The Sardar's Stitch: How an Iron Will Wove a Fractured Nation Whole

The Sardar's Stitch: How an Iron Will Wove a Fractured Nation Whole

The year was 1946. A nervous energy pulsed through the Indian subcontinent. The air, thick with the heady scent of approaching freedom, was equally charged with the ominous tremors of potential disintegration. As the British Raj prepared its departure, it cast a long, uncertain shadow over the destiny of hundreds of princely states, each a glittering fragment in a mosaic that threatened to shatter. Within the bustling corridors of the Interim Government, a man of unyielding resolve, Sardar Vallabhbhai Patel, had recently shouldered the responsibility of the Home Ministry. It was here, amidst the whirlwind of transition, that a seemingly ordinary official file, carried by the currents of chance, found its way to his desk. This was no mere collection of papers; it was a Pandora's Box, and its opening would irrevocably shape the future of a nation yet to be fully born.

The file whispered a chilling tale from Bastar, a princely state nestled in India's heartland, rich in untapped mineral veins and dense, whispering forests. Its ruler was a mere boy, described as a "weakling," with a foreigner pulling the strings as Prime Minister. The plot, as Patel delved deeper, grew more insidious: this treasure trove was on the precipice of being "mortgaged to Hyderabad State by means of a long lease." It was a blatant scheme to plunder Bastar's wealth, a move calculated to be to the "prejudice of India." For Patel, a man whose pragmatism was matched only by his fierce patriotism, this was more than just an administrative issue; it was a betrayal. The vague anxieties he had harboured about the British Political Department, under the stewardship of Conrad Corfield, actively encouraging princes to form blocs independent of India, now crystallised into a terrifying certainty.

When Patel demanded an explanation, His Majesty's Political Department cloaked itself in bureaucratic indifference. They were, they claimed, simply "guardians of the minor," acting in the young king's best interests. Patel’s response was swift and unsparing. "They (the British) were now going away," he declared with irrefutable logic, "and they should not bother about their wards. Their guardianship would now devolve on us (free India), and they should do nothing without our agreement, or which was contrary to the interests of the people of India."

Still, a gnawing unease persisted. The Sardar summoned the young ruler of Bastar to Delhi. The meeting confirmed his gravest fears. "When I saw the ruler," Patel would later recount, his voice heavy with the memory, "how young and inexperienced he was, I felt that it was a sin to make him sign such an agreement." This encounter was a crucible, forging an unshakeable conviction in Patel's mind. "It was then," he reflected, "that I was made fully conscious of the extent to which our interests were being prejudiced in every way by the machinations of the Political Department, and came to the conclusion that the sooner we were rid of these people, the better." The stark reality was that their objective seemed to be "to cause as much damage to India as possible." A profound clarity settled upon him: "the best course was to drive out foreigners even at the cost of partition of the country. It was also then that I felt that there was only one way to make the country safe and strong—and that was the unification of the rest of India."

The tremors of this monumental task first rippled through eastern India. A volatile brew simmered in the princely states of Orissa and the scattered Chhattisgarh states within Madhya Pradesh – 41 entities of varying sizes, many blessed with forests and mineral wealth, strategically bordering industrial nerve centres like Jamshedpur. For some time, popular movements for responsible governance had been gaining momentum. On August 1, 1947, a handful of these princes formed the Eastern Union, though key states like Mayurbhanj and Bastar remained conspicuously aloof. Ominously, an Englishman was appointed as the Union's police chief, with a force predominantly composed of Pashtuns and Punjabi Muslims, hinting at lingering colonial meddling.

The dawn of Independence on August 15th did not bring peace; instead, it fanned the flames of unrest. A new, unpredictable element entered the fray: the large, often marginalised, tribal population. As October painted the fields gold with ripe crops, tribal groups, allegedly incited by the Raja of Nilgiri in a bid to thwart the Prajamandal (people's movement), began raiding fields, forcibly harvesting crops, and plundering villages. The nascent Indian government, still finding its feet, recognised the terrifying potential for this conflagration to engulf the entire region. An urgent SOS flare shot up from the Orissa government to New Delhi, detailing the critically tense situation in Nilgiri. Swift, decisive action was paramount. On November 14th, with the Centre's authorisation, the Collector of Balasore district intervened, taking over Nilgiri's administration and dousing the immediate sparks.

Meanwhile, the Bastar saga persisted, a festering wound. Hyderabad, like a patient predator, continued to circle, its gaze fixed on the state's riches. The Political Department, in a hurried, almost desperate move before the August 15th handover, had hastily invested Bastar’s young heir with full powers. Reports soon reached the Sardar: Bastar's mineral wealth was on the verge of being formally leased to Hyderabad. Patel, his patience worn thin, demanded the relevant papers. After considerable obfuscation, Sir Conrad Corfield’s department reluctantly yielded, still feebly insisting they were merely safeguarding the minor king's right to contract his resources. Patel was immovable. Such a deal, detrimental to the Indian people, would not see the light of day. He summoned the young king again, this time delivering a stern, unambiguous warning: proceed with this agreement, and the Government of India would view it with the utmost seriousness.

Later, while inaugurating the Provincial State vs Advisory Board, Sardar Patel himself cast light on this pivotal period. "When I accepted the Home Membership," he explained, his words carrying the weight of history, "I had no idea that the work of the States Ministry would ever come to me." The Bastar report, he confessed, was his true awakening. "I was warned that these resources were going to be exploited to the prejudice of India... I immediately made enquiries... Then I realised how far they had already gone and with what hurry they were trying to complete the whole deal."

His resolve, already steely, was further tempered by the Bastar experience. With renewed vigour, Patel turned his unwavering attention to the Eastern States. "As soon as my hands were free," he recounted, "I went to Orissa and called the Princes of the Eastern States together." He laid before them a clear, pragmatic vision: their merger with Orissa was not only in their best interest but also aligned with the will of their people. "But there would be no compulsion," he assured them, his voice a blend of firmness and understanding. "They must sign only after they were convinced."

The smaller states, perhaps more acutely aware of the changing tides, conceded after a few hours of deliberation. The larger ones, however, clung to their fading autonomy, hesitating until the very precipice of departure. Patel was at the Cuttack railway station, his train poised to leave, when a frantic message arrived: a plea for him to delay. He granted them one more precious hour. As the minutes ticked away, the fate of a region hung in the balance. At the end of that crucial hour, the agreements were signed. "Some people say that I compelled them to do it," Patel later stated, addressing the whispers of coercion. "This is all nonsense. The only compulsion that was exercised over them was that of events. I told them that speed was most important and that the greater the delay the more difficult would be the task of saving the States in future."

From the chance discovery of a dusty file to the high-stakes negotiations played out against the rhythm of a waiting train, the saga of India's unification is an enduring testament to Sardar Vallabhbhai Patel's unwavering vision, his astute grasp of complex political currents, and his extraordinary capacity to bend the arc of history. He perceived the venomous serpent of discord coiled within the ambitions of departing colonials and vacillating princes. With a masterful blend of iron resolve and persuasive diplomacy, he embarked on the Herculean, yet indispensable, task of stitching together a fragmented map into the resilient, vibrant tapestry of a unified nation. The accidental file may have been the catalyst, but the architect of modern, integrated India was, undeniably, the Sardar. His legacy is not merely a united geographical entity, but a profound lesson in leadership: that one individual, armed with unwavering conviction and a clear vision, can indeed forge a nation's destiny from the crucible of chaos.

---

सरदार का संकल्प: कैसे एक लौह इच्छाशक्ति ने बिखरे राष्ट्र को एक सूत्र में पिरोया

वर्ष 1946 था। भारतीय उपमहाद्वीप में एक बेचैन ऊर्जा धड़क रही थी। हवा, जो स्वतंत्रता की मादक सुगंध से घनी थी, संभावित विघटन के अशुभ कंपनों से भी उतनी ही आवेशित थी। जैसे ही ब्रिटिश राज ने अपने प्रस्थान की तैयारी की, उसने सैकड़ों रियासतों की नियति पर एक लंबी, अनिश्चित छाया डाली, प्रत्येक एक ऐसे मोज़ेक में एक चमकता हुआ टुकड़ा था जिसके बिखरने का खतरा था। अंतरिम सरकार के हलचल भरे गलियारों के भीतर, अदम्य संकल्प के व्यक्ति, सरदार वल्लभभाई पटेल ने हाल ही में गृह मंत्रालय की जिम्मेदारी संभाली थी। यहीं, परिवर्तन के बवंडर के बीच, एक साधारण सी दिखने वाली आधिकारिक फाइल, जो संयोग की धाराओं से बहकर आई थी, उनके डेस्क तक पहुँची। यह केवल कागजों का संग्रह नहीं था; यह एक पंडोरा का पिटारा था, और इसके खुलने से एक ऐसे राष्ट्र का भविष्य अपरिवर्तनीय रूप से आकार लेने वाला था जो अभी पूरी तरह से पैदा भी नहीं हुआ था।

उस फाइल ने बस्तर से एक रोंगटे खड़े कर देने वाली कहानी फुसफुसाई, जो भारत के हृदय स्थल में बसी एक रियासत थी, जो अछूते खनिज भंडारों और घने, फुसफुसाते जंगलों से समृद्ध थी। इसका शासक एक बालक मात्र था, जिसे एक "कमजोर" के रूप में वर्णित किया गया था, जिसका प्रधानमंत्री एक विदेशी था और वही उसकी डोर खींच रहा था। पटेल जैसे-जैसे गहराई में उतरे, साजिश और भी कपटपूर्ण होती गई: यह खजाना "हैदराबाद राज्य को एक लंबी लीज के माध्यम से गिरवी" रखने की कगार पर था। यह बस्तर के धन को लूटने की एक बेशर्म योजना थी, एक ऐसा कदम जिसकी गणना "भारत के पूर्वाग्रह" के लिए की गई थी। पटेल के लिए, एक ऐसे व्यक्ति के लिए जिसकी व्यावहारिकता केवल उसकी प्रखर देशभक्ति से मेल खाती थी, यह सिर्फ एक प्रशासनिक मुद्दा नहीं था; यह एक विश्वासघात था। ब्रिटिश राजनीतिक विभाग, कॉनराड कोरफील्ड के नेतृत्व में, राजकुमारों को भारत से स्वतंत्र गुट बनाने के लिए सक्रिय रूप से प्रोत्साहित करने के बारे में जो अस्पष्ट चिंताएँ उन्होंने पाली थीं, वे अब एक भयानक निश्चितता में बदल गईं।

जब पटेल ने स्पष्टीकरण मांगा, तो हिज मैजेस्टी के राजनीतिक विभाग ने नौकरशाही उदासीनता का लबादा ओढ़ लिया। उन्होंने दावा किया कि वे केवल "नाबालिग के संरक्षक" थे, जो युवा राजा के सर्वोत्तम हितों में कार्य कर रहे थे। पटेल की प्रतिक्रिया तेज और तीखी थी। "वे (अंग्रेज) अब जा रहे थे," उन्होंने अकाट्य तर्क के साथ घोषणा की, "और उन्हें अपने वार्डों के बारे में परेशान नहीं होना चाहिए। उनकी संरक्षकता अब हम (स्वतंत्र भारत) पर आ जाएगी, और उन्हें हमारी सहमति के बिना, या जो भारत के लोगों के हितों के विपरीत हो, कुछ भी नहीं करना चाहिए।"

फिर भी, एक बेचैन करने वाली असहजता बनी रही। सरदार ने बस्तर के युवा शासक को दिल्ली बुलाया। मुलाकात ने उनके सबसे बुरे डर की पुष्टि कर दी। "जब मैंने शासक को देखा," पटेल बाद में भारी मन से उस स्मृति को याद करते हुए कहेंगे, "वह कितना युवा और अनुभवहीन था, मुझे लगा कि उससे इस तरह के समझौते पर हस्ताक्षर करवाना पाप था।" यह मुलाकात एक कसौटी थी, जिसने पटेल के मन में एक अटूट विश्वास पैदा किया। "तभी," उन्होंने प्रतिबिंबित किया, "मुझे पूरी तरह से पता चला कि राजनीतिक विभाग की साजिशों से हमारे हितों को हर तरह से कितना नुकसान पहुँचाया जा रहा है, और मैं इस निष्कर्ष पर पहुँचा कि जितनी जल्दी हम इन लोगों से छुटकारा पा लें, उतना ही अच्छा होगा।" कटु सत्य यह था कि उनका उद्देश्य "भारत को यथासंभव अधिक से अधिक नुकसान पहुँचाना" प्रतीत होता था। उन पर एक गहन स्पष्टता छा गई: "सबसे अच्छा तरीका यह था कि देश के विभाजन की कीमत पर भी विदेशियों को खदेड़ दिया जाए। तभी मुझे यह भी महसूस हुआ कि देश को सुरक्षित और मजबूत बनाने का केवल एक ही तरीका है - और वह था शेष भारत का एकीकरण।"

इस स्मारकीय कार्य के झटके सबसे पहले पूर्वी भारत में महसूस किए गए। उड़ीसा की रियासतों और मध्य प्रदेश के भीतर बिखरे हुए छत्तीसगढ़ राज्यों में एक अस्थिर मिश्रण उबल रहा था - विभिन्न आकारों की 41 इकाइयाँ, जिनमें से कई जंगलों और खनिज संपदा से संपन्न थीं, जो जमशेदपुर जैसे औद्योगिक तंत्रिका केंद्रों की रणनीतिक रूप से सीमा बनाती थीं। कुछ समय से, जिम्मेदार शासन के लिए लोकप्रिय आंदोलन गति पकड़ रहे थे। 1 अगस्त, 1947 को, इनमें से कुछ राजकुमारों ने पूर्वी संघ का गठन किया, हालाँकि मयूरभंज और बस्तर जैसे प्रमुख राज्य स्पष्ट रूप से अलग रहे। अशुभ रूप से, एक अंग्रेज को संघ का पुलिस प्रमुख नियुक्त किया गया, जिसकी सेना में मुख्य रूप से पश्तून और पंजाबी मुसलमान शामिल थे, जो औपनिवेशिक हस्तक्षेप के संकेत दे रहे थे।

15 अगस्त को स्वतंत्रता की सुबह शांति नहीं लाई; इसके बजाय, इसने अशांति की लपटों को और भड़का दिया। एक नया, अप्रत्याशित तत्व मैदान में उतरा: बड़ी, अक्सर हाशिए पर पड़ी, आदिवासी आबादी। जैसे ही अक्टूबर ने खेतों को पके हुए फसलों से सुनहरा रंग दिया, आदिवासी समूहों ने, कथित तौर पर प्रजामंडल (जन आंदोलन) को विफल करने के लिए नीलगिरि के राजा द्वारा उकसाए जाने पर, खेतों पर धावा बोलना, जबरन फसल काटना और गाँवों को लूटना शुरू कर दिया। नवजात भारतीय सरकार, जो अभी भी अपने पैरों पर खड़ी हो रही थी, ने इस आग के पूरे क्षेत्र को अपनी चपेट में लेने की भयानक क्षमता को पहचाना। उड़ीसा सरकार से नई दिल्ली को एक तत्काल एसओएस भेजा गया, जिसमें नीलगिरि की गंभीर रूप से तनावपूर्ण स्थिति का विवरण दिया गया था। तीव्र, निर्णायक कार्रवाई सर्वोपरि थी। 14 नवंबर को, केंद्र के प्राधिकरण के साथ, बालासोर जिले के कलेक्टर ने हस्तक्षेप किया, नीलगिरि के प्रशासन को अपने हाथ में ले लिया और तत्काल चिंगारियों को बुझा दिया।

इस बीच, बस्तर की गाथा एक नासूर घाव की तरह बनी रही। हैदराबाद, एक धैर्यवान शिकारी की तरह, राज्य की संपदा पर अपनी गिद्ध दृष्टि गड़ाए हुए चक्कर लगाता रहा। राजनीतिक विभाग ने, 15 अगस्त के हैंडओवर से पहले एक जल्दबाजी में, लगभग हताश कदम उठाते हुए, बस्तर के युवा उत्तराधिकारी को पूरी शक्तियाँ प्रदान कर दी थीं। जल्द ही सरदार तक रिपोर्ट पहुँची: बस्तर की खनिज संपदा औपचारिक रूप से हैदराबाद को पट्टे पर दी जाने वाली थी। पटेल, जिनका धैर्य जवाब दे चुका था, ने संबंधित कागजात मांगे। काफी टालमटोल के बाद, सर कॉनराड कोरफील्ड के विभाग ने अनिच्छा से हार मान ली, फिर भी कमजोर रूप से यह जोर देते रहे कि वे केवल नाबालिग राजा के अपने संसाधनों को अनुबंधित करने के अधिकार की रक्षा कर रहे थे। पटेल अडिग थे। ऐसा सौदा, जो भारतीय लोगों के लिए हानिकारक हो, दिन का उजाला नहीं देख पाएगा। उन्होंने युवा राजा को फिर से बुलाया, इस बार एक कड़ी, स्पष्ट चेतावनी दी: इस समझौते के साथ आगे बढ़ें, और भारत सरकार इसे अत्यंत गंभीरता से देखेगी।

बाद में, प्रांतीय राज्य बनाम सलाहकार बोर्ड का उद्घाटन करते हुए, सरदार पटेल ने स्वयं इस निर्णायक अवधि पर प्रकाश डाला। "जब मैंने गृह सदस्यता स्वीकार की," उन्होंने समझाया, उनके शब्दों में इतिहास का भार था, "मुझे कोई अंदाजा नहीं था कि राज्य मंत्रालय का काम कभी मेरे पास आएगा।" बस्तर रिपोर्ट, उन्होंने कबूल किया, उनकी सच्ची जागृति थी। "मुझे चेतावनी दी गई थी कि इन संसाधनों का भारत के पूर्वाग्रह के लिए शोषण किया जाएगा... मैंने तुरंत पूछताछ की... तब मुझे एहसास हुआ कि वे कितनी दूर जा चुके हैं और कितनी जल्दबाजी में वे पूरे सौदे को पूरा करने की कोशिश कर रहे थे।"

उनका संकल्प, जो पहले से ही फौलादी था, बस्तर के अनुभव से और भी कठोर हो गया। नए जोश के साथ, पटेल ने अपना अटूट ध्यान पूर्वी राज्यों की ओर लगाया। "जैसे ही मेरे हाथ खाली हुए," उन्होंने याद किया, "मैं उड़ीसा गया और पूर्वी राज्यों के राजकुमारों को एक साथ बुलाया।" उन्होंने उनके सामने एक स्पष्ट, व्यावहारिक दृष्टि रखी: उड़ीसा के साथ उनका विलय न केवल उनके सर्वोत्तम हित में था, बल्कि उनके लोगों की इच्छा के भी अनुरूप था। "लेकिन कोई मजबूरी नहीं होगी," उन्होंने उन्हें आश्वासन दिया, उनकी आवाज दृढ़ता और समझ का मिश्रण थी। "उन्हें तभी हस्ताक्षर करने चाहिए जब वे आश्वस्त हों।"

छोटे राज्य, शायद बदलते ज्वार से अधिक तीव्रता से अवगत थे, कुछ घंटों के विचार-विमर्श के बाद मान गए। बड़े राज्य, हालांकि, अपनी लुप्त होती स्वायत्तता से चिपके रहे, प्रस्थान के कगार तक झिझकते रहे। पटेल कटक रेलवे स्टेशन पर थे, उनकी ट्रेन प्रस्थान के लिए तैयार थी, जब एक उन्मादी संदेश आया: उनसे देरी करने की विनती। उन्होंने उन्हें एक और कीमती घंटा दिया। जैसे-जैसे मिनट बीतते गए, एक क्षेत्र का भाग्य अधर में लटका रहा। उस महत्वपूर्ण घंटे के अंत में, समझौतों पर हस्ताक्षर किए गए। "कुछ लोग कहते हैं कि मैंने उन्हें ऐसा करने के लिए मजबूर किया," पटेल ने बाद में कहा, ज़बरदस्ती की फुसफुसाहटों को संबोधित करते हुए। "यह सब बकवास है। उन पर जो एकमात्र मजबूरी थी, वह घटनाओं की थी। मैंने उनसे कहा कि गति सबसे महत्वपूर्ण है और जितनी अधिक देरी होगी, भविष्य में राज्यों को बचाने का काम उतना ही कठिन होगा।"

एक धूल भरी फाइल की आकस्मिक खोज से लेकर एक प्रतीक्षारत ट्रेन की लय के खिलाफ खेले गए उच्च-दांव वाली वार्ताओं तक, भारत के एकीकरण की गाथा सरदार वल्लभभाई पटेल की अटूट दृष्टि, जटिल राजनीतिक धाराओं की उनकी चतुर समझ और इतिहास के चाप को मोड़ने की उनकी असाधारण क्षमता का एक स्थायी प्रमाण है। उन्होंने विदा हो रहे उपनिवेशवादियों और डगमगाते राजकुमारों की महत्वाकांक्षाओं के भीतर कुंडलित कलह के विषैले सर्प को देखा। लौह संकल्प और प्रेरक कूटनीति के एक उत्कृष्ट मिश्रण के साथ, उन्होंने एक खंडित मानचित्र को एक लचीला, जीवंत राष्ट्र के रूप में एक एकीकृत राष्ट्र के ताने-बाने में सिलने के हरक्यूलियन, फिर भी अपरिहार्य कार्य को शुरू किया। आकस्मिक फाइल उत्प्रेरक हो सकती है, लेकिन आधुनिक, एकीकृत भारत के वास्तुकार, निर्विवाद रूप से, सरदार थे। उनकी विरासत केवल एक एकीकृत भौगोलिक इकाई नहीं है, बल्कि नेतृत्व में एक गहरा सबक है: कि एक व्यक्ति, अटूट दृढ़ विश्वास और एक स्पष्ट दृष्टि से लैस, वास्तव में अराजकता की भट्टी से एक राष्ट्र के भाग्य को गढ़ सकता है।

---

સરદારનો સંકલ્પ: કેવી રીતે એક લોખંડી ઇચ્છાશક્તિએ વિખરાયેલા રાષ્ટ્રને એક તાંતણે બાંધ્યો

વર્ષ ૧૯૪૬ હતું. ભારતીય ઉપખંડમાં એક બેચેન ઊર્જા ધબકી રહી હતી. હવા, જે નજીક આવી રહેલી સ્વતંત્રતાની માદક સુગંધથી ઘેરી હતી, તેટલી જ સંભવિત વિઘટનના અશુભ કંપનોથી પણ ભરેલી હતી. જેમ જેમ બ્રિટિશ રાજ તેના પ્રસ્થાનની તૈયારી કરી રહ્યું હતું, તેમ તેણે સેંકડો રજવાડાંઓના ભાવિ પર એક લાંબો, અનિશ્ચિત પડછાયો પાડ્યો, દરેક એક એવા મોઝેઇકમાં ચમકતો ટુકડો હતો જે તૂટી જવાનો ભય હતો. વચગાળાની સરકારના ધમધમતા કોરિડોરની અંદર, અદમ્ય સંકલ્પના માણસ, સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલે તાજેતરમાં ગૃહ મંત્રાલયની જવાબદારી સંભાળી હતી. અહીં, પરિવર્તનના વંટોળની વચ્ચે, એક દેખીતી રીતે સામાન્ય સરકારી ફાઇલ, જે સંજોગોના પ્રવાહો દ્વારા વહન કરવામાં આવી હતી, તેમના ડેસ્ક પર પહોંચી. આ માત્ર કાગળોનો સંગ્રહ નહોતો; તે એક પાંડોરાનો પટારો હતો, અને તેના ખુલવાથી એક રાષ્ટ્રનું ભવિષ્ય અપરિવર્તનશીલ રીતે આકાર લેવાનું હતું જે હજી સંપૂર્ણ રીતે જન્મ્યું પણ નહોતું.

તે ફાઈલે બસ્તરમાંથી એક ઠંડી વાર્તા કહી, જે ભારતના હૃદયમાં આવેલું એક રજવાડું હતું, જે અણખેડાયેલા ખનિજ ભંડારો અને ગાઢ, ગણગણાટ કરતા જંગલોથી સમૃદ્ધ હતું. તેનો શાસક માત્ર એક છોકરો હતો, જેને "નબળા" તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યો હતો, જેનો વડાપ્રધાન એક વિદેશી હતો અને તે જ તેની દોરી ખેંચી રહ્યો હતો. પટેલ જેમ જેમ ઊંડા ઉતર્યા, તેમ તેમ ષડયંત્ર વધુ કપટી બનતું ગયું: આ ખજાનો "હૈદરાબાદ રાજ્યને લાંબા ગાળાના ભાડાપટ્ટા દ્વારા ગીરવે" મૂકવાની અણી પર હતો. તે બસ્તરની સંપત્તિ લૂંટવાની એક સ્પષ્ટ યોજના હતી, એક એવો દાવ જે "ભારતના પૂર્વગ્રહ" માટે ગણવામાં આવ્યો હતો. પટેલ માટે, એક એવી વ્યક્તિ કે જેની વ્યવહારિકતા ફક્ત તેની પ્રખર દેશભક્તિ સાથે મેળ ખાતી હતી, આ ફક્ત એક વહીવટી મુદ્દો નહોતો; તે એક વિશ્વાસઘાત હતો. બ્રિટિશ પોલિટિકલ ડિપાર્ટમેન્ટ, કોનરાડ કોરફિલ્ડના નેતૃત્વ હેઠળ, રાજકુમારોને ભારતથી સ્વતંત્ર જૂથો બનાવવા માટે સક્રિયપણે પ્રોત્સાહિત કરવા અંગે તેમણે જે અસ્પષ્ટ ચિંતાઓ સેવી હતી, તે હવે એક ભયાનક નિશ્ચિતતામાં સ્ફટિકીકૃત થઈ ગઈ.

જ્યારે પટેલે સ્પષ્ટતા માંગી, ત્યારે હિઝ મેજેસ્ટીના પોલિટિકલ ડિપાર્ટમેન્ટે નોકરશાહી ઉદાસીનતાનો ઝભ્ભો ઓઢી લીધો. તેઓ દાવો કરતા હતા કે તેઓ ફક્ત "સગીરના વાલી" છે, જે યુવાન રાજાના શ્રેષ્ઠ હિતમાં કાર્ય કરી રહ્યા છે. પટેલનો પ્રતિભાવ ઝડપી અને કઠોર હતો. "તેઓ (બ્રિટિશરો) હવે જઈ રહ્યા હતા," તેમણે અકાટ્ય તર્ક સાથે જાહેર કર્યું, "અને તેમણે તેમના વોર્ડ વિશે ચિંતા ન કરવી જોઈએ. તેમની વાલીપણું હવે અમારા (સ્વતંત્ર ભારત) પર આવી જશે, અને તેમણે અમારી સંમતિ વિના, અથવા જે ભારતના લોકોના હિતોની વિરુદ્ધ હોય તેવું કંઈપણ ન કરવું જોઈએ."

તેમ છતાં, એક અસ્વસ્થતાભરી બેચેની ચાલુ રહી. સરદારે બસ્તરના યુવાન શાસકને દિલ્હી બોલાવ્યા. મુલાકાતે તેમના ગંભીર ભયની પુષ્ટિ કરી. "જ્યારે મેં શાસકને જોયો," પટેલ પાછળથી તે સ્મૃતિને ભારે હૃદયે યાદ કરતાં કહેશે, "તે કેટલો યુવાન અને બિનઅનુભવી હતો, મને લાગ્યું કે તેની પાસેથી આવા કરાર પર હસ્તાક્ષર કરાવવા પાપ છે." આ મુલાકાત એક કસોટી હતી, જેણે પટેલના મનમાં એક અટલ વિશ્વાસ બનાવ્યો. "તે પછી જ," તેમણે પ્રતિબિંબિત કર્યું, "મને સંપૂર્ણ રીતે જાણ થઈ કે પોલિટિકલ ડિપાર્ટમેન્ટની ષડયંત્રો દ્વારા અમારા હિતોને દરેક રીતે કેટલું નુકસાન થઈ રહ્યું છે, અને હું એ નિષ્કર્ષ પર પહોંચ્યો કે જેટલી જલદી આપણે આ લોકોથી છુટકારો મેળવીએ તેટલું સારું." કડવી વાસ્તવિકતા એ હતી કે તેમનો ઉદ્દેશ્ય "ભારતને શક્ય તેટલું વધુ નુકસાન પહોંચાડવાનો" લાગતો હતો. તેમના પર એક ઊંડી સ્પષ્ટતા છવાઈ ગઈ: "શ્રેષ્ઠ માર્ગ એ હતો કે દેશના ભાગલાના ભોગે પણ વિદેશીઓને હાંકી કાઢવા. ત્યારે જ મને એ પણ લાગ્યું કે દેશને સુરક્ષિત અને મજબૂત બનાવવાનો એક જ રસ્તો છે - અને તે હતો બાકીના ભારતનું એકીકરણ."

આ સ્મારક કાર્યના આંચકા સૌપ્રથમ પૂર્વ ભારતમાં અનુભવાયા. ઓરિસ્સાના રજવાડાંઓ અને મધ્યપ્રદેશમાં છૂટાછવાયા છત્તીસગઢ રાજ્યોમાં એક અસ્થિર મિશ્રણ ઉકળી રહ્યું હતું - વિવિધ કદની ૪૧ સંસ્થાઓ, જેમાંથી ઘણી જંગલો અને ખનિજ સંપત્તિથી સંપન્ન હતી, જે જમશેદપુર જેવા ઔદ્યોગિક ચેતા કેન્દ્રોની વ્યુહાત્મક રીતે સરહદે આવેલી હતી. કેટલાક સમયથી, જવાબદાર શાસન માટે લોકપ્રિય ચળવળો વેગ પકડી રહી હતી. ૧ ઓગસ્ટ, ૧૯૪૭ના રોજ, આમાંના કેટલાક રાજકુમારોએ પૂર્વીય સંઘની રચના કરી, જોકે મયુરભંજ અને બસ્તર જેવા મુખ્ય રાજ્યો દેખીતી રીતે અલગ રહ્યા. અશુભ રીતે, એક અંગ્રેજને સંઘના પોલીસ વડા તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યો, જેની સેનામાં મુખ્યત્વે પખ્તુન અને પંજાબી મુસ્લિમોનો સમાવેશ થતો હતો, જે વસાહતી હસ્તક્ષેપના સંકેત આપતા હતા.

૧૫ ઓગસ્ટના રોજ સ્વતંત્રતાના પ્રભાતે શાંતિ ન લાવી; તેના બદલે, તેણે અશાંતિની જ્વાળાઓને વધુ ભડકાવી. એક નવો, અણધાર્યો તત્વ મેદાનમાં ઉતર્યો: વિશાળ, ઘણીવાર હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલી, આદિવાસી વસ્તી. જેમ જેમ ઓક્ટોબરે ખેતરોને પાકેલા પાકથી સોનેરી રંગ આપ્યો, તેમ તેમ આદિવાસી જૂથોએ, કથિત રીતે પ્રજામંડળ (જન આંદોલન) ને નિષ્ફળ બનાવવા માટે નીલગિરિના રાજા દ્વારા ઉશ્કેરવામાં આવતાં, ખેતરો પર હુમલો કરવાનું, બળજબરીથી પાક લણવાનું અને ગામડાઓને લૂંટવાનું શરૂ કર્યું. નવજાત ભારતીય સરકાર, જે હજી પણ તેના પગ પર ઊભી રહી હતી, તેણે આ આગના સમગ્ર પ્રદેશને લપેટમાં લેવાની ભયાનક ક્ષમતાને ઓળખી. ઓરિસ્સા સરકાર તરફથી નવી દિલ્હીને તાત્કાલિક SOS મોકલવામાં આવ્યું, જેમાં નીલગિરિની ગંભીર રીતે તંગ પરિસ્થિતિનું વિગતવાર વર્ણન કરવામાં આવ્યું હતું. ત્વરિત, નિર્ણાયક કાર્યવાહી સર્વોપરી હતી. ૧૪ નવેમ્બરના રોજ, કેન્દ્રના અધિકૃતતા સાથે, બાલાસોર જિલ્લાના કલેક્ટરે હસ્તક્ષેપ કર્યો, નીલગિરિના વહીવટને પોતાના હાથમાં લીધો અને તાત્કાલિક તણખા ઓલવી દીધા.

દરમિયાન, બસ્તરની ગાથા, એક સડતા ઘાની જેમ, ચાલુ રહી. હૈદરાબાદ, એક ધૈર્યવાન શિકારીની જેમ, રાજ્યની સંપત્તિ પર તેની ગીધ દૃષ્ટિ રાખીને ચક્કર લગાવતું રહ્યું. પોલિટિકલ ડિપાર્ટમેન્ટે, ૧૫ ઓગસ્ટના હસ્તાંતરણ પહેલાં એક ઉતાવળમાં, લગભગ હતાશાજનક પગલામાં, બસ્તરના યુવાન વારસદારને સંપૂર્ણ સત્તાઓ સોંપી દીધી હતી. ટૂંક સમયમાં સરદાર સુધી અહેવાલો પહોંચ્યા: બસ્તરની ખનિજ સંપત્તિ ઔપચારિક રીતે હૈદરાબાદને ભાડે આપવાની હતી. પટેલ, જેમની ધીરજ ખૂટી ગઈ હતી, તેમણે સંબંધિત કાગળો માંગ્યા. ઘણી ટાળમટોળ પછી, સર કોનરાડ કોરફિલ્ડના વિભાગે અનિચ્છાએ હાર માની, તેમ છતાં નબળા રીતે એવો આગ્રહ રાખ્યો કે તેઓ ફક્ત સગીર રાજાના તેના સંસાધનોના કરાર કરવાના અધિકારનું રક્ષણ કરી રહ્યા છે. પટેલ અટલ હતા. આવો સોદો, જે ભારતીય લોકો માટે હાનિકારક હોય, તે દિવસનો પ્રકાશ જોશે નહીં. તેમણે યુવાન રાજાને ફરીથી બોલાવ્યા, આ વખતે એક કડક, અસ્પષ્ટ ચેતવણી આપી: આ કરાર સાથે આગળ વધો, અને ભારત સરકાર તેને અત્યંત ગંભીરતાથી લેશે.

પાછળથી, પ્રાંતિક રાજ્ય વિરુદ્ધ સલાહકાર બોર્ડનું ઉદ્ઘાટન કરતી વખતે, સરદાર પટેલે પોતે આ નિર્ણાયક સમયગાળા પર પ્રકાશ પાડ્યો. "જ્યારે મેં ગૃહ સભ્યપદ સ્વીકાર્યું," તેમણે સમજાવ્યું, તેમના શબ્દોમાં ઇતિહાસનો ભાર હતો, "મને કોઈ ખ્યાલ નહોતો કે રાજ્ય મંત્રાલયનું કામ ક્યારેય મારી પાસે આવશે." બસ્તરનો અહેવાલ, તેમણે કબૂલ્યું, તેમની સાચી જાગૃતિ હતી. "મને ચેતવણી આપવામાં આવી હતી કે આ સંસાધનોનો ભારતના પૂર્વગ્રહ માટે શોષણ કરવામાં આવશે... મેં તરત જ પૂછપરછ કરી... ત્યારે મને સમજાયું કે તેઓ કેટલા દૂર ગયા છે અને કેટલી ઉતાવળમાં તેઓ આખો સોદો પૂર્ણ કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે."

તેમનો સંકલ્પ, જે પહેલેથી જ પોલાદી હતો, તે બસ્તરના અનુભવથી વધુ કઠણ બન્યો. નવા જોમ સાથે, પટેલે પોતાનું અટલ ધ્યાન પૂર્વીય રાજ્યો તરફ વાળ્યું. "જેમ જ મારા હાથ મુક્ત થયા," તેમણે યાદ કર્યું, "હું ઓરિસ્સા ગયો અને પૂર્વીય રાજ્યોના રાજકુમારોને એકસાથે બોલાવ્યા." તેમણે તેમની સમક્ષ એક સ્પષ્ટ, વ્યવહારિક દ્રષ્ટિ રજૂ કરી: ઓરિસ્સા સાથે તેમનું વિલીનીકરણ ફક્ત તેમના શ્રેષ્ઠ હિતમાં જ નહોતું, પરંતુ તેમના લોકોની ઇચ્છાને પણ અનુરૂપ હતું. "પરંતુ કોઈ બળજબરી નહીં હોય," તેમણે તેમને ખાતરી આપી, તેમનો અવાજ દૃઢતા અને સમજણનું મિશ્રણ હતો. "તેઓએ ત્યારે જ હસ્તાક્ષર કરવા જોઈએ જ્યારે તેઓ ખાતરી પામે."

નાના રાજ્યો, કદાચ બદલાતા પ્રવાહોથી વધુ તીવ્ર રીતે વાકેફ હતા, થોડા કલાકોના વિચાર-વિમર્શ પછી સંમત થયા. મોટા રાજ્યો, જોકે, તેમની ઓસરતી સ્વાયત્તતાને વળગી રહ્યા, પ્રસ્થાનની અણી સુધી અચકાતા રહ્યા. પટેલ કટક રેલ્વે સ્ટેશન પર હતા, તેમની ટ્રેન ઉપડવા માટે તૈયાર હતી, ત્યારે એક ઉશ્કેરાયેલો સંદેશ આવ્યો: તેમને વિલંબ કરવા વિનંતી. તેમણે તેમને વધુ એક કિંમતી કલાક આપ્યો. જેમ જેમ મિનિટો વીતતી ગઈ, તેમ તેમ એક પ્રદેશનું ભાવિ અધ્ધર લટકતું રહ્યું. તે નિર્ણાયક કલાકના અંતે, કરારો પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા. "કેટલાક લોકો કહે છે કે મેં તેમને આમ કરવા માટે દબાણ કર્યું," પટેલે પાછળથી કહ્યું, બળજબરીની અફવાઓને સંબોધિત કરતાં. "આ બધું બકવાસ છે. તેમના પર જે એકમાત્ર બળજબરી હતી તે ઘટનાઓની હતી. મેં તેમને કહ્યું કે ઝડપ સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે અને જેટલો વધુ વિલંબ થશે, ભવિષ્યમાં રાજ્યોને બચાવવાનું કાર્ય તેટલું જ મુશ્કેલ બનશે."

એક ધૂળ ભરેલી ફાઈલની આકસ્મિક શોધથી લઈને રાહ જોઈ રહેલી ટ્રેનની લય સામે રમાયેલી ઉચ્ચ-હોડની વાટાઘાટો સુધી, ભારતનું એકીકરણ સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલની અટલ દ્રષ્ટિ, જટિલ રાજકીય પ્રવાહોની તેમની ચતુર પકડ અને ઇતિહાસના ચાપને વાળવાની તેમની અસાધારણ ક્ષમતાનું કાયમી પ્રમાણ છે. તેમણે વિદાય લઈ રહેલા વસાહતીઓ અને ડગમગતા રાજકુમારોની મહત્વાકાંક્ષાઓમાં ગૂંચવાયેલા વિખવાદના ઝેરી સર્પને જોયો. લોખંડી સંકલ્પ અને પ્રેરક મુત્સદ્દીગીરીના કુશળ મિશ્રણ સાથે, તેમણે એક વિભાજીત નકશાને એક સ્થિતિસ્થાપક, જીવંત રાષ્ટ્રના તાણાવાણામાં ગૂંથવાના મહાન, છતાં અનિવાર્ય કાર્યનો પ્રારંભ કર્યો. આકસ્મિક ફાઈલ ઉત્પ્રેરક હોઈ શકે છે, પરંતુ આધુનિક, એકીકૃત ભારતના શિલ્પકાર, નિર્વિવાદપણે, સરદાર હતા. તેમનો વારસો માત્ર એકીકૃત ભૌગોલિક એકમ નથી, પરંતુ નેતૃત્વમાં એક ઊંડો પાઠ છે: કે એક વ્યક્તિ, અટલ દ્રઢ વિશ્વાસ અને સ્પષ્ટ દ્રષ્ટિથી સજ્જ, ખરેખર અરાજકતાની ભઠ્ઠીમાંથી રાષ્ટ્રનું ભાગ્ય ઘડી શકે છે.

---

Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---