Why is the Kheda Satyagraha, the soul of India's freedom struggle, the most important story you've never heard?
ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામનો આત્મા, ખેડા સત્યાગ્રહ,
તમે ક્યારેય નહીં સાંભળેલી સૌથી મહત્વપૂર્ણ વાર્તા કેમ છે?
વલ્લભભાઈ પટેલ 'ભારતના લોખંડી પુરુષ'
બન્યા તે પહેલાં, તેઓ અમદાવાદના એક પ્રચંડ
બેરિસ્ટર હતા,
જેઓ સવિનય કાનૂનભંગ કરતાં તેમના મોંઘા સૂટ અને તીક્ષ્ણ
બુદ્ધિ માટે વધુ જાણીતા હતા. 'સરદાર'નું બિરુદ તેમના નામનો પર્યાય બને તે પહેલાં, વલ્લભભાઈ પટેલ એક એવા વ્યક્તિ હતા જે ઇતિહાસને કિનારેથી જોઈ રહ્યા હતા. પરંતુ
ઇતિહાસ પાસે યોગ્ય લોકોને તેના કેન્દ્રમાં ખેંચી લાવવાની એક અનોખી રીત હોય છે, અને ૧૯૧૮માં,
ગુજરાતના ખેડા જિલ્લામાં આવેલું વિનાશક પૂર એક એવી
અગ્નિપરીક્ષા બની જેણે એક વકીલને નેતામાં પરિવર્તિત કર્યા અને ભારતના સ્વાતંત્ર્ય
સંગ્રામના સૌથી નિર્ણાયક,
છતાં ઉપેક્ષિત, અધ્યાયોમાંના એક માટે મંચ
તૈયાર કર્યો.
આ માત્ર કરવેરાના બળવાની વાર્તા નથી. આ ખેડા સત્યાગ્રહ છે, જે અહિંસક પ્રતિકારનો એક ઉત્કૃષ્ટ પાઠ હતો અને જે વલ્લભભાઈ પટેલ માટે પ્રથમ
સાચી તાલીમશાળા બની. કેવી રીતે ગુરુ મહાત્મા ગાંધીને તેમના સૌથી સક્ષમ શિષ્ય મળ્યા, અને કેવી રીતે તેમણે સાથે મળીને એક સામ્રાજ્યની શક્તિને પડકારવા માટે ખેડૂતોના
શાંત ગૌરવનો ઉપયોગ કર્યો. આ સરદાર પટેલના ઉદય પાછળનું નિર્ણાયક "શા
માટે" છે,
જે સત્ય, અત્યાચાર અને અંતિમ
પરિવર્તનની એક નાટકીય ગાથા છે.
૧૯૧૭નું વર્ષ આશા સાથે શરૂ થયું પરંતુ ખેડાના ખેડૂતો માટે તે આફતમાં સમાપ્ત
થયું. ચોમાસું,
જે સામાન્ય રીતે જીવનદાતા હોય છે, તે અભૂતપૂર્વ પ્રકોપ સાથે આવ્યું. સરેરાશ ૩૦ ઇંચ વરસાદને બદલે, આશ્ચર્યજનક રીતે ૭૦ ઇંચ વરસાદે ખેતરોને ડુબાડી દીધા. ખરીફ (ચોમાસુ) પાક ધોવાઈ
ગયો, ઢોર માટેનો ઘાસચારો કાદવમાં સડી ગયો, અને દશેરાના તહેવાર પછી
પણ અવિરત વરસાદ ચાલુ રહ્યો,
જેનાથી બીજી વાવણી અશક્ય બની ગઈ.
જાણે કુદરતનો પ્રકોપ ઓછો હોય, રવી (શિયાળુ) પાકનો જે
કંઈ બચ્યો હતો તે ઉંદરો અને રોગોના વિનાશક ઉપદ્રવનો શિકાર બન્યો. ખેડૂતો, જેઓ ઋતુઓના તાલ પર જીવતા અને મરતા હતા, તેમની પાસે કશું જ બચ્યું
ન હતું. તેમનું આખું વર્ષ નિષ્ફળ ગયું, અને જિલ્લામાં દુકાળ જેવી
પરિસ્થિતિ સર્જાઈ.
બ્રિટીશ રાજ હેઠળ,
જમીન મહેસૂલના કાયદામાં આવી આફતો માટે જોગવાઈ હતી. કાયદો સ્પષ્ટ હતો: જો પાક 'છ આની' (૩૭.૫%) કરતાં ઓછો હોય,
તો અડધું મહેસૂલ મુલતવી રાખવામાં આવે. જો પાક 'ચાર આની'
(૨૫%) કરતાં ઓછો હોય, તો તે વર્ષ માટેનું
સંપૂર્ણ જમીન મહેસૂલ માફ કરવામાં આવે. ખેડાના ખેડૂતો માટે, તેમનો પાક નિઃશંકપણે ચાર આનીથી ઓછો હતો. રાહતનો માર્ગ સીધો અને સરળ લાગતો હતો.
૧૫મી નવેમ્બરથી,
મોહનલાલ પંડ્યા જેવા કાર્યકરોના નેતૃત્વ હેઠળ, ખેડૂતોએ અરજીઓ કરવાનું શરૂ કર્યું. હોમરૂલ લીગની શાખાઓએ હજારો અરજીઓ કરવામાં
મદદ કરી. તેઓએ સરકારને તેમના ખાલી ખેતરો અને ભૂખ્યા પરિવારોની કઠોર વાસ્તવિકતા રજૂ
કરીને વિનંતી કરી. પરંતુ તેમની વિનંતીઓ અમલદારશાહીની ઉદાસીનતાની દીવાલ સાથે અથડાઈ.
સરકારનો જવાબ એક ઠંડો,
પ્રમાણભૂત વાક્ય હતો: "કલેક્ટર આ વિષય પર ધ્યાન આપી
રહ્યા છે."
જ્યાં ખેડૂતોને વિનાશ દેખાતો હતો, ત્યાં બ્રિટીશ વહીવટને
મહેસૂલ દેખાતું હતું. ખેડા સત્યાગ્રહનો સમગ્ર સંઘર્ષ વાસ્તવિકતા પરના એક મૂળભૂત, અત્યાચારી મતભેદ પર આધારિત છે.
એક તરફ ખેડૂતો અને અનેક વિશ્વસનીય, સ્વતંત્ર તપાસકર્તાઓ હતા.
વલ્લભભાઈના મોટા ભાઈ વિઠ્ઠલભાઈ પટેલ અને ગોકળદાસ પારેખ, બંને ધારાસભાના સભ્યો,
એ જિલ્લાનો પ્રવાસ કરીને ખેડૂતોની દુર્દશાની પુષ્ટિ કરી.
અમૃતલાલ ઠક્કર (ઠક્કરબાપા),
જી.કે. દેવધર અને એન.એમ. જોશી જેવા દિગ્ગજો દ્વારા
પ્રતિનિધિત્વ કરાયેલ પ્રતિષ્ઠિત 'સર્વન્ટ્સ ઓફ ઇન્ડિયા સોસાયટી'એ પણ પોતાની તપાસ કરી. દરેક સ્વતંત્ર અહેવાલ એક જ નિષ્કર્ષ પર પહોંચ્યો: પાક
ચાર આનીની મર્યાદાથી ઘણો ઓછો હતો.
બીજી તરફ સરકાર હતી,
જે પોતાના "સત્તાવાર" આંકડાઓથી સજ્જ હતી. સ્થાનિક
તલાટીઓ, તેમના ઉપરી અધિકારીઓને ખુશ કરવા માટે, ખોટા આંકડા રજૂ કરીને વધુ
પાક બતાવતા હતા. મામલતદારોએ આ ખોટા અહેવાલો પર મંજૂરીની મહોર મારી. કલેક્ટર અને
કમિશનર, તેમની સુરક્ષિત કચેરીઓમાં બેસીને, આ આંકડાઓને સત્ય માની
લેતા હતા. તેમનું સત્તાવાર મૂલ્યાંકન? ભરપૂર બાર આની (૭૫%) પાક.
આ તફાવત આઘાતજનક હતો - ચાર આની અને બાર આની વચ્ચેનો તફાવત કરુણા અને દમન, સત્ય અને અત્યાચાર વચ્ચેનો તફાવત હતો. તેમના બનાવટી આંકડાઓના આધારે, સરકારે જાહેર કર્યું કે મહેસૂલ મુલતવી રાખવાનો કોઈ પ્રશ્ન જ નથી. તેઓ દરેક
રૂપિયો વસૂલ કરવા માટે કટિબદ્ધ હતા, અને આ રીતે, એક મહાન સંઘર્ષના બીજ વાવવામાં આવ્યા.
જેમ જેમ સંકટ ઘેરાતું ગયું, તેમ તેમ ગુજરાત સભા, એક રાજકીય સંસ્થા,
એ ખેડૂતોના પક્ષે લડવાનું નક્કી કર્યું. તેના પ્રમુખ એક એવા
વ્યક્તિ હતા જે તાજેતરમાં દક્ષિણ આફ્રિકાથી પાછા ફર્યા હતા અને જેમણે બિહારના એક
દૂરના ખૂણામાં બ્રિટીશ ગળીના વાવેતર કરનારાઓ સામે જીત મેળવીને રાષ્ટ્રને રોમાંચિત
કરી દીધું હતું. તે વ્યક્તિ મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી હતા, અને તે જીત હતી ચંપારણ સત્યાગ્રહ.
ગાંધીજી,
વ્યસ્ત હોવા છતાં, સભાને સલાહ આપતા અને
ગુજરાતની વારંવાર મુલાકાત લેતા. તેમનું પ્રથમ પગલું અકાટ્ય સત્ય સ્થાપિત કરવાનું
હતું. તેમણે પાયાના સ્તરે સર્વેક્ષણ કરવા માટે નડિયાદમાં લગભગ વીસ સ્વયંસેવકોની એક
બેઠક બોલાવી. તેમાં તીક્ષ્ણ બુદ્ધિવાળા બેરિસ્ટર વલ્લભભાઈ પટેલ પણ હતા.
આ કોઈ દેખાવ ખાતરનો પ્રયાસ ન હતો. તેઓએ ગામોને એકબીજામાં વહેંચી લીધા.
ગાંધીજીએ પોતે ૩૦ ગામોનું સર્વેક્ષણ કર્યું. વલ્લભભાઈએ બીજા ૩૦ ગામોની જવાબદારી
લીધી. માત્ર એક અઠવાડિયામાં, આ સમર્પિત ટુકડીએ
જિલ્લાના ૬૦૦ ગામોમાંથી ૪૨૫ ગામોનો વિગતવાર અહેવાલ તૈયાર કર્યો. તેમના તારણો
નિર્વિવાદ હતા,
જે મહિનાઓથી ખેડૂતો જે પોકારી રહ્યા હતા તેની પુષ્ટિ કરતા
હતા: પાક ચાર આનીથી ઓછો હતો.
આ પુરાવાના પહાડ સાથે,
તેઓએ ફરીથી અપીલ કરી - કલેક્ટર, કમિશનર,
રેવન્યૂ મેમ્બર અને ગવર્નરને પત્રો લખ્યા. પ્રતિનિધિમંડળો
મોકલવામાં આવ્યા. વિનંતીઓ કરવામાં આવી. પરંતુ સરકારે તેના અધિકારીઓના અહેવાલોને જ
વળગી રહી અને લોકોના પુરાવાને ખોટા ગણાવીને ફગાવી દીધા. કલેક્ટરે, જેમણે શરૂઆતમાં વિઠ્ઠલભાઈ પટેલને રાહત આપવાનું આશ્વાસન આપ્યું હતું, તેમણે અંતિમ હુકમ બહાર પાડ્યો: કુલ ૨૩ લાખ રૂપિયાના મહેસૂલમાંથી, માત્ર ૧,૭૫,૦૦૦ રૂપિયા જેટલી નજીવી રકમ મુલતવી રાખવામાં આવશે. આ નજીવી રાહતની જાણ પણ
નિરાશ ખેડૂતોને યોગ્ય રીતે કરવામાં આવી ન હતી.
મહેસૂલ વસૂલાતનો દિવસ આવતાં જ સરકારે તેની દમનકારી મશીનરી છૂટી મૂકી. તલાટીઓ
ધમકીઓ અને દબાણ સાથે ગામડાઓમાં ઉતરી પડ્યા. તેમના શબ્દો એક ભયાનક પડઘો બની ગયા:
“ઘર વેચો,
ઘરેણાં વેચો, જમીન વેચો, ઢોર વેચો,
બૈરી-છોકરાં વેચો, પણ સરકારના પૈસા ભરો!”
અપમાનમાં વધારો કરવા,
અધિકારીઓએ એ જ દમનકારી યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને ખેડૂતોને
પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ માટે 'યુદ્ધ લોન'માં નાણાં ભરવા માટે દબાણ કર્યું.
ગાંધીજીએ જોયું કે નમ્ર અરજીઓનો સમય પૂરો થઈ ગયો હતો. ગુજરાત સભાની કારોબારીની
એક નિર્ણાયક બેઠક અમદાવાદમાં વલ્લભભાઈ પટેલના ઘરે મળી. ત્યાં જ નિર્ણય લેવામાં
આવ્યો: જો સરકાર માનશે જ નહીં, તો તેઓ ખેડૂતોને મહેસૂલ ન
ભરવાની સલાહ આપશે.
પરંતુ ગાંધીજીએ એક શરત મૂકી, જે પ્રતિબદ્ધતાની કસોટી
હતી. તેમણે કહ્યું,
“જો આપણે આ લડતનું નેતૃત્વ કરવું હોય, તો ગુજરાત સભાના કોઈ પીઢ કાર્યકર્તાએ ખેડા આવીને લડત પૂરી થાય ત્યાં સુધી મારી
સાથે બેસી જવું જોઈએ. વકીલાત માટે અમદાવાદ સુધી આવ-જા નહીં ચાલે.”
ઓરડામાં મૌન છવાઈ ગયું. અન્ય સભ્યો, જેઓ બધા વ્યાવસાયિકો અને
પ્રતિષ્ઠિત વ્યક્તિઓ હતા,
તેમના માટે આ એક અશક્ય માંગ હતી. બ્રિટીશ સામ્રાજ્ય સામેના
એક અનિશ્ચિત,
લાંબા સંઘર્ષ માટે પોતાની આજીવિકા છોડી દેવી એ એક બહુ મોટું
પગલું હતું.
પછી,
એક વ્યક્તિ બોલ્યા. વલ્લભભાઈ પટેલ, જેમની વકીલાતની પ્રેક્ટિસ ચરમસીમાએ હતી, તેઓ તરત જ સંમત થયા. તેઓ
પોતાની ધમધમતી કારકિર્દીને સ્થગિત કરી દેશે, કોર્ટરૂમને પીઠ બતાવી
દેશે, અને પોતાને સંપૂર્ણપણે આ હેતુ માટે સમર્પિત કરી દેશે. ગાંધીજી ખૂબ રાજી થયા. આ
તે ક્ષણ હતી જ્યારે ખેડા સત્યાગ્રહને તેનો સેનાપતિ મળ્યો. તે શાંત ઓરડામાં, એક એવો નિર્ણય લેવાયો જેનો પડઘો ઇતિહાસમાં ગુંજવાનો હતો. વ્યવહારુ બેરિસ્ટરે
તેમની લાભદાયી કારકિર્દીનું પુસ્તક બંધ કર્યું અને તે માર્ગ પર પોતાનું પ્રથમ
નિર્ણાયક પગલું ભર્યું જે તેમને સરદાર બનાવવા તરફ દોરી જવાનો હતો.
ત્યારે પણ,
ગાંધીજીએ સમાધાન માટે છેલ્લો પ્રયાસ કર્યો. તેમણે વિવાદના
નિરાકરણ માટે એક તટસ્થ પંચની દરખાસ્ત કરી. સરકારે ના પાડી. છેવટે, કોઈ વિકલ્પ ન રહેતા,
સત્યાગ્રહની ઔપચારિક શરૂઆત થઈ.
૨૨ માર્ચ,
૧૯૧૮ના રોજ, નડિયાદમાં, ગાંધીજીએ ખેડૂતોની એક વિશાળ સભાને સંબોધી. તેમનું ભાષણ શસ્ત્રો ઉઠાવવા માટેનું
ઉગ્ર આહ્વાન નહોતું,
પરંતુ નૈતિક હિંમતનો પાઠ હતો. તેમણે સમજાવ્યું, “ખરી રીતે તો પાક થાય તેમાંથી વિઘોટી ભરવાની છે. પાક ન થયો હોય છતાં સરકાર દબાણ
કરી વિઘોટી લે એ અસહ્ય છે... તેઓ કહે છે કે સરકારનો કક્કો જ ખરો. પણ ખરો તો
ન્યાયનો કક્કો રહે.”
તેમણે આવનારી મુશ્કેલીઓ વિશે ચેતવણી આપી: દંડ, મિલકતની જપ્તી,
ઢોર અને જમીનની જપ્તી. તેમણે પ્રતિજ્ઞા પર ત્યારે જ સહી
કરવા કહ્યું જો તેઓ બધું ગુમાવવા માટે તૈયાર હોય. પછી, પ્રતિજ્ઞાપત્ર મોટેથી વાંચવામાં આવ્યું - એક દસ્તાવેજ જે નૈતિક અને વ્યૂહાત્મક
પ્રતિભાનો ઉત્કૃષ્ટ નમૂનો હતો:
“અમારાં ગામોનો પાક ચાર આનીથી ઓછો છે એ જાણીને અમે સરકારને મહેસૂલની વસૂલાત
આવતા વર્ષ સુધી મુલતવી રાખવાની વિનંતી કરી હતી, પણ સરકારે અમારી અરજ માન્ય રાખી નથી. તેથી અમે નીચે સહી કરનારાઓ આથી
ગંભીરતાપૂર્વક જાહેર કરીએ છીએ કે અમે અમારી મેળે સરકારને આ વર્ષની પૂરેપૂરી અથવા
બાકી રહેતી મહેસૂલ નહીં ભરીએ. અમે મહેસૂલ નહીં ભરવાનાં પરિણામ ખુશીથી ભોગવીશું...
સ્વેચ્છાએ મહેસૂલ ભરીને અમારો કેસ જૂઠો કરવા દેવો અથવા અમારા સ્વમાનને હાનિ
પહોંચવા દેવી તે કરતાં અમારી જમીન જપ્ત થવા દેવાનું અમે વધુ પસંદ કરીશું. આમ છતાં, સરકાર જિલ્લાભરમાં મહેસૂલના બીજા હપતાની વસૂલાત મુલતવી રાખવા સંમત થાય તો
અમારામાંથી જે આખી અથવા બાકી રહેતી મહેસૂલ ભરવા શક્તિમાન હશે તે ભરી દેશે. ભરી શકે
તેવા પણ હજી ભરતા નથી તેનું કારણ એ છે કે જો એ લોકો ભરી દે તો ગરીબ લોકો પોતાની
બાકી ભરવા ગભરાટમાં પોતાની ચીજવસ્તુઓ વેચી નાખે અથવા દેવું કરે. આ સંજોગોમાં અમને
લાગે છે કે જે લોકો ભરી શકે તેમ છે તેઓએ પણ ન ભરવું તે તેમની ગરીબો પ્રત્યેની ફરજ
છે.”
આ માત્ર મહેસૂલ ન ભરવાનો ઇનકાર નહોતો; તે એકતાનું એક ગહન કૃત્ય
હતું. જે કલમમાં ધનિક ખેડૂતોએ તેમના ગરીબ ભાઈઓની રક્ષા માટે મહેસૂલ ન ભરવાની
પ્રતિજ્ઞા લીધી,
તે ક્રાંતિકારી હતી. તેણે બ્રિટીશરોને 'ભાગલા પાડો અને રાજ કરો'ની નીતિનો ઉપયોગ કરતા અટકાવ્યા અને
સમગ્ર ખેડૂત સમુદાયને એક જ નૈતિક ધ્વજ હેઠળ એકત્રિત કર્યો.
તે દિવસે, વીસ ખેડૂતોએ સહી કરી. ટૂંક સમયમાં, સત્યાગ્રહીઓની સંખ્યા ૨,૦૦૦થી વધુ થઈ ગઈ. સંઘર્ષ શરૂ થઈ ગયો હતો. ખેડાના ખેતરો, જે એક સમયે પૂરથી ઉજ્જડ હતા, તે ભારતના સત્ય સાથેના આગામી મહાન પ્રયોગ માટે ફળદ્રુપ ભૂમિ
બની ગયા હતા. અહીં જ એક બેરિસ્ટરે માટીની ભાષા બોલતા શીખી, અને આમ કરીને, તેઓ એક રાષ્ટ્રના સરદાર બન્યા.
भारत के स्वतंत्रता
संग्राम की आत्मा,
खेड़ा सत्याग्रह, वह सबसे महत्वपूर्ण कहानी
क्यों है जो आपने कभी नहीं सुनी?
इससे पहले कि वे 'भारत के
लौह पुरुष' बनते, वे अहमदाबाद के एक
दुर्जेय बैरिस्टर थे, जो अपने तेज-तर्रार मुकदमों और उससे भी
तेज बुद्धि के लिए जाने जाते थे, न कि सविनय अवज्ञा के लिए। 'सरदार' की उपाधि उनके नाम का पर्याय बनने से पहले,
वल्लभभाई पटेल एक ऐसे व्यक्ति थे जो इतिहास को किनारे से देख रहे
थे। लेकिन इतिहास के पास सही लोगों को अपने केंद्र में खींचने का एक तरीका होता है,
और 1918 में, गुजरात के
खेड़ा जिले में आई एक विनाशकारी बाढ़ वह अग्निपरीक्षा बन गई जिसने एक वकील को एक
नेता में बदल दिया और भारत की स्वतंत्रता की लड़ाई के सबसे महत्वपूर्ण, फिर भी अनदेखे, अध्यायों में से एक के लिए मंच तैयार
किया।
यह सिर्फ एक कर विद्रोह
की कहानी नहीं है। यह खेड़ा सत्याग्रह की कहानी है, जो अहिंसक प्रतिरोध का
एक उत्कृष्ट उदाहरण था और जिसने वल्लभभाई पटेल के लिए पहले सच्चे प्रशिक्षण मैदान
के रूप में काम किया। यह कहानी है कि कैसे महात्मा गांधी, जो
गुरु थे, को अपना सबसे योग्य शिष्य मिला, और कैसे उन्होंने मिलकर एक साम्राज्य की ताकत को चुनौती देने के लिए
किसानों की शांत गरिमा का उपयोग किया। यह सरदार पटेल के उदय के पीछे का महत्वपूर्ण
"क्यों" है, जो सत्य, अत्याचार
और अंतिम परिवर्तन की एक नाटकीय कहानी है।
वर्ष 1917 की
शुरुआत उम्मीद के साथ हुई लेकिन खेड़ा के किसानों के लिए यह तबाही में समाप्त हुई।
मानसून, जो आमतौर पर जीवनदाता होता है, अभूतपूर्व रोष के साथ आया। औसतन 30 इंच बारिश के
बजाय, 70 इंच की चौंका देने वाली बारिश ने खेतों को जलमग्न
कर दिया। खरीफ (मानसून) की फसलें बह गईं, मवेशियों का चारा
मिट्टी में सड़ गया, और दशहरा के त्योहार के बाद भी, अथक बारिश जारी रही, जिससे दूसरी बुवाई असंभव हो गई।
मानो प्रकृति का प्रकोप
ही काफी नहीं था,
रबी (सर्दियों) की फसल का जो कुछ भी बचा था, वह
चूहों और बीमारियों के विनाशकारी प्रकोप का शिकार हो गया। किसान, जो मौसम की लय पर जीते और मरते थे, उनके पास कुछ भी
नहीं बचा था। उनका पूरा साल बर्बाद हो गया, और जिले में अकाल
जैसी स्थिति पैदा हो गई।
ब्रिटिश राज के तहत, भू-राजस्व
संहिता में ऐसी आपदाओं के लिए एक प्रावधान था। कानून स्पष्ट था: यदि फसल की उपज 'छह आना' (37.5%) से कम थी, तो
आधा राजस्व स्थगित कर दिया जाना था। यदि उपज 'चार आना'
(25%) से कम थी, तो उस वर्ष के लिए पूरा
भू-राजस्व निलंबित किया जाना था। खेड़ा के किसानों के लिए, उनकी
उपज निस्संदेह चार आने से कम थी। राहत का रास्ता सीधा लग रहा था।
15 नवंबर से, मोहनलाल पंड्या जैसे कार्यकर्ताओं के नेतृत्व में, किसानों
ने याचिकाएँ प्रस्तुत करना शुरू कर दिया। होमरूल लीग की शाखाओं ने हजारों आवेदनों
की सुविधा प्रदान की। उन्होंने अपनी खाली खेतों और भूखे परिवारों की कठोर
वास्तविकता पेश करते हुए सरकार से गुहार लगाई। लेकिन उनकी दलीलें नौकरशाही की
उदासीनता की दीवार से जा टकराईं। सरकार की प्रतिक्रिया एक ठंडी, मानक पंक्ति थी: "कलेक्टर इस मामले को देख रहे हैं।"
जहाँ किसानों को
बर्बादी दिख रही थी,
वहीं ब्रिटिश प्रशासन को राजस्व दिख रहा था। खेड़ा सत्याग्रह का
पूरा संघर्ष वास्तविकता पर ही एक मौलिक, अपमानजनक असहमति पर
आधारित है।
एक तरफ किसान और कई
विश्वसनीय,
स्वतंत्र जांचकर्ता थे। वल्लभभाई के बड़े भाई विट्ठलभाई पटेल और
गोकुलदास पारेख, दोनों विधान परिषद के सदस्य, ने जिले का दौरा किया और किसानों की दुर्दशा की पुष्टि की। अमृतलाल ठक्कर
(ठक्कर बापा), जी.के. देवधर और एन.एम. जोशी जैसे दिग्गजों
द्वारा प्रतिनिधित्व किए गए प्रतिष्ठित 'सर्वेंट्स ऑफ इंडिया
सोसाइटी' ने अपनी स्वयं की जांच की। हर एक स्वतंत्र रिपोर्ट
एक ही निष्कर्ष पर पहुँची: फसल की उपज चार-आना की सीमा से काफी नीचे थी।
दूसरी तरफ सरकार थी, जो
अपने "आधिकारिक" आंकड़ों से लैस थी। स्थानीय तलाटी (ग्राम लेखाकार),
अपने वरिष्ठों को खुश करने के लिए बेताब, उन्होंने
आंकड़ों में हेरफेर किया और बढ़ी हुई पैदावार दिखाई। मामलतदारों (राजस्व
अधिकारियों) ने इन झूठी रिपोर्टों पर मुहर लगा दी। कलेक्टर और कमिश्नर, अपने अलग-थलग कार्यालयों में बैठे, इन आंकड़ों को
सत्य मान लिया। उनका आधिकारिक मूल्यांकन? एक भरपूर बारह-आना
(75%) फसल।
यह अंतर चौंका देने
वाला था - चार आना और बारह आना के बीच का अंतर करुणा और जबरदस्ती, सत्य
और अत्याचार के बीच का अंतर था। अपने मनगढ़ंत आंकड़ों के आधार पर, सरकार ने घोषणा की कि राजस्व को निलंबित करने का कोई सवाल ही नहीं है। वे
एक-एक रुपया वसूलने के लिए दृढ़ थे, और इस प्रकार, एक महाकाव्य संघर्ष के बीज बोए गए।
जैसे-जैसे संकट गहराता
गया, एक राजनीतिक निकाय गुजरात सभा ने किसानों के पक्ष का समर्थन करने का फैसला
किया। उनके अध्यक्ष एक ऐसे व्यक्ति थे जो हाल ही में दक्षिण अफ्रीका से लौटे थे और
उन्होंने बिहार के एक दूर-दराज के कोने में ब्रिटिश नील बागान मालिकों के खिलाफ
जीत के साथ राष्ट्र को उत्साहित कर दिया था। वह व्यक्ति मोहनदास करमचंद गांधी थे,
और वह जीत चंपारण सत्याग्रह थी।
गांधी, हालांकि
व्यस्त थे, उन्होंने सभा को सलाह दी और गुजरात के लगातार
दौरे किए। उनका पहला कदम अकाट्य सत्य को स्थापित करना था। उन्होंने जमीनी स्तर पर
सर्वेक्षण करने के लिए नडियाद में लगभग बीस स्वयंसेवकों की एक बैठक बुलाई। उनमें
तेज-तर्रार बैरिस्टर वल्लभभाई पटेल भी थे।
यह कोई प्रतीकात्मक
प्रयास नहीं था। उन्होंने गांवों को आपस में बांट लिया। गांधी ने व्यक्तिगत रूप से
30 गांवों का सर्वेक्षण किया। वल्लभभाई ने अन्य 30 गांव
लिए। सिर्फ एक सप्ताह में, इस समर्पित टीम ने जिले के 600
गांवों में से 425 को कवर करते हुए एक विस्तृत
रिपोर्ट तैयार की। उनके निष्कर्ष अकाट्य थे, जो इस बात की
पुष्टि करते थे कि किसान महीनों से क्या चिल्ला रहे थे: फसल चार आने से कम थी।
सबूतों के इस पहाड़ से
लैस होकर,
उन्होंने फिर से अपील की - कलेक्टर, कमिश्नर,
राजस्व सदस्य, गवर्नर को पत्र। प्रतिनिधिमंडल
भेजे गए। याचनाएं की गईं। लेकिन सरकार ने अपने अधिकारियों की रिपोर्टों से चिपके
रहने और लोगों के सबूतों को झूठा बताकर खारिज करने से इनकार कर दिया। कलेक्टर,
जिन्होंने शुरू में विट्ठलभाई पटेल को राहत देने का आश्वासन दिया था,
ने अंतिम आदेश जारी किया: कुल 23 लाख रुपये के
राजस्व में से, केवल 1,75,000 रुपये की
मामूली राशि को स्थगित किया जाएगा। यह छोटी सी राहत भी हताश किसानों तक ठीक से
नहीं पहुंचाई गई।
जैसे ही कर वसूली का
दिन आया, सरकार ने अपनी दमनकारी मशीनरी को खोल दिया। तलाटी धमकियों और डराने-धमकाने
के साथ गांवों पर उतर आए। उनके शब्द एक द्रुतशीतन तुकबंदी बन गए: "अपना घर
बेचो, अपने गहने बेचो, अपनी जमीन बेचो,
अपने मवेशी बेचो, अपनी पत्नी और बच्चों को
बेचो, लेकिन सरकार का पैसा चुकाओ!" अपमान में और इजाफा
करने के लिए, अधिकारियों ने किसानों को प्रथम विश्व युद्ध के
लिए 'युद्ध ऋण' में योगदान करने के लिए
मजबूर करने के लिए वही कठोर रणनीति अपनाई।
गांधी ने देखा कि
विनम्र याचिकाओं का समय समाप्त हो गया था। गुजरात सभा की कार्यकारी समिति की एक
महत्वपूर्ण बैठक अहमदाबाद में वल्लभभाई पटेल के घर पर हुई। यहीं पर यह निर्णय लिया
गया: यदि सरकार अड़ी रही,
तो वे किसानों को कर का भुगतान करने से इनकार करने की सलाह देंगे।
लेकिन गांधी ने एक शर्त
रखी, प्रतिबद्धता की एक परीक्षा। उन्होंने कहा, "यदि
हमें इस लड़ाई का नेतृत्व करना है, तो गुजरात सभा के वरिष्ठ
कार्यकर्ताओं में से किसी एक को खेड़ा आकर मेरे साथ तब तक रहना होगा जब तक कि
संघर्ष समाप्त न हो जाए। अपनी कानून की प्रैक्टिस के लिए अहमदाबाद से आना-जाना
नहीं चलेगा।"
कमरे में सन्नाटा छा
गया। अन्य सदस्यों,
सभी पेशेवरों और प्रतिष्ठित पुरुषों के लिए, यह
एक असंभव मांग थी। ब्रिटिश साम्राज्य के खिलाफ एक अनिश्चित, अनिश्चितकालीन
संघर्ष के लिए अपनी आजीविका छोड़ना एक बहुत बड़ा कदम था।
फिर, एक
आदमी बोला। वल्लभभाई पटेल, जिनकी कानूनी प्रैक्टिस अपने चरम
पर थी, तुरंत सहमत हो गए। वे अपने फलते-फूलते करियर को
निलंबित कर देंगे, अदालत को पीठ दिखा देंगे, और खुद को पूरी तरह से इस उद्देश्य के लिए समर्पित कर देंगे। गांधी बहुत
प्रसन्न हुए। यह वह क्षण था जब खेड़ा सत्याग्रह को अपना फील्ड कमांडर मिला। उस
शांत कमरे में, एक ऐसा चुनाव किया गया जो इतिहास में
गूंजेगा। व्यावहारिक बैरिस्टर ने अपने आकर्षक करियर की किताब बंद कर दी और उस
रास्ते पर अपना पहला निश्चित कदम उठाया जो उन्हें सरदार बनने की ओर ले जाएगा।
तब भी, गांधी
ने सुलह का एक आखिरी प्रयास किया। उन्होंने विवाद का फैसला करने के लिए एक
निष्पक्ष न्यायाधिकरण का प्रस्ताव रखा। सरकार ने इनकार कर दिया। अंत में, कोई विकल्प न बचने पर, सत्याग्रह औपचारिक रूप से
शुरू किया गया।
22 मार्च, 1918 को नडियाद में, गांधी ने किसानों की एक विशाल सभा को
संबोधित किया। उनका भाषण हथियारों के लिए एक उग्र आह्वान नहीं था, बल्कि नैतिक साहस का एक पाठ था। उन्होंने समझाया, "कानून कहता है कि आप फसल से कर चुकाते हैं।" "जब फसल न हो तो कर
की मांग करना असहनीय है... वे कहते हैं कि सरकार का शब्द अंतिम है। लेकिन न्याय ही
एकमात्र शब्द है जो अंतिम है।"
उन्होंने उन्हें आने
वाली कठिनाइयों के बारे में चेतावनी दी: जुर्माना, संपत्ति की जब्ती,
मवेशियों और जमीन की जब्ती। उन्होंने उनसे प्रतिज्ञा पर तभी
हस्ताक्षर करने को कहा जब वे सब कुछ खोने के लिए तैयार हों। फिर, प्रतिज्ञा जोर से पढ़ी गई - एक दस्तावेज जो नैतिक और रणनीतिक प्रतिभा का
एक उत्कृष्ट उदाहरण था:
"यह जानते हुए कि
हमारे गांवों में फसलें चार आने से कम हैं, हमने सरकार से
अगले साल तक राजस्व की वसूली स्थगित करने का अनुरोध किया था, लेकिन सरकार ने हमारे अनुरोध को स्वीकार नहीं किया है। इसलिए, हम, अधोहस्ताक्षरी, पूरी
गंभीरता से घोषणा करते हैं कि हम अपनी इच्छा से, इस वर्ष का
पूरा या शेष राजस्व का भुगतान नहीं करेंगे। हम भुगतान करने से इनकार करने के सभी
परिणामों को स्वेच्छा से भुगतेंगे... हम स्वेच्छा से राजस्व का भुगतान करके अपने
स्वाभिमान से समझौता करने या अपने मामले को झूठा साबित करने की तुलना में अपनी
जमीनों को जब्त होने देना पसंद करेंगे। हालांकि, यदि सरकार
पूरे जिले में राजस्व की दूसरी किस्त की वसूली को निलंबित करने के लिए सहमत हो
जाती है, तो हम में से जो भुगतान करने की स्थिति में हैं,
वे पूरे या शेष राजस्व का भुगतान कर देंगे। सक्षम लोगों के अभी
भुगतान न करने का कारण गरीबों के प्रति उनका कर्तव्य है। यदि वे भुगतान करते हैं,
तो गरीब, घबराहट की स्थिति में, अपनी बकाया राशि का भुगतान करने के लिए अपनी संपत्ति बेच देंगे या कर्ज ले
लेंगे। इन परिस्थितियों में, जो लोग भुगतान करने में सक्षम
हैं, उनका कर्तव्य है कि वे ऐसा करने से बचें।"
यह सिर्फ भुगतान करने
से इनकार नहीं था;
यह एकजुटता का एक गहरा कार्य था। वह खंड जहाँ अमीर किसानों ने अपने
गरीब भाइयों की रक्षा के लिए भुगतान न करने की कसम खाई, क्रांतिकारी
था। इसने अंग्रेजों को 'फूट डालो और राज करो' की रणनीति का उपयोग करने से रोका और पूरे किसान समुदाय को एक ही नैतिक
बैनर के नीचे एकजुट किया।
उस दिन, बीस
किसानों ने हस्ताक्षर किए। जल्द ही, सत्याग्रहियों की संख्या
2,000 से अधिक हो गई। संघर्ष शुरू हो गया था। खेड़ा के खेत,
जो कभी बाढ़ से बंजर थे, भारत के सत्य के साथ
अगले महान प्रयोग के लिए उपजाऊ भूमि बन गए थे। यहीं पर एक बैरिस्टर ने मिट्टी की
भाषा बोलना सीखा, और ऐसा करके, वह एक
राष्ट्र का सरदार बन गया।
Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel
