Operation Polo: The five-day war that brought down a monarchy and built a nation.
The final word from Hyderabad
arrived in Delhi not with the crash of a closing door, but with the quiet,
damning finality of a single telegram. For Lord Mountbatten, it had been a
bitter personal failure. But for Sardar Vallabhbhai Patel, the news of the
Nizam’s rejection was met with a grim sense of vindication. The path of
compromise, of emotional appeals and painstakingly drafted agreements, had been
exhausted. Now, the path of compulsion was clear. For Patel, the duplicity of
the Nizam of Hyderabad and the terror unleashed by his Razakar
militia was reason enough for "firm and clear action." From the
moment Mountbatten departed on June 21st, 1948, the fate of the sprawling
princely state was sealed. The unofficial economic blockade was formalized and
tightened into an unbreakable vise, and the countdown to what would become
known as Operation Polo had begun, a pivotal moment in
the history of the Deccan.
Desperate and isolated, Hyderabad
fell into the shadows, seeking aid from clandestine arms dealers. Illicit
weapons flights from Pakistan began arriving under the cover of darkness, a
futile attempt to arm a feudal state against a modern army. The case for
intervention was building, brick by bloody brick. The situation on the ground
was spiraling into anarchy. A horrifying, unholy alliance was forming between
the fascist Razakars and armed communist insurgents, creating lawless zones
where the Razakars ruled by day and the communists by night. In late July, J.V.
Joshi, a respected Hindu minister in the Nizam’s cabinet, resigned in protest.
His public accusation was a bombshell: the Razakars and the state police were
systematically terrorizing Hindus in the western districts, forcing a mass
exodus of desperate families. Reports flooded into Delhi of cross-border raids
on Indian villages and brazen attacks on Indian trains passing through
Hyderabad territory. The violence of the Qasim Razvi Razakars grew
more depraved, with allegations surfacing of unspeakable attacks on foreign
missionaries and the rape of nuns. Laik Ali’s government, in a move of
breathtaking cynicism, countered with its own accusations, claiming Indian
troops were making repeated incursions. "We are going to the United
Nations," he declared, a desperate plea to internationalize a domestic
crisis. The Nizam even appealed directly to the President of the United States
to arbitrate, an appeal that was politely, but firmly, declined.
Within the inner sanctum of the
Indian cabinet, a final, intense debate raged. As Sardar Patel pressed for
decisive military action, Prime Minister Jawaharlal Nehru hesitated. He was
bound by a personal promise to Mountbatten that he would not authorize force
unless a full-scale massacre of Hindus occurred. He feared the international
fallout, the condemnation that might follow, and the ghastly potential for
communal carnage to erupt across India, a grim echo of the Punjab massacres
that were less than a year old. The military top brass, still led by British
officers, added to his caution, calling the plan a "risky military
gamble." Senior Indian officers advised waiting until after the monsoon,
warning that an invasion of Hyderabad would leave the rest of the country
dangerously exposed. It was in a tense meeting of the Defence Committee that
Patel, though still frail and recuperating from a heart attack, delivered his
decisive, irrefutable counter-argument. He dismissed the military’s fears with
the cold logic of a master statesman:
"Ultimately, law and order
is not maintained by the military," he began, his voice steady. "The
government's prestige and the potential use of its armed forces are what
maintain order. Today, that prestige is so high that peace can be maintained
throughout the country while taking action against Hyderabad. But if the
government delays further, its reputation will fall so low that even a large
army will not be able to maintain internal security."
His logic was unassailable. The
risk was not in acting, but in inaction. Spurred by his words, the Defence
Committee resolved to "begin military preparations." The Hyderabad
crisis 1948 was about to reach its denouement.
By early September, Nehru found
himself increasingly isolated. All the other senior ministers, and the new,
widely respected Governor-General, C. Rajagopalachari (affectionately known as
Rajaji), sided firmly with Patel. "The vast majority of people here
distrust me completely," Nehru lamented in a private letter to
Mountbatten, revealing his personal anguish. Finally, he relented. On August
31st, Rajaji sent a final, formal appeal to the Nizam: ban the Razakars and
allow the Indian Army to be stationed in the state to restore order. The
Nizam's telegraphed reply on September 5th was a masterclass in defiance.
Banning the Razakars, he claimed, was "impractical," and allowing
Indian troops on his soil was simply "out of the question."
The die was cast, but the
internal drama in Delhi was not yet over. At a cabinet meeting on September
8th, when the States Ministry formally proposed to take control of Hyderabad,
Nehru vehemently opposed it, criticizing the proposal in harsh terms. It was a
moment of high tension, a clash of two titans of the independence movement. In
a move that stunned the room into silence, Sardar Patel simply stood up and
walked out. That afternoon, Rajaji, the sagacious elder statesman, convened a
special meeting in his room with Patel, Nehru, and V.P. Menon. The decision was
finally, irrevocably made. The invasion, codenamed Operation Polo,
was set for September 13th. A final warning was telegraphed to the Nizam on the
10th. When his evasive, prevaricating reply was read to Patel over the phone on
the 11th, the Sardar joked with dry, weary wit, "For now, this is all just
a battle of telegrams." That very night, a world away in Karachi, Muhammad
Ali Jinnah died. The news added another layer of complexity. When asked if the
Indian flag should be flown at half-mast, Patel's initial response was blunt:
"Why? Was he your relative?" Only after being advised that it was
proper protocol for the head of a fellow Commonwealth dominion did he
grudgingly agree.
In the pre-dawn hours of
September 13th, 1948, the "police action" began. The silence of the
Deccan plains was broken by the rumble of Indian armor. A last-minute attempt
by the British Army Chief, General Roy Bucher, to halt the operation—citing
"reliable intelligence" that Hyderabad had somehow acquired
bombers—was brushed aside contemptuously by Patel's men. The main armored
column, led by Major General J.N. Chaudhuri under the overall command of
Lieutenant General Rajendrasinhji, struck east from Solapur, while another
force attacked from the west. The multi-pronged assault was designed to confuse
the Hyderabad command and end the conflict swiftly, minimizing casualties and
neutralizing the risk of retaliatory massacres.
The plan worked to perfection, a
testament to brilliant Indian military history. The crucial Naldurg
bridge, twelve miles inside Hyderabad territory, was captured intact just
moments before it could be demolished. The Nizam’s British demolition expert, a
man named Moore, was dramatically arrested in a jeep packed with explosives, racing
towards the bridge. Had he succeeded, the five-day war could have stretched
into a week-long bloodbath. The Razakars fought with more fanaticism than the
ill-equipped Hyderabad state army, but the outcome was never in doubt. By the
afternoon of September 17th, it was over. The Indian army intercepted a
desperate radio message from Hyderabad's commander, Major General Al Idrus,
ordering his troops to lay down their arms and surrender. That evening,
Hyderabad Radio confirmed the news to a stunned populace. The next day, Idrus
formally surrendered to General Chaudhuri. The Fall of Hyderabad 1948 was
complete.
The dreaded communal slaughter
Patel had been warned about never materialized. To Nehru's profound surprise
and relief, and to Patel's deep satisfaction, Muslims across India openly
supported the action. The five-day campaign had cost India 42 soldiers, while
Hyderabad's army lost 490 men. The cost for the fanatical Razakars, however,
was staggering: 2,727 killed and 3,364 captured. Qasim Razvi, the man whose
fiery words had led his people to ruin, was arrested on September 19th.
In a masterstroke of political
pragmatism, Patel decided the Nizam would not be deposed. He was a symbol of
authority, and it was wiser to co-opt that symbol than to destroy it. He was to
be retained as the constitutional head, the Rajpramukh. In February
1949, when Patel visited Hyderabad for the first time, the Nizam was waiting
for him at the airfield. He greeted his conqueror with folded hands. As Patel
saw him from the window of the plane, he remarked quietly to his secretary,
"So, this hollow 'Exalted Highness' has come after all." He returned
the greeting with a polite "Namaste."
Later, in a private meeting,
Patel spoke with brutal frankness. He reminded the Nizam of the Razakars, the
secret deals with Pakistan, and his tragic folly in ignoring the advice of
moderates. He even had his secretary recite a couplet the Nizam himself had
written, which mocked the symbols of Hinduism. The Nizam, utterly broken,
apologized profusely, expressing his deep regret and pledging his complete
loyalty to India. This powerful Sardar Patel and Nizam meeting was
the final act in the drama. Upon his return to Delhi, Patel wrote to him, not
as a conqueror, but as a statesman: "As I told Your Exalted Highness, to
err is human, and it is enjoined in every religion that we should forgive and
forget. It is the duty of every man to quicken this process by sincere
repentance."
With the submission of Hyderabad,
the great mission of Sardar Patel’s life—the unification of India—was complete.
The princely state that was a "cancer" in the heart of India had been
healed. The "broken pot" of a divided nation, which he once described
as having "nine holes," had been made whole by the great potter.
The Sardar Patel Hyderabad integration was not just a military
victory; it was the conclusion of a long historical process. In that final
meeting, the 73-year-old man in simple white khadi was not just a conqueror; he
was the embodiment of a new India, mending the fractures of the past to forge
an unbreakable future.
ઓપરેશન પોલો: તે પાંચ-દિવસીય યુદ્ધ જેણે એક રાજાશાહીનું પતન અને રાષ્ટ્રનું નિર્માણ કર્યું.
હૈદરાબાદથી અંતિમ શબ્દ દિલ્હીમાં બંધ થતા દરવાજાના ધડાકા સાથે નહીં, પરંતુ એક ટેલિગ્રામની શાંત, નિંદાત્મક નિશ્ચિતતા સાથે પહોંચ્યો. લોર્ડ માઉન્ટબેટન માટે, તે એક કડવી વ્યક્તિગત નિષ્ફળતા હતી. પરંતુ સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ
માટે,
નિઝામના ઇનકારના સમાચાર એક ગંભીર સંતોષની ભાવના સાથે મળ્યા.
સમાધાનનો માર્ગ, ભાવનાત્મક
અપીલો અને ખૂબ જ મહેનતથી તૈયાર કરાયેલા કરારોનો માર્ગ સમાપ્ત થઈ ગયો હતો. હવે, બળજબરીનો માર્ગ સ્પષ્ટ હતો. પટેલ માટે, હૈદરાબાદના નિઝામની બેવડી નીતિ અને તેમના રઝાકાર લશ્કર દ્વારા ફેલાવાયેલો આતંક
"મક્કમ અને સ્પષ્ટ કાર્યવાહી" માટે પૂરતું કારણ હતું. ૨૧ જૂન, ૧૯૪૮ના રોજ માઉન્ટબેટનના ગયા ત્યારથી જ, તે વિશાળ રજવાડાનું ભાગ્ય નક્કી થઈ ગયું હતું. બિનસત્તાવાર આર્થિક
નાકાબંધીને ઔપચારિક બનાવવામાં આવી અને એક અતૂટ પકડમાં કસવામાં આવી, અને જેને ઓપરેશન પોલો તરીકે ઓળખવામાં આવ્યું તેની ઉલટી ગણતરી શરૂ થઈ ગઈ હતી, જે દખ્ખણના ઇતિહાસમાં એક નિર્ણાયક ક્ષણ હતી.
હતાશ અને અલગ પડી ગયેલું, હૈદરાબાદ પડછાયામાં સરી ગયું, ગુપ્ત હથિયારના વેપારીઓ પાસેથી મદદ માંગી. પાકિસ્તાનથી ગેરકાયદેસર હથિયારોની ફ્લાઇટ્સ
અંધારાની આડમાં આવવા લાગી, જે એક સામંતશાહી
રાજ્યને આધુનિક સેના સામે સજ્જ કરવાનો નિરર્થક પ્રયાસ હતો. હસ્તક્ષેપ માટેનો કેસ ઈંટ-દર-ઈંટ
બની રહ્યો હતો. જમીન પરની પરિસ્થિતિ અરાજકતામાં ફેરવાઈ રહી હતી. ફાસીવાદી રઝાકારો અને
સશસ્ત્ર સામ્યવાદી બળવાખોરો વચ્ચે એક ભયાનક, અપવિત્ર જોડાણ રચાઈ રહ્યું હતું, જેનાથી કાયદાવિહીન વિસ્તારો બન્યા હતા જ્યાં દિવસે રઝાકારોનું
અને રાત્રે સામ્યવાદીઓનું શાસન હતું. જુલાઈના અંતમાં, નિઝામના મંત્રીમંડળના એક આદરણીય હિન્દુ મંત્રી, જે.વી. જોશીએ વિરોધમાં રાજીનામું આપ્યું. તેમનો જાહેર આરોપ એક
બોમ્બ જેવો હતો: રઝાકારો અને રાજ્ય પોલીસ પશ્ચિમી જિલ્લાઓમાં હિન્દુઓને વ્યવસ્થિત રીતે
આતંકિત કરી રહ્યા હતા, જેના કારણે
હતાશ પરિવારોનું મોટા પાયે સ્થળાંતર થયું હતું. દિલ્હીમાં ભારતીય ગામો પર સરહદ પારના
દરોડા અને હૈદરાબાદ પ્રદેશમાંથી પસાર થતી ભારતીય ટ્રેનો પરના ઉદ્ધત હુમલાઓના અહેવાલોની
ભરમાર થઈ ગઈ. કાસિમ રઝવી
રઝાકારોની હિંસા વધુ વિકૃત બની, જેમાં વિદેશી મિશનરીઓ પર અકથ્ય હુમલાઓ અને નનો પર બળાત્કારના
આક્ષેપો સામે આવ્યા. લાઈક અલીની સરકારે, એક આશ્ચર્યજનક નિંદાત્મક પગલામાં, પોતાના આરોપો સાથે જવાબ આપ્યો, દાવો કર્યો કે ભારતીય સૈનિકો વારંવાર ઘૂસણખોરી કરી રહ્યા છે.
"અમે સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં જઈ રહ્યા છીએ," તેમણે જાહેર કર્યું, જે એક ઘરેલું સંકટને આંતરરાષ્ટ્રીય બનાવવાની હતાશ વિનંતી હતી.
નિઝામે મધ્યસ્થી કરવા માટે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સના રાષ્ટ્રપતિને પણ સીધી અપીલ કરી, એક એવી અપીલ જેને નમ્રતાપૂર્વક, પરંતુ મક્કમતાથી નકારી કાઢવામાં આવી.
ભારતીય મંત્રીમંડળના આંતરિક ગર્ભગૃહમાં, એક અંતિમ, તીવ્ર ચર્ચા ચાલી. જેમ જેમ સરદાર પટેલે નિર્ણાયક લશ્કરી કાર્યવાહી માટે દબાણ કર્યું, તેમ વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુ અચકાયા. તેઓ માઉન્ટબેટનને આપેલા
વ્યક્તિગત વચનથી બંધાયેલા હતા કે જ્યાં સુધી હિન્દુઓનો મોટા પાયે નરસંહાર ન થાય ત્યાં
સુધી તેઓ બળનો ઉપયોગ કરવાની મંજૂરી નહીં આપે. તેમને આંતરરાષ્ટ્રીય પરિણામો, ત્યારબાદ થનારી નિંદા, અને સમગ્ર ભારતમાં સાંપ્રદાયિક નરસંહાર ફાટી નીકળવાની ભયાનક
સંભાવનાનો ડર હતો, જે એક વર્ષ
કરતાં પણ ઓછા જૂના પંજાબના નરસંહારની ગંભીર યાદ અપાવતો હતો. લશ્કરી ટોચના અધિકારીઓ, જેઓ હજી પણ બ્રિટિશ અધિકારીઓના નેતૃત્વ હેઠળ હતા, તેમણે તેમની સાવચેતી વધારી, અને આ યોજનાને "જોખમી લશ્કરી જુગાર" ગણાવી. વરિષ્ઠ
ભારતીય અધિકારીઓએ ચોમાસા પછી રાહ જોવાની સલાહ આપી, ચેતવણી આપી કે હૈદરાબાદ પરના આક્રમણથી દેશનો બાકીનો ભાગ ખતરનાક
રીતે ખુલ્લો પડી જશે. તે સંરક્ષણ સમિતિની એક તંગ બેઠકમાં હતું કે પટેલે, જોકે હજી પણ નબળા અને હૃદયરોગના હુમલામાંથી સ્વસ્થ થઈ રહ્યા
હતા,
તેમ છતાં પોતાનો નિર્ણાયક, અતાર્કિક પ્રતિ-દલીલ રજૂ કરી. તેમણે એક કુશળ રાજકારણીના ઠંડા
તર્કથી લશ્કરી ભયને નકારી કાઢ્યો:
"આખરે, કાયદો અને વ્યવસ્થા સૈન્ય દ્વારા જાળવવામાં આવતી નથી,"
તેમણે પોતાના સ્થિર અવાજમાં શરૂઆત કરી. "સરકારની પ્રતિષ્ઠા
અને તેના સશસ્ત્ર દળોના સંભવિત ઉપયોગથી જ વ્યવસ્થા જળવાઈ રહે છે. આજે, તે પ્રતિષ્ઠા એટલી ઊંચી છે કે હૈદરાબાદ સામે કાર્યવાહી કરતી
વખતે પણ આખા દેશમાં શાંતિ જાળવી શકાય છે. પરંતુ જો સરકાર વધુ વિલંબ કરશે, તો તેની પ્રતિષ્ઠા એટલી નીચી જશે કે એક મોટી સેના પણ આંતરિક
સુરક્ષા જાળવી શકશે નહીં."
તેમનો તર્ક અકાટ્ય હતો. જોખમ કાર્યવાહી કરવામાં નહીં, પરંતુ નિષ્ક્રિયતામાં હતું. તેમના શબ્દોથી પ્રેરાઈને, સંરક્ષણ સમિતિએ "લશ્કરી તૈયારીઓ શરૂ કરવાનો" સંકલ્પ
કર્યો. હૈદરાબાદ સંકટ ૧૯૪૮ તેના અંતિમ તબક્કામાં પહોંચવાનું હતું.
સપ્ટેમ્બરની શરૂઆત સુધીમાં, નેહરુએ પોતાને વધુને વધુ અલગ-થલગ જોયા. અન્ય તમામ વરિષ્ઠ મંત્રીઓ, અને નવા, વ્યાપકપણે આદરણીય ગવર્નર-જનરલ, સી. રાજગોપાલાચારી (જેમને પ્રેમથી રાજાજી કહેવાતા), પટેલની સાથે મક્કમતાથી ઊભા હતા. "અહીંના મોટાભાગના લોકો
મારા પર સંપૂર્ણપણે અવિશ્વાસ કરે છે," નેહરુએ માઉન્ટબેટનને એક ખાનગી પત્રમાં શોક વ્યક્ત કર્યો, જે તેમની અંગત વેદનાને છતી કરે છે. અંતે, તેઓ માની ગયા. ૩૧ ઓગસ્ટના રોજ, રાજાજીએ નિઝામને અંતિમ, ઔપચારિક અપીલ મોકલી: રઝાકારો પર પ્રતિબંધ મૂકો અને ભારતીય સેનાને
રાજ્યમાં વ્યવસ્થા પુનઃસ્થાપિત કરવા માટે તૈનાત કરવાની મંજૂરી આપો. ૫ સપ્ટેમ્બરે નિઝામનો
તાર દ્વારા આવેલો જવાબ અવજ્ઞાનો એક ઉત્કૃષ્ટ નમૂનો હતો. રઝાકારો પર પ્રતિબંધ મૂકવો, તેમણે દાવો કર્યો, "અવ્યવહારુ" હતો, અને તેમની ધરતી પર ભારતીય સૈનિકોને મંજૂરી આપવી "સવાલ બહાર"
હતી.
પાસો ફેંકાઈ ગયો હતો, પરંતુ દિલ્હીમાં
આંતરિક નાટક હજી સમાપ્ત થયું ન હતું. ૮ સપ્ટેમ્બરે એક કેબિનેટ બેઠકમાં, જ્યારે રાજ્ય મંત્રાલયે ઔપચારિક રીતે હૈદરાબાદ પર નિયંત્રણ લેવાનો
પ્રસ્તાવ મૂક્યો, ત્યારે નેહરુએ
તેનો સખત વિરોધ કર્યો, અને પ્રસ્તાવની
કડક શબ્દોમાં ટીકા કરી. તે ઉચ્ચ તણાવની ક્ષણ હતી, સ્વતંત્રતા ચળવળના બે દિગ્ગજો વચ્ચેનો સંઘર્ષ. એક એવા પગલામાં
જેણે રૂમને સ્તબ્ધ કરી દીધો, સરદાર પટેલ ફક્ત ઊભા થયા અને બહાર ચાલ્યા ગયા. તે બપોરે, રાજાજી, શાણા વરિષ્ઠ રાજનેતા, પટેલે, નેહરુ અને વી.પી. મેનન સાથે તેમના રૂમમાં એક વિશેષ બેઠક બોલાવી.
નિર્ણય અંતે, અફર રીતે
લેવામાં આવ્યો. આક્રમણ, જેનું કોડનેમ ઓપરેશન પોલો હતું, તે ૧૩ સપ્ટેમ્બર માટે નક્કી કરવામાં આવ્યું. ૧૦ તારીખે નિઝામને અંતિમ ચેતવણી તાર
દ્વારા મોકલવામાં આવી. જ્યારે ૧૧ તારીખે તેમનો ટાળમટોળભર્યો જવાબ પટેલને ફોન પર વાંચી
સંભળાવવામાં આવ્યો, ત્યારે સરદારે
સૂકી,
થાકેલી બુદ્ધિથી મજાક કરી, "હાલ માટે, આ બધું ફક્ત ટેલિગ્રામોની લડાઈ છે." તે જ રાત્રે, કરાચીમાં એક અલગ દુનિયામાં, મુહમ્મદ અલી ઝીણાનું અવસાન થયું. આ સમાચારે એક વધુ જટિલતા ઉમેરી.
જ્યારે પૂછવામાં આવ્યું કે શું ભારતીય ધ્વજ અડધી કાઠીએ ફરકાવવો જોઈએ, ત્યારે પટેલની પ્રારંભિક પ્રતિક્રિયા સ્પષ્ટ હતી: "શા માટે? શું તે તમારા સંબંધી હતા?" ફક્ત એવી સલાહ મળ્યા પછી કે તે એક સાથી કોમનવેલ્થ ડોમિનિયનના
વડા માટે યોગ્ય પ્રોટોકોલ છે, તેઓ અનિચ્છાએ સંમત થયા.
૧૩ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૪૮ની પરોઢ
પહેલાં,
"પોલીસ કાર્યવાહી" શરૂ થઈ. દખ્ખણના
મેદાનોની શાંતિ ભારતીય બખ્તરબંધ વાહનોના ગડગડાટથી તૂટી ગઈ. બ્રિટિશ આર્મી ચીફ, જનરલ રોય બુચર દ્વારા ઓપરેશનને રોકવાનો એક છેલ્લી ઘડીનો પ્રયાસ—"વિશ્વસનીય
ગુપ્ત માહિતી"નો હવાલો આપીને કે હૈદરાબાદે કોઈક રીતે બોમ્બર્સ મેળવી લીધા છે—પટેલના
માણસો દ્વારા તિરસ્કારપૂર્વક ફગાવી દેવામાં આવ્યો. મુખ્ય બખ્તરબંધ ટુકડી, મેજર જનરલ જે.એન. ચૌધરીના નેતૃત્વ હેઠળ લેફ્ટનન્ટ જનરલ રાજેન્દ્રસિંહજીની
સમગ્ર કમાન હેઠળ, સોલાપુરથી
પૂર્વ તરફ આગળ વધી, જ્યારે બીજી
ટુકડીએ પશ્ચિમથી હુમલો કર્યો. બહુ-પાંખીયા હુમલાને હૈદરાબાદ કમાન્ડને ગૂંચવવા અને સંઘર્ષને
ઝડપથી સમાપ્ત કરવા, જાનહાનિ
ઘટાડવા અને બદલાખોર નરસંહારના જોખમને નિષ્ક્રિય કરવા માટે ડિઝાઇન કરવામાં આવ્યો હતો.
આ યોજના સંપૂર્ણતા સાથે કામ કરી, જે શાનદાર ભારતીય લશ્કરી ઇતિહાસનો પુરાવો છે. મહત્વપૂર્ણ નલદુર્ગ પુલ, હૈદરાબાદ પ્રદેશની બાર માઇલ અંદર, તેને તોડી પાડવામાં આવે તે પહેલાં જ અકબંધ કબજે કરવામાં આવ્યો
હતો. નિઝામના બ્રિટિશ ડિમોલિશન નિષ્ણાત, મૂરે નામના એક વ્યક્તિને વિસ્ફોટકોથી ભરેલી જીપમાં નાટકીય રીતે
ધરપકડ કરવામાં આવી, જે પુલ તરફ
દોડી રહ્યો હતો. જો તે સફળ થયો હોત, તો પાંચ-દિવસીય યુદ્ધ એક અઠવાડિયા લાંબા રક્તપાતમાં ફેરવાઈ શક્યું
હોત. રઝાકારોએ નબળા સજ્જ હૈદરાબાદ રાજ્યની સેના કરતાં વધુ કટ્ટરતાથી લડાઈ લડી, પરંતુ પરિણામ પર ક્યારેય શંકા નહોતી. ૧૭ સપ્ટેમ્બરની બપોર સુધીમાં, બધું સમાપ્ત થઈ ગયું હતું. ભારતીય સેનાએ હૈદરાબાદના કમાન્ડર, મેજર જનરલ અલ ઇદ્રુસ પાસેથી એક હતાશ રેડિયો સંદેશ પકડ્યો, જેમાં તેમણે તેમના સૈનિકોને હથિયાર નીચે મૂકીને શરણાગતિ સ્વીકારવાનો
આદેશ આપ્યો હતો. તે સાંજે, હૈદરાબાદ
રેડિયોએ એક સ્તબ્ધ જનતાને સમાચારની પુષ્ટિ કરી. બીજા દિવસે, ઇદ્રુસે ઔપચારિક રીતે જનરલ ચૌધરી સમક્ષ શરણાગતિ સ્વીકારી. ૧૯૪૮માં હૈદરાબાદનું પતન પૂર્ણ થયું હતું.
જે ભયાનક સાંપ્રદાયિક નરસંહારની પટેલને ચેતવણી આપવામાં આવી હતી, તે ક્યારેય થયો નહીં. નેહરુના ગહન આશ્ચર્ય અને રાહત માટે, અને પટેલના ઊંડા સંતોષ માટે, સમગ્ર ભારતમાં મુસ્લિમોએ ખુલ્લેઆમ કાર્યવાહીનું સમર્થન કર્યું.
પાંચ-દિવસીય અભિયાનમાં ભારતના ૪૨ સૈનિકો માર્યા ગયા હતા, જ્યારે હૈદરાબાદની સેનાએ ૪૯૦ માણસો ગુમાવ્યા હતા. જોકે, કટ્ટરપંથી રઝાકારોની કિંમત આશ્ચર્યજનક હતી: ૨,૭૨૭ માર્યા ગયા અને ૩,૩૬૪ પકડાયા. કાસિમ રઝવી, તે વ્યક્તિ જેના જ્વલંત શબ્દોએ તેના લોકોને બરબાદી તરફ દોરી
ગયા હતા,
તેને ૧૯ સપ્ટેમ્બરે ધરપકડ કરવામાં આવી.
રાજકીય વ્યવહારિકતાના એક શાનદાર પગલામાં, પટેલે નક્કી કર્યું કે નિઝામને પદભ્રષ્ટ કરવામાં નહીં આવે. તે
સત્તાનું પ્રતીક હતા, અને તે પ્રતીકને
નષ્ટ કરવા કરતાં તેને અપનાવવું વધુ શાણપણભર્યું હતું. તેમને બંધારણીય વડા, રાજપ્રમુખ તરીકે જાળવી રાખવાના હતા. ફેબ્રુઆરી ૧૯૪૯ માં, જ્યારે પટેલે પ્રથમ વખત હૈદરાબાદની મુલાકાત લીધી, ત્યારે નિઝામ એરપોર્ટ પર તેમની રાહ જોઈ રહ્યા હતા. તેમણે તેમના
વિજેતાનું હાથ જોડીને સ્વાગત કર્યું. જ્યારે પટેલે તેમને વિમાનની બારીમાંથી જોયા, ત્યારે તેમણે તેમના સચિવને શાંતિથી ટિપ્પણી કરી,
"તો, આ પોકળ 'મહામહિમ' આખરે આવી
જ ગયા." તેમણે નમસ્તે સાથે અભિવાદનનો જવાબ આપ્યો.
પાછળથી, એક ખાનગી
બેઠકમાં,
પટેલે કઠોર સ્પષ્ટવક્તાથી વાત કરી. તેમણે નિઝામને રઝાકારો, પાકિસ્તાન સાથેના ગુપ્ત સોદાઓ, અને મધ્યમમાર્ગીઓની સલાહને અવગણવાની તેમની દુઃખદ મૂર્ખતાની યાદ
અપાવી. તેમણે તેમના સચિવ પાસે નિઝામ દ્વારા લખાયેલ એક દોહો પણ પઠન કરાવ્યો, જેમાં હિન્દુ ધર્મના પ્રતીકોની મજાક ઉડાવવામાં આવી હતી. નિઝામ, સંપૂર્ણપણે તૂટી ગયેલા, ખૂબ માફી માંગી, તેમના ઊંડા ખેદને વ્યક્ત કર્યો અને ભારત પ્રત્યે તેમની સંપૂર્ણ
વફાદારીનું વચન આપ્યું. આ શક્તિશાળી સરદાર પટેલ અને નિઝામની મુલાકાત આ નાટકનો અંતિમ અંક હતો. દિલ્હી પાછા ફર્યા પછી, પટેલે તેમને એક વિજેતા તરીકે નહીં, પરંતુ એક રાજનેતા તરીકે લખ્યું: "જેમ મેં મહામહિમને કહ્યું, ભૂલ કરવી એ માનવ સ્વભાવ છે, અને દરેક ધર્મમાં શીખવવામાં આવે છે કે આપણે માફ કરવું અને ભૂલી
જવું જોઈએ. દરેક માણસનું કર્તવ્ય છે કે તે સાચા પસ્તાવાથી આ પ્રક્રિયાને ઝડપી બનાવે."
હૈદરાબાદના સમર્પણ સાથે, સરદાર પટેલના જીવનનું મહાન મિશન—ભારતનું એકીકરણ—પૂર્ણ થયું. જે રજવાડું ભારતના
હૃદયમાં "કેન્સર" હતું, તે સાજું થઈ ગયું હતું. એક વિભાજિત રાષ્ટ્રનો "તૂટેલો ઘડો", જેને તેમણે એકવાર "નવ છિદ્રોવાળો" ગણાવ્યો હતો, તે મહાન કુંભારે સંપૂર્ણ કરી દીધો હતો. સરદાર પટેલ હૈદરાબાદ એકીકરણ માત્ર એક લશ્કરી વિજય નહોતો; તે એક લાંબી ઐતિહાસિક પ્રક્રિયાનો નિષ્કર્ષ હતો. તે અંતિમ બેઠકમાં, સાદી સફેદ ખાદીમાં ૭૩ વર્ષીય વ્યક્તિ માત્ર એક વિજેતા નહોતા; તે એક નવા ભારતના મૂર્ત સ્વરૂપ હતા, જે ભૂતકાળના ભંગાણને સુધારીને એક અતૂટ ભવિષ્યનું નિર્માણ કરી
રહ્યા હતા.
ऑपरेशन पोलो: पांच दिवसीय युद्ध जिसने एक राजशाही को गिरा दिया और एक राष्ट्र का निर्माण किया।
हैदराबाद से अंतिम
शब्द दिल्ली में एक बंद होते दरवाज़े के धमाके के साथ नहीं, बल्कि
एक एकल टेलीग्राम की शांत, निंदनीय अंतिमता के
साथ पहुँचा। लॉर्ड माउंटबेटन के लिए, यह एक कड़वी
व्यक्तिगत विफलता थी। लेकिन सरदार वल्लभभाई पटेल के लिए, निज़ाम
के इनकार की ख़बर एक गंभीर संतुष्टि की भावना के साथ मिली। समझौते का रास्ता,
भावनात्मक अपीलों और बड़ी मेहनत से तैयार किए गए समझौतों का रास्ता
समाप्त हो चुका था। अब, मजबूरी का रास्ता स्पष्ट था। पटेल के लिए, निज़ाम ऑफ़ हैदराबाद का दोहरापन और उनके
रज़ाकार मिलिशिया द्वारा फैलाया गया आतंक "दृढ़ और स्पष्ट कार्रवाई" के
लिए पर्याप्त कारण था। 21 जून, 1948 को माउंटबेटन के जाने के क्षण से ही, उस
विशाल रियासत का भाग्य तय हो गया था। अनौपचारिक आर्थिक नाकाबंदी को औपचारिक रूप
दिया गया और एक अटूट शिकंजे में कस दिया गया, और
जिसे ऑपरेशन पोलो के
नाम से जाना जाने लगा, उसकी उलटी गिनती शुरू हो गई थी, जो दक्कन के इतिहास में
एक महत्वपूर्ण क्षण था।
हताश और अलग-थलग,
हैदराबाद साये में चला गया, गुप्त हथियार
डीलरों से सहायता मांग रहा था। पाकिस्तान से अवैध हथियारों की उड़ानें अंधेरे की
आड़ में आने लगीं, जो एक सामंती राज्य को एक आधुनिक सेना के खिलाफ
हथियारबंद करने का एक व्यर्थ प्रयास था। हस्तक्षेप का मामला ईंट-दर-ईंट बन रहा था।
ज़मीनी स्थिति अराजकता में बदल रही थी। फासीवादी रज़ाकारों और सशस्त्र कम्युनिस्ट
विद्रोहियों के बीच एक भयावह, अपवित्र गठबंधन बन
रहा था, जिससे कानूनविहीन क्षेत्र बन गए जहाँ दिन में
रज़ाकारों का और रात में कम्युनिस्टों का शासन था। जुलाई के अंत में, निज़ाम के मंत्रिमंडल में एक सम्मानित हिंदू मंत्री, जे.वी. जोशी ने विरोध में इस्तीफा दे दिया। उनका सार्वजनिक आरोप एक बम की
तरह था: रज़ाकार और राज्य पुलिस पश्चिमी जिलों में हिंदुओं को व्यवस्थित रूप से
आतंकित कर रहे थे, जिससे हताश परिवारों का बड़े पैमाने पर पलायन हो
रहा था। दिल्ली में भारतीय गांवों पर सीमा पार छापों और हैदराबाद क्षेत्र से
गुजरने वाली भारतीय ट्रेनों पर बेशर्म हमलों की रिपोर्टों की बाढ़ आ गई। कासिम रज़वी रज़ाकारों की हिंसा और भी
वीभत्स हो गई, जिसमें विदेशी मिशनरियों पर अकथनीय हमलों और ननों
के बलात्कार के आरोप सामने आए। लाइक अली की सरकार ने, एक
लुभावने निंदक कदम में, अपने स्वयं के आरोपों के साथ जवाब दिया, यह दावा करते हुए कि भारतीय सैनिक बार-बार घुसपैठ कर रहे थे। "हम
संयुक्त राष्ट्र जा रहे हैं," उन्होंने घोषणा की,
एक घरेलू संकट को अंतर्राष्ट्रीय बनाने की एक हताश दलील। निज़ाम ने
मध्यस्थता के लिए संयुक्त राज्य अमेरिका के राष्ट्रपति से भी सीधे अपील की,
एक ऐसी अपील जिसे विनम्रता से, लेकिन दृढ़ता से
अस्वीकार कर दिया गया।
भारतीय मंत्रिमंडल
के भीतरी गर्भगृह में, एक अंतिम, गहन बहस छिड़ गई।
जैसे ही सरदार पटेल ने निर्णायक सैन्य कार्रवाई के लिए दबाव डाला, प्रधान मंत्री जवाहरलाल नेहरू झिझक गए। वह माउंटबेटन से किए गए एक
व्यक्तिगत वादे से बंधे थे कि वे तब तक बल प्रयोग की अनुमति नहीं देंगे जब तक कि
हिंदुओं का बड़े पैमाने पर नरसंहार न हो। उन्हें अंतर्राष्ट्रीय नतीजों, उसके बाद होने वाली निंदा, और पूरे भारत में
सांप्रदायिक नरसंहार भड़कने की भयानक संभावना का डर था, जो
एक साल से भी कम पुराने पंजाब नरसंहार की एक गंभीर प्रतिध्वनि थी। सैन्य शीर्ष
अधिकारियों, जो अभी भी ब्रिटिश अधिकारियों के नेतृत्व में थे,
ने उनकी सावधानी को और बढ़ा दिया, और
इस योजना को "जोखिम भरा सैन्य जुआ" कहा। वरिष्ठ भारतीय अधिकारियों ने
मानसून के बाद तक इंतजार करने की सलाह दी, यह चेतावनी देते
हुए कि हैदराबाद पर आक्रमण देश के बाकी हिस्सों को खतरनाक रूप से असुरक्षित छोड़
देगा। यह रक्षा समिति की एक तनावपूर्ण बैठक में था कि पटेल ने, हालांकि अभी भी कमजोर और दिल के दौरे से उबर रहे थे, अपना निर्णायक, अकाट्य प्रति-तर्क
दिया। उन्होंने एक कुशल राजनेता के ठंडे तर्क के साथ सैन्य आशंकाओं को खारिज कर
दिया:
"अंततः,
कानून और व्यवस्था सेना द्वारा बनाए नहीं रखी जाती है," उन्होंने अपनी स्थिर आवाज़ में शुरू किया। "सरकार की प्रतिष्ठा और
उसकी सशस्त्र बलों के संभावित उपयोग से ही व्यवस्था बनी रहती है। आज, वह प्रतिष्ठा इतनी ऊँची है कि हैदराबाद के खिलाफ कार्रवाई करते हुए पूरे
देश में शांति बनाए रखी जा सकती है। लेकिन अगर सरकार और देरी करती है, तो उसकी प्रतिष्ठा इतनी गिर जाएगी कि एक बड़ी सेना भी आंतरिक सुरक्षा
बनाए नहीं रख पाएगी।"
उनका तर्क अकाट्य
था। जोखिम कार्रवाई करने में नहीं, बल्कि निष्क्रियता
में था। उनके शब्दों से प्रेरित होकर, रक्षा समिति ने
"सैन्य तैयारी शुरू करने" का संकल्प लिया। हैदराबाद संकट 1948 अपने अंत तक
पहुँचने वाला था।
सितंबर की शुरुआत
तक, नेहरू ने खुद को तेजी से अलग-थलग पाया। अन्य सभी
वरिष्ठ मंत्री, और नए, व्यापक रूप से
सम्मानित गवर्नर-जनरल, सी. राजगोपालाचारी (जिन्हें प्यार से राजाजी कहा
जाता था), पटेल के साथ दृढ़ता से खड़े थे। "यहाँ के
अधिकांश लोग मुझ पर पूरी तरह से अविश्वास करते हैं," नेहरू
ने माउंटबेटन को एक निजी पत्र में विलाप किया, जिससे
उनकी व्यक्तिगत पीड़ा का पता चलता है। अंत में, वे
मान गए। 31 अगस्त को, राजाजी ने निज़ाम
को एक अंतिम, औपचारिक अपील भेजी: रज़ाकारों पर प्रतिबंध लगाओ और
भारतीय सेना को राज्य में व्यवस्था बहाल करने के लिए तैनात करने की अनुमति दो। 5
सितंबर को निज़ाम का तार से भेजा गया जवाब अवज्ञा का एक उत्कृष्ट उदाहरण
था। रज़ाकारों पर प्रतिबंध लगाना, उन्होंने दावा किया,
"अव्यावहारिक" था, और
अपनी धरती पर भारतीय सैनिकों को अनुमति देना "सवाल से बाहर" था।
पासा फेंका जा चुका
था, लेकिन दिल्ली में आंतरिक नाटक अभी खत्म नहीं हुआ
था। 8 सितंबर को एक कैबिनेट बैठक में, जब राज्य मंत्रालय ने औपचारिक रूप से हैदराबाद पर नियंत्रण करने का
प्रस्ताव रखा, तो नेहरू ने इसका कड़ा विरोध किया, और प्रस्ताव की कठोर शब्दों में आलोचना की। यह उच्च तनाव का एक क्षण था,
स्वतंत्रता आंदोलन के दो दिग्गजों के बीच टकराव। एक ऐसे कदम में जिसने
कमरे को सन्नाटे में डाल दिया, सरदार पटेल बस खड़े
हुए और बाहर चले गए। उस दोपहर, राजाजी, बुद्धिमान वरिष्ठ राजनेता, ने पटेल, नेहरू और वी.पी. मेनन के साथ अपने कमरे में एक विशेष बैठक बुलाई। निर्णय
अंततः, अटल रूप से किया गया। आक्रमण, जिसका कोडनेम ऑपरेशन पोलो था, 13 सितंबर के लिए निर्धारित किया गया था। 10 तारीख को निज़ाम को एक अंतिम चेतावनी तार द्वारा भेजी गई। जब 11 तारीख को उनका टालमटोल भरा जवाब पटेल को फोन पर पढ़कर सुनाया गया,
तो सरदार ने सूखी, थकी हुई बुद्धि के
साथ मजाक किया, "अभी के लिए, यह
सब सिर्फ टेलीग्रामों की लड़ाई है।" उसी रात, कराची
में एक अलग दुनिया में, मुहम्मद अली जिन्ना की मृत्यु हो गई। इस खबर ने एक
और जटिलता जोड़ दी। जब पूछा गया कि क्या भारतीय ध्वज आधा झुकाया जाना चाहिए,
तो पटेल की प्रारंभिक प्रतिक्रिया स्पष्ट थी: "क्यों? क्या वह आपका रिश्तेदार था?" केवल
यह सलाह दिए जाने के बाद कि यह एक साथी राष्ट्रमंडल डोमिनियन के प्रमुख के लिए
उचित प्रोटोकॉल था, वे अनिच्छा से सहमत हुए।
13 सितंबर,
1948 की भोर से पहले, "पुलिस
कार्रवाई" शुरू हुई। दक्कन के मैदानों की खामोशी भारतीय बख्तरबंद गाड़ियों की
गड़गड़ाहट से टूट गई। ब्रिटिश सेना प्रमुख, जनरल
रॉय बुचर द्वारा ऑपरेशन को रोकने का एक अंतिम-मिनट का प्रयास—"विश्वसनीय
खुफिया जानकारी" का हवाला देते हुए कि हैदराबाद ने किसी तरह बमवर्षक हासिल कर
लिए थे—पटेल के लोगों द्वारा तिरस्कारपूर्वक खारिज कर दिया गया। मुख्य बख्तरबंद
स्तंभ, मेजर जनरल जे.एन. चौधरी के नेतृत्व में लेफ्टिनेंट
जनरल राजेंद्रसिंहजी की समग्र कमान में, सोलापुर से पूर्व
की ओर बढ़ा, जबकि एक अन्य बल ने पश्चिम से हमला किया।
बहु-आयामी हमले को हैदराबाद कमांड को भ्रमित करने और संघर्ष को तेजी से समाप्त
करने, हताहतों को कम करने और प्रतिशोधी नरसंहारों के
जोखिम को बेअसर करने के लिए डिज़ाइन किया गया था।
यह योजना पूर्णता
के साथ काम कर गई, जो शानदार भारतीय
सैन्य इतिहास का एक प्रमाण है। महत्वपूर्ण नलदुर्ग पुल, हैदराबाद क्षेत्र के बारह मील अंदर, उसे
ध्वस्त किए जाने से कुछ क्षण पहले ही बरकरार पकड़ लिया गया था। निज़ाम के ब्रिटिश
विध्वंस विशेषज्ञ, मूर नामक एक व्यक्ति को नाटकीय रूप से विस्फोटकों
से भरी एक जीप में गिरफ्तार किया गया, जो पुल की ओर दौड़
रहा था। यदि वह सफल हो जाता, तो पाँच-दिवसीय
युद्ध एक सप्ताह तक चलने वाले रक्तपात में बदल सकता था। रज़ाकारों ने खराब
सुसज्जित हैदराबाद राज्य सेना की तुलना में अधिक कट्टरता से लड़ाई लड़ी, लेकिन परिणाम पर कभी संदेह नहीं था। 17 सितंबर
की दोपहर तक, सब खत्म हो गया था। भारतीय सेना ने हैदराबाद के
कमांडर, मेजर जनरल अल इद्रूस से एक हताश रेडियो संदेश
पकड़ा, जिसमें उन्होंने अपने सैनिकों को हथियार डालने और
आत्मसमर्पण करने का आदेश दिया था। उस शाम, हैदराबाद रेडियो ने
एक स्तब्ध जनता को खबर की पुष्टि की। अगले दिन, इद्रूस
ने औपचारिक रूप से जनरल चौधरी के सामने आत्मसमर्पण कर दिया। 1948 में हैदराबाद का पतन पूरा हो गया था।
जिस भयानक
सांप्रदायिक नरसंहार की पटेल को चेतावनी दी गई थी, वह
कभी नहीं हुआ। नेहरू के गहरे आश्चर्य और राहत के लिए, और
पटेल की गहरी संतुष्टि के लिए, पूरे भारत में
मुसलमानों ने खुले तौर पर कार्रवाई का समर्थन किया। पाँच-दिवसीय अभियान में भारत
के 42 सैनिक मारे गए थे, जबकि
हैदराबाद की सेना ने 490 लोगों को खो दिया
था। हालांकि, कट्टरपंथी रज़ाकारों की कीमत चौंकाने वाली थी: 2,727
मारे गए और 3,364 पकड़े गए। कासिम
रज़वी, वह व्यक्ति जिसके ज्वलंत शब्दों ने अपने लोगों को
बर्बादी की ओर धकेल दिया था, को 19 सितंबर को गिरफ्तार कर लिया गया।
राजनीतिक
व्यावहारिकता के एक शानदार स्ट्रोक में, पटेल ने फैसला किया
कि निज़ाम को पदच्युत नहीं किया जाएगा। वह अधिकार का प्रतीक थे, और उस प्रतीक को नष्ट करने के बजाय उसे अपनाना बुद्धिमानी थी। उन्हें
संवैधानिक प्रमुख, राजप्रमुख के रूप में बनाए रखा जाना था। फरवरी 1949 में,
जब पटेल पहली बार हैदराबाद गए, तो निज़ाम हवाई
अड्डे पर उनका इंतजार कर रहे थे। उन्होंने अपने विजेता का हाथ जोड़कर स्वागत किया।
जैसे ही पटेल ने उन्हें विमान की खिड़की से देखा, उन्होंने
अपने सचिव से चुपचाप टिप्पणी की, "तो, यह खोखले 'महामहिम' आखिरकार आ ही
गए।" उन्होंने नमस्ते के साथ अभिवादन का जवाब दिया।
बाद में, एक निजी बैठक में, पटेल ने क्रूर
स्पष्टवादिता के साथ बात की। उन्होंने निज़ाम को रज़ाकारों, पाकिस्तान
के साथ गुप्त सौदों और नरमपंथियों की सलाह को नज़रअंदाज़ करने की उनकी दुखद
मूर्खता की याद दिलाई। उन्होंने अपने सचिव से निज़ाम द्वारा लिखे गए एक दोहे का
पाठ भी करवाया, जिसमें हिंदू धर्म के प्रतीकों का मज़ाक उड़ाया
गया था। निज़ाम, पूरी तरह से टूट चुके, ने
बहुत माफी मांगी, अपने गहरे अफसोस को व्यक्त किया और भारत के प्रति
अपनी पूरी वफादारी का वचन दिया। यह शक्तिशाली सरदार
पटेल और निज़ाम की बैठक इस नाटक का अंतिम
अंक था। दिल्ली लौटने पर, पटेल ने उन्हें एक
विजेता के रूप में नहीं, बल्कि एक राजनेता
के रूप में लिखा: "जैसा कि मैंने महामहिम से कहा, गलती
करना मानव स्वभाव है, और हर धर्म में यह सिखाया जाता है कि हमें माफ कर
देना और भूल जाना चाहिए। यह हर व्यक्ति का कर्तव्य है कि वह सच्चे पश्चाताप से इस
प्रक्रिया को तेज करे।"
हैदराबाद के समर्पण
के साथ, सरदार पटेल के जीवन का महान मिशन—भारत का
एकीकरण—पूरा हो गया। वह रियासत जो भारत के दिल में "कैंसर" थी, ठीक हो गई थी। एक विभाजित राष्ट्र का "टूटा हुआ बर्तन",
जिसे उन्होंने एक बार "नौ छेदों वाला" बताया था, उस महान कुम्हार द्वारा पूरा कर दिया गया था। सरदार पटेल हैदराबाद एकीकरण केवल
एक सैन्य जीत नहीं थी; यह एक लंबी ऐतिहासिक प्रक्रिया का समापन था। उस
अंतिम बैठक में, साधारण सफेद खादी में 73 वर्षीय
व्यक्ति केवल एक विजेता नहीं थे; वह एक नए भारत का
अवतार थे, जो अतीत के दरारों को भरकर एक अटूट भविष्य का
निर्माण कर रहे थे।
Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel
