુજરાતના ગામડાઓની ધૂળભરી કેડીઓ પર, કોર્ટના ભવ્ય ખંડોમાં નહીં, તેમને સાચા અર્થમાં પોતાનું લક્ષ્ય મળ્યું. તેઓ માત્ર એક વકીલ તરીકે નહીં, પરંતુ લોકોના "સરદાર" તરીકે ઉભરી આવ્યા. અનાથાશ્રમના વડામથકમાંથી શરૂ થયેલો આ વિસરાયેલો બળવો એ યાત્રાનું પ્રથમ નિર્ણાયક પગલું હતું, જે તેમને એક વિભાજિત રાષ્ટ્રને એક કરવા અને ભારતના લોખંડી પુરુષનું અમર બિરુદ અપાવવા તરફ દોરી ગયું.

अनाथालय से उठी क्रांति: कैसे एक किसान विद्रोह ने गढ़ा भारत का लौह पुरुष

इतिहास हमेशा महलों के सुनहरे कक्षों में या खूनी युद्ध के मैदानों पर नहीं लिखा जाता। कभी-कभी, सबसे गहरी क्रांतियाँ सबसे शांत जगहों से शुरू होती हैं - जैसे गुजरात के नडियाद में एक अनाथालय। 1918 में, यह विनम्र इमारत एक ऐसे विद्रोह का तंत्रिका केंद्र बन गई, जिसने न केवल ब्रिटिश राज की नींव हिला दी, बल्कि उस व्यक्ति के फौलादी संकल्प को भी गढ़ा, जो आगे चलकर भारत के लौह पुरुष, सरदार वल्लभभाई पटेल बने। यह खेड़ा सत्याग्रह की अनकही कहानी है, एक भूला हुआ किसान आंदोलन जो करों पर विवाद से कहीं बढ़कर था; यह वह भट्टी थी जिसमें आधुनिक भारत की स्वाभिमानी और विद्रोही आत्मा का जन्म हुआ।

साल 1918 था। जब दुनिया प्रथम विश्व युद्ध की अंतिम, क्रूर पीड़ा में डूबी हुई थी, तब गुजरात के खेड़ा जिले के किसान एक अधिक तात्कालिक दुश्मन का सामना कर रहे थे: अकाल। मानसून की विनाशकारी विफलता ने उनकी फसलों को नष्ट कर दिया था। सरकार के अपने भूमि राजस्व संहिता 1879 के अनुसार, यदि फसल की उपज "चार आनी" (सामान्य उत्पादन का 25%) से कम होती, तो किसान उस वर्ष के लिए अपने भू-राजस्व की पूरी छूट के कानूनी रूप से हकदार थे। किसानों का दावा था कि उनकी उपज इस सीमा से बहुत कम थी। हालाँकि, ब्रिटिश सरकार, जो राजस्व पर केंद्रित थी, इस बात पर अड़ी रही कि फसल भरपूर हुई थी।

यह एक गतिरोध था। सत्य बनाम नौकरशाही की हठधर्मिता का एक सीधा मामला। इसी तनावपूर्ण माहौल में एक अपेक्षाकृत नई राजनीतिक शक्ति, मोहनदास करमचंद गांधी का आगमन हुआ, जिन्होंने नडियाद के अनाथालय में अपना मुख्यालय स्थापित किया। उनके साथ समर्पित कार्यकर्ताओं की एक टीम थी: शंकरलाल बैंकर, अनसूयाबेन साराभाई, इंदुलाल याज्ञिक, महादेव देसाई, और उस क्षेत्र के एक दुर्जेय, गंभीर बैरिस्टर, वल्लभभाई पटेल। जहाँ गांधी आंदोलन की आत्मा थे, वहीं पटेल तेजी से इसकी अटूट रीढ़ बन रहे थे। जब गांधी दूर होते, तो पटेल ही मैदान संभालते थे।

ब्रिटिश प्रशासन, जो निर्विवाद आज्ञाकारिता का आदी था, ने भूलाभाई रूपजी शाह नामक एक स्वयंसेवक को सबक सिखाने का फैसला किया। उन्हें स्थानीय मामलतदार (एक राजस्व अधिकारी) द्वारा लोगों को करों का भुगतान करने के खिलाफ "गुमराह करने और उकसाने" के लिए एक सम्मन जारी किया गया। उन्हें 26 मार्च, 1918 को अदालत में पेश होने का आदेश दिया गया। इरादा स्पष्ट था: एक को डराओ, और एक हजार अपने आप लाइन में आ जाएँगे।

लेकिन उन्होंने इस बात का अनुमान नहीं लगाया था कि उनके साथ कौन आएगा।

नियत दिन पर, भूलाभाई शाह मामलतदार के कार्यालय में दाखिल हुए। लेकिन वे अकेले नहीं थे। उनके साथ उनके कानूनी सलाहकार थे: बैरिस्टर वल्लभभाई पटेल। अपनी अदालती कौशल के लिए जाने जाने वाले उस तेज-तर्रार, प्रभावशाली वकील को देखते ही अधिकारी के चेहरे पर एक स्पष्ट सदमे की लहर दौड़ गई। शिकारी अचानक शिकार बन गया था।

पटेल ने अपनी आवाज ऊंची नहीं की। उन्हें इसकी जरूरत नहीं थी। उन्होंने भूलाभाई की ओर से एक लिखित जवाब प्रस्तुत किया जो कानूनी सटीकता और राजनीतिक अवज्ञा का एक उत्कृष्ट नमूना था। उसमें लिखा था:

"सम्मन में दावा किया गया है कि मैं लोगों को गुमराह कर रहा हूँ और भड़का रहा हूँ। मैंने कोई झूठी सलाह नहीं दी है, न ही मैंने किसी को उकसाया है। मैं लोगों को वही सलाह दे रहा हूँ जो पूरी तरह से उचित है। मेरे गाँव में फसल चार आने से कम है, और इसलिए, सरकार के अपने नियमों के तहत, लोग भू-राजस्व का भुगतान न करने के हकदार हैं... महात्मा गांधी ने खुले तौर पर सलाह दी है कि अपने स्वाभिमान को बनाए रखने के लिए और यह साबित करने के लिए कि किसान झूठ नहीं बोल रहे हैं, लोगों को स्वेच्छा से भुगतान करने से इनकार करना चाहिए। मेरा मानना है कि यह सलाह उचित है। मैं लोगों को यह सलाह देना अपना कर्तव्य समझता हूँ... यदि यह कानून का उल्लंघन है, तो मैं सजा भुगतने को सहर्ष तैयार हूँ। इसलिए, कृपया जो भी दंड आप उचित समझें, वह लगाएँ। मुझे यह भी बताना होगा कि जिस धारा के तहत आपने यह सम्मन जारी किया है, वह इस मामले में पूरी तरह से लागू नहीं होती। लेकिन मैं यह कैसे मान लूँ कि आप इससे अनजान हैं? फिर भी, मैं आपके निमंत्रण के लिए आभारी हूँ, और मुझे और अधिक आभारी बनाना अब आपके अधिकार में है।"

संदेश बिल्कुल ठंडा और स्पष्ट था: आपके पास कोई कानूनी आधार नहीं है, और हम यह जानते हैं। अब आपकी बारी है। पटेल के अटूट तर्क से घबराए हुए मामलतदार ने तुरंत मामला खारिज कर दिया। "यहाँ कोई अपराध नहीं है। आप जाने के लिए स्वतंत्र हैं," उसने हकलाते हुए कहा।

लेकिन पटेल का काम अभी खत्म नहीं हुआ था। उन्होंने भूलाभाई को एक अंतिम, चुभता हुआ सवाल पूछने की सलाह दी: "तो, लोगों को भू-राजस्व का भुगतान न करने के लिए कहना अब आपकी नज़र में अपराध नहीं है?"

"हाँ, हाँ! जो चाहे कहो!" पराजित अधिकारी ने स्वीकार किया। हालाँकि उसने मौखिक रूप से आत्मसमर्पण कर दिया, लेकिन बाद में उसने आधिकारिक रिकॉर्ड में हेरफेर किया, यह लिखते हुए कि मामला इसलिए खारिज कर दिया गया क्योंकि भूलाभाई ने "राजस्व संग्रह में हस्तक्षेप न करने पर सहमति व्यक्त की थी।" यह उस नौकरशाही का एक छोटा कार्य था जो नैतिक और कानूनी लड़ाई हार चुकी थी, और यह औपनिवेशिक सत्ता के ढांचे में दरारें पड़ने का संकेत था।

इस छोटी सी अदालती जीत ने आंदोलन में बिजली दौड़ा दी। खेड़ा सत्याग्रह का 'क्यों' हर गुजरते दिन के साथ और स्पष्ट होता गया। यह कभी भी केवल वित्तीय राहत के बारे में नहीं था। 30 मार्च को, गांधी की अनुपस्थिति में, पटेल ने नडियाद में किसानों की एक विशाल सभा को संबोधित किया। उनके भाषण ने उनके संघर्ष के पीछे के गहरे दर्शन को उजागर किया।

'इंडियन सोशल रिफॉर्मर' के संपादक जैसे कुछ नेक इरादे वाले शहरी हमदर्दों ने किसानों के करों का भुगतान करने के लिए एक कोष शुरू करने का सुझाव दिया था। पटेल ने इस विचार को तिरस्कारपूर्वक खारिज कर दिया।

उन्होंने गरजते हुए कहा, "कुछ लोग सोच सकते हैं कि हम देय दस लाख रुपये जुटाकर सरकार को भुगतान कर सकते हैं ताकि लोगों को कठिनाई से बचाया जा सके। लेकिन जिस वीर पुरुष ने इस संघर्ष को शुरू किया है [गांधी], वह कायरों को भी मर्द बना देते हैं, और खेड़ा भारत में वीरों की भूमि है। वे ऐसी सहायता पर विचार भी नहीं करेंगे। वित्तीय मदद से कोई वास्तविक लाभ नहीं होता; इससे वास्तविक दुख का समाधान नहीं होता। केवल इस एक बार कठिनाई सहकर और सरकार की व्यवस्था में बदलाव के लिए मजबूर करके ही हम इस पीड़ा को हमेशा के लिए समाप्त करेंगे।"

उन्होंने आगे एक ऐसी पंक्ति कही जो उनकी राजनीतिक विचारधारा को परिभाषित करेगी: "एक राज्य का गौरव एक मजबूत और दृढ़ संकल्प वाली आबादी में निहित है। एक अयोग्य और कायर लोगों की वफादारी में कोई मूल्य नहीं है। केवल एक निडर और स्वाभिमानी लोगों द्वारा दिखाई गई वफादारी ही सरकार को सम्मान दिलाती है।"

यह एक निर्णायक मोड़ था। संघर्ष को दया की याचना से गरिमा की मांग के रूप में फिर से परिभाषित किया गया। यह आत्मनिर्भरता का एक पाठ था, एक घोषणा कि भारतीय अपनी सच्चाई और अपने सम्मान को आत्मसमर्पण करने के बजाय अपनी संपत्ति की जब्ती को सहना पसंद करेंगे।

सरकार, इस अवज्ञा से क्रोधित होकर, अपनी दमनकारी मशीनरी को काम पर लगा दिया। अधिकारियों ने गाँवों पर धावा बोल दिया, और जो कुछ भी मूल्यवान था, उसे जब्त कर लिया: मवेशी, घरेलू बर्तन, संग्रहीत अनाज। भूमि जब्त कर ली गई, और कुछ मामलों में, नीलाम कर दी गई। फिर भी, प्रशासन ने जितना अधिक दबाव डाला, लोगों ने उतना ही कड़ा प्रतिरोध किया। गांधी और पटेल ने अथक रूप से गाँवों का दौरा किया, उनकी उपस्थिति किसानों की चिंताओं पर मरहम थी, उनके शब्द उनकी प्रतिज्ञा का निरंतर सुदृढीकरण थे।

एक अजीब घटनाक्रम में, उत्तरी डिवीजन के कमिश्नर, मिस्टर प्रैट ने फैसला किया कि वह एक भाषण से इस मुद्दे को हल कर सकते हैं। यह महसूस करते हुए कि उनके अपने अधिकारी एक ऐसी भीड़ इकट्ठा नहीं कर सकते जो शत्रुतापूर्ण न हो, उन्होंने गांधी से एक सार्वजनिक सभा आयोजित करने में मदद मांगने की धृष्टता की। गांधी, जो हमेशा एक विरोधी के साथ भी बातचीत में विश्वास रखते थे, सहमत हो गए और किसानों से भाग लेने का आग्रह किया।

12 अप्रैल को, नडियाद में दो हजार प्रमुख किसान एकत्र हुए। प्रैट ने टूटी-फूटी गुजराती में बोलते हुए, चापलूसी और धमकियों का मिश्रण आजमाया। उन्होंने सरकार का पालन करने की चेतावनी देने से पहले गांधी की बहुत प्रशंसा की। फिर उन्होंने एक गंभीर गलती की, हाल ही में समाप्त हुई अहमदाबाद मिल मजदूरों की हड़ताल के बारे में तथ्यों को गलत तरीके से प्रस्तुत किया।

दर्शकों में मौजूद वल्लभभाई पटेल खड़े हुए और शांति से कमिश्नर के बयान को ध्वस्त कर दिया। उन्होंने प्रैट को याद दिलाया कि वह खुद मिल मजदूरों के समझौता बैठक में मौजूद थे।

पटेल ने भीड़ को संबोधित करते हुए कहा, "स्वयं कमिश्नर ने मिल मजदूरों को सलाह दी थी, 'गांधी साहब आपको सच्ची सलाह देंगे। यदि आप उनकी सलाह का पालन करेंगे, तो आपका सुधार होगा और आपको न्याय मिलेगा।' मैं आप सभी से कहता हूँ कि इस मामले में भी, केवल महात्मा की सलाह का पालन करने पर ही आपको इन्हीं कमिश्नर के हाथों न्याय मिलेगा। यदि वह यहाँ भी एक निष्पक्ष समिति नियुक्त कर जाँच करवाते हैं, जैसा कि वहाँ किया गया था, तो हमें कोई आपत्ति नहीं है। सब कुछ स्पष्ट हो जाएगा।"

यह सार्वजनिक सुधार इस क्षेत्र के सर्वोच्च ब्रिटिश अधिकारी के लिए एक आश्चर्यजनक अपमान था। प्रैट का प्रचार का अनाड़ी प्रयास बुरी तरह से विफल हो गया था, जिसने पटेल की प्रतिष्ठा को एक ऐसे निडर नेता के रूप में और मजबूत किया जो पद या अधिकार से भयभीत नहीं होगा।

खेड़ा का संघर्ष अब कोई स्थानीय मामला नहीं रहा था। इसने राष्ट्र की कल्पना को मोहित कर लिया था। 23 अप्रैल को, खेड़ा के किसानों का समर्थन करने के लिए बंबई में एक विशाल सार्वजनिक सभा आयोजित की गई। यह सभा राष्ट्रवादी आंदोलन के दिग्गजों का जमावड़ा थी: विठ्ठलभाई पटेल ने अध्यक्षता की, जिसमें गांधी, महान बाल गंगाधर "लोकमान्य" तिलक, एम. आर. जयकर और पत्रकार बी.जी. हॉर्निमैन उपस्थित थे।

लोकमान्य तिलक ने एक शक्तिशाली संबोधन में, यह दिखाते हुए कि खेड़ा एक अकेली घटना नहीं थी, सभी बिंदुओं को जोड़ा। उन्होंने घोषणा की, "यह केवल खेड़ा के किसानों का प्रश्न नहीं है। 1896 में कोलाबा जिले में भी ऐसी ही स्थिति उत्पन्न हुई थी... एक साल के राजस्व के लिए, सरकार एक किसान को भिखारी बनाने को तैयार है! वे फसल की सच्चाई की जाँच करने की परवाह नहीं करते; उनका एकमात्र लक्ष्य किसी भी तरह से राजस्व वसूल करना है।"

फिर गांधी ने बात की, आंदोलन की भावना का एक ज्वलंत चित्र चित्रित करते हुए, विशेष रूप से महिलाओं की भूमिका पर प्रकाश डाला। उन्होंने कहा, "यह केवल खेड़ा के पुरुष ही नहीं हैं, बल्कि महिलाएँ भी इस संघर्ष में शामिल हैं। वे कहती हैं, 'सरकार हमारी भैंसें ले जाए, हमारे गहने ले जाए, हमारे खेत जब्त कर ले, लेकिन हमारे पुरुषों ने जो शपथ ली है, उसका सम्मान होना ही चाहिए।'"

अंततः, सरकार आंशिक रूप से नरम पड़ी। उन्होंने एक आदेश जारी किया कि यदि संपन्न किसान अपना बकाया चुकाते हैं, तो गरीब किसानों के करों को स्थगित कर दिया जाएगा। यह वह पूरी जीत नहीं थी जिसकी उन्होंने मांग की थी, लेकिन सत्याग्रह वापस ले लिया गया। बड़ी जीत कर के बही-खातों में नहीं, बल्कि लोगों के मन में थी। खेड़ा के किसानों ने, और विस्तार से भारत ने, एक महत्वपूर्ण सबक सीखा था। उन्होंने शक्तिशाली ब्रिटिश साम्राज्य की आँखों में आँखें डालकर, केवल सत्य के हथियार से, बिना पलक झपकाए सामना किया था। उन्होंने अहिंसक, संगठित प्रतिरोध की शक्ति की खोज की थी।

खेड़ा सत्याग्रह वल्लभभाई पटेल के लिए अग्निपरीक्षा थी। यह गुजरात के गाँवों की धूल भरी पगडंडियों पर था, न कि किसी अदालत के आलीशान कक्षों में, कि उन्हें वास्तव में अपना आह्वान मिला। वे केवल एक वकील के रूप में नहीं, बल्कि लोगों के "सरदार" (प्रमुख) के रूप में उभरे। एक अनाथालय के मुख्यालय में हुआ यह भूला हुआ विद्रोह उस यात्रा का पहला महत्वपूर्ण कदम था जो उन्हें एक खंडित राष्ट्र को एकजुट करते हुए देखेगा और भारत के लौह पुरुष का अमर खिताब दिलाएगा।

---

Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---