The Last Gamble of the Nizam: A King's Lost Crown and the Forging of a Nation
The
suffocating silence of the King Kothi Palace in Hyderabad was a world away from
the clamour of a nation being born. Here, amidst the glimmer of Belgian crystal
chandeliers and the silent tread of servants on Persian rugs, sat Mir Osman Ali
Khan, the seventh Nizam. He was, by most accounts, the richest man in the
world, a monarch whose dynasty had ruled for over two centuries. Yet, in the
sweltering July of 1947, a palpable fear, colder than the marble floors, crept
into his heart. The British, his protectors, his allies of generations, were
leaving. And they were leaving him adrift in a sea of change he refused to
navigate. The full story of Mir Osman Ali Khan was about to
take its most dramatic turn, a chapter defined not by wealth, but by a fatal
miscalculation.
The
bombshell had arrived not with the roar of a cannon, but in the dry, legalistic
text of a bill from London. It was Clause 7 of the Indian Independence Bill, a
single paragraph that unilaterally severed the treaties of paramountcy. For the
Nizam, this was not just politics; it was a profound act of dishonour. He felt
the sting of a loyal subject being cast aside. "They discussed it with the
Indian leaders," he fumed, his voice a low growl in the cavernous room,
"but never with me, their most faithful ally." This clause, a key
element in the history of Hyderabad state merger, was the first
move in a chess game he was destined to lose. He saw it as a betrayal of the
solemn guarantees made by men like Sir Stafford Cripps just years before. He
had trusted the British word, kept his army small, and his factories civilian.
Now, that trust felt like a fool’s errand.
Driven
by a mix of desperation and royal indignation, the Nizam picked up his pen. His
letter to Lord Mountbatten, dated 9th July 1947, was a masterclass in emotional
appeal and veiled threats. It was the plea of a man who believed his loyalty
had earned him a special place in the world. He protested the "unilateral
repudiation" by the British government and pointed out the cruel irony:
unless he joined India or Pakistan, his state, an ally for centuries, would be
cast out of the British Commonwealth. The core of his argument rested on
the princely states and British paramountcy, a system he believed
should have guaranteed his future, not erased it. He reminded Mountbatten of
his request for Dominion status, a desperate hope to remain within the
"family of the British Commonwealth," a fantasy of maintaining his
crown under a distant, but familiar, King Emperor.
In
New Delhi, the air was thick with a different kind of energy—one of creation,
not preservation. Jawaharlal Nehru viewed the Hyderabad situation with stark
clarity, devoid of the Nizam's feudal sentimentality. For him, the question of
Hyderabad's future was not up for debate. ‘A territory like Hyderabad
surrounded on all sides by the Indian Union... must necessarily be part of that
Indian Union,’ he had declared. The logic was irrefutable. Geography,
economics, and a shared culture were peremptory. Any other outcome, as
per Nehru on Hyderabad integration, would create a perpetual source
of "suspicion and therefore an ever-present fear of conflict." This
wasn't a negotiation; it was a statement of geographical and political reality.
Lord
Mountbatten, the last Viceroy, read the Nizam’s fervent missive with a
pragmatic sigh. He understood the Nizam's pain but was bound by the unstoppable
tide of history. He had no sympathy for the idea of an independent Hyderabad.
To entertain such a notion, he felt, would be irresponsible. He saw a
landlocked nation, surrounded by a new, powerful India, as a guaranteed recipe
for disaster. ‘It would be like Poland all over again,’ he remarked grimly, the
horrors of the recently concluded World War II fresh in his mind. The Mountbatten
plan for princely states was simple: accede on the three core
subjects—defence, foreign affairs, and communications—and then use that as a
basis to negotiate special terms. It was solid advice, a lifeline thrown to a
drowning king.
But
the Nizam was not listening to Mountbatten. His ears were filled with the
whispers of his own court and, crucially, with the counsel of men like Sir
Conrad Corfield of the Political Department. They nurtured his delusions of
grandeur, assuring him that his historical treaties and vast wealth gave him
leverage. They encouraged him to stand firm, to believe that Britain, his
"old ally," would not abandon him in his hour of need. This poor
advice was a critical factor in the Operation Polo backstory, as it
pushed the Nizam away from compromise and towards confrontation. He began to
secretly build up his army, the fanatical Razakars, transforming his state into
a tinderbox, confident that his gamble on British loyalty would pay off.
The
clock ticked relentlessly towards midnight, August 15, 1947. While the rest of
India prepared to celebrate its "tryst with destiny," Hyderabad
remained an island of defiant uncertainty. Mountbatten pleaded, cajoled, and
even promised to secure significant concessions from the Indian Union if the
Nizam would just sign the Instrument of Accession. But the Nizam, stubborn and
isolated in his dream world, refused. The Indian Independence Act 1947
Clause 7 had given him the legal freedom to choose, and he had chosen
a path of splendid, and ultimately fatal, isolation. When India became
independent, Hyderabad was, for a fleeting moment, a sovereign nation.
For
nearly a year, as long as Lord Mountbatten remained in India as its first
Governor-General, the stalemate held. It was a charade of diplomacy. The Nizam
continued his "personal negotiations," believing he was playing a
game of equals. Meanwhile, Sardar Vallabhbhai Patel, the "Iron Man of
India," and his brilliant secretary, V.P. Menon, watched and waited. They
held their hand out of respect for Mountbatten, allowing the process to play
out. But their patience was not infinite. They were men building a nation, and
they would not allow a single, obstinate prince to jeopardize the integrity of
the new Union. The Sardar Patel Hyderabad accession strategy
was one of tactical patience followed by decisive action.
June
21, 1948. Lord Mountbatten departed from the shores of India. The final buffer
was gone. The respect and diplomatic cover he provided vanished with his ship.
Suddenly, the Nizam felt the full, unshielded glare of New Delhi upon him. The
game had changed. The pieces on the board were no longer kings and viceroys,
but armies and a formidable new state. A mere two days after Mountbatten’s
departure, a panicked realization dawned upon the Nizam. He sent a frantic
message to the Indian government: he was ready to accept the arrangement. He
was willing to sign the deal he had so arrogantly rejected for months, the one
known as the "Mountbatten Plan."
The
message reached Sardar Patel. By now, he had hit his stride. The time for talk,
for concessions, for viceregal niceties, was over. He had waited long enough.
The Iron Man’s response was swift, cold, and absolute. It was a message that
would echo through the annals of Indian history, a final, brutal checkmate that
sealed the fate of the Asaf Jahi dynasty.
He
turned to the messenger and, with an icy finality that left no room for appeal,
said:
‘Tell
him it is too late. The Mountbatten Plan has sailed for home.’
The
gamble had failed. The crown was lost. The path was now clear for Operation
Polo, the military action that would forcibly end the last Nizam of
Hyderabad's dream of independence and cement the final, crucial piece
of a unified Indian nation.
निज़ाम का आखिरी दांव: एक खोया हुआ ताज और एक राष्ट्र का निर्माण
हैदराबाद के किंग कोठी पैलेस का घुटन
भरा सन्नाटा, एक जन्म ले रहे राष्ट्र के शोर से कोसों दूर था। यहाँ,
बेल्जियम के क्रिस्टल झाड़फ़ानूसों की चमक और फ़ारसी कालीनों पर
नौकरों की खामोश चहलकदमी के बीच, सातवें निज़ाम, मीर उस्मान अली खान बैठे थे। ज़्यादातर लोगों के अनुसार, वह दुनिया के सबसे अमीर आदमी थे, एक ऐसे सम्राट
जिनका राजवंश दो सदियों से अधिक समय से शासन कर रहा था। फिर भी, 1947 की उमस भरी जुलाई में, एक स्पष्ट भय, जो संगमरमर के फर्श से भी ज़्यादा ठंडा था, उनके दिल
में घर कर गया। अंग्रेज़, उनके रक्षक, पीढ़ियों
से उनके सहयोगी, जा रहे थे। और वे उन्हें बदलाव के एक ऐसे
समुद्र में अकेला छोड़ रहे थे जिसमें वे तैरने से इनकार कर रहे थे। मीर उस्मान अली खान की कहानी अब अपना सबसे
नाटकीय मोड़ लेने वाली थी, एक ऐसा अध्याय जो धन से नहीं,
बल्कि एक घातक ग़लतफ़हमी से परिभाषित होना था।
यह धमाका किसी तोप के गोले से नहीं, बल्कि
लंदन से आए एक विधेयक के सूखे, कानूनी पाठ में हुआ था। यह
भारतीय स्वतंत्रता विधेयक की धारा 7 थी, एक एकल अनुच्छेद जिसने एकतरफा रूप से सर्वोपरिता (paramountcy) की संधियों को समाप्त कर दिया। निज़ाम के लिए, यह
सिर्फ राजनीति नहीं थी; यह अपमान का एक गहरा कार्य था।
उन्होंने एक वफादार प्रजा को दरकिनार किए जाने का दंश महसूस किया। "उन्होंने
भारतीय नेताओं के साथ इस पर चर्चा की," वे अपने विशाल
कमरे में धीमी, गुर्राती हुई आवाज़ में बोले, "लेकिन मेरे साथ कभी नहीं, जो उनका सबसे वफादार
सहयोगी था।" यह धारा, हैदराबाद राज्य के विलय
के इतिहास का एक प्रमुख तत्व, एक ऐसी शतरंज की बिसात पर पहली चाल थी जिसे वे हारने वाले थे। उन्होंने
इसे कुछ साल पहले सर स्टैफ़ोर्ड क्रिप्स जैसे लोगों द्वारा की गई गंभीर गारंटियों
के साथ विश्वासघात के रूप में देखा। उन्होंने ब्रिटिश वचन पर भरोसा किया था,
अपनी सेना को छोटा रखा था, और अपने कारखानों
को नागरिक उपयोग के लिए। अब, वह भरोसा एक मूर्खतापूर्ण काम
लग रहा था।
हताशा और शाही आक्रोश के मिश्रण से
प्रेरित होकर, निज़ाम ने अपनी कलम उठाई। 9 जुलाई 1947
को लॉर्ड माउंटबेटन को लिखा उनका पत्र, भावनात्मक
अपील और छिपी हुई धमकियों का एक उत्कृष्ट उदाहरण था। यह एक ऐसे व्यक्ति की दलील थी
जो मानता था कि उसकी वफादारी ने उसे दुनिया में एक विशेष स्थान दिलाया है।
उन्होंने ब्रिटिश सरकार द्वारा "एकतरफा अस्वीकृति" का विरोध किया और इस
क्रूर विडंबना की ओर इशारा किया: जब तक वे भारत या पाकिस्तान में शामिल नहीं होते,
उनका राज्य, जो सदियों से एक सहयोगी था,
ब्रिटिश राष्ट्रमंडल से बाहर कर दिया जाएगा। उनके तर्क का मूल रियासतों और ब्रिटिश सर्वोपरिता पर टिका था,
एक ऐसी प्रणाली जिसके बारे में उनका मानना था कि उसे उनके भविष्य की
गारंटी देनी चाहिए थी, न कि उसे मिटा देना चाहिए था।
उन्होंने माउंटबेटन को डोमिनियन दर्जे के अपने अनुरोध की याद दिलाई, जो "ब्रिटिश राष्ट्रमंडल के परिवार" के भीतर बने रहने की एक
हताश आशा थी, एक दूर के, लेकिन परिचित,
सम्राट के अधीन अपने ताज को बनाए रखने की एक कल्पना।
नई दिल्ली में, हवा
एक अलग तरह की ऊर्जा से भरी हुई थी - निर्माण की, संरक्षण की
नहीं। जवाहरलाल नेहरू हैदराबाद की स्थिति को निज़ाम की सामंती भावुकता से रहित,
स्पष्ट स्पष्टता के साथ देखते थे। उनके लिए, हैदराबाद
के भविष्य का सवाल बहस के लिए नहीं था। 'हैदराबाद जैसा
क्षेत्र जो चारों तरफ से भारतीय संघ से घिरा हुआ है... उसे आवश्यक रूप से उस
भारतीय संघ का हिस्सा होना ही चाहिए,' उन्होंने घोषणा की थी।
यह तर्क अकाट्य था। भूगोल, अर्थशास्त्र और एक साझा संस्कृति
निर्णायक थे। हैदराबाद एकीकरण पर नेहरू के विचार के अनुसार, कोई भी अन्य परिणाम "निरंतर संदेह
और इसलिए संघर्ष के एक हमेशा मौजूद डर" का एक स्थायी स्रोत पैदा करेगा। यह
कोई बातचीत नहीं थी; यह भौगोलिक और राजनीतिक वास्तविकता का
एक बयान था।
अंतिम वायसराय, लॉर्ड
माउंटबेटन ने निज़ाम के जोशीले पत्र को एक व्यावहारिक आह के साथ पढ़ा। वे निज़ाम
के दर्द को समझते थे लेकिन इतिहास की अunstoppable लहर से
बंधे थे। उन्हें एक स्वतंत्र हैदराबाद के विचार से कोई सहानुभूति नहीं थी। ऐसा
सोचना, उन्होंने महसूस किया, गैर-जिम्मेदाराना
होगा। उन्होंने एक भू-आबद्ध राष्ट्र को, जो एक नए, शक्तिशाली भारत से घिरा हो, आपदा का एक निश्चित
नुस्खा माना। 'यह फिर से पोलैंड जैसा हो जाएगा,' उन्होंने गंभीरता से टिप्पणी की, हाल ही में समाप्त
हुए द्वितीय विश्व युद्ध की भयावहता उनके दिमाग में ताज़ा थी। रियासतों के लिए माउंटबेटन योजना सरल थी:
तीन मुख्य विषयों - रक्षा, विदेशी मामले, और संचार - पर विलय करें और फिर उसे विशेष शर्तों पर बातचीत करने के लिए
एक आधार के रूप में उपयोग करें। यह ठोस सलाह थी, एक डूबते
हुए राजा को फेंकी गई जीवन रेखा।
लेकिन निज़ाम माउंटबेटन की बात नहीं
सुन रहे थे। उनके कान अपने ही दरबार की फुसफुसाहटों से और, विशेष
रूप से, राजनीतिक विभाग के सर कॉनराड कोरफील्ड जैसे लोगों की
सलाह से भरे हुए थे। उन्होंने उनकी भव्यता के भ्रम को पाला, उन्हें
विश्वास दिलाया कि उनकी ऐतिहासिक संधियाँ और विशाल धन उन्हें लाभ पहुँचाएँगे।
उन्होंने उन्हें दृढ़ रहने के लिए प्रोत्साहित किया, यह
विश्वास करने के लिए कि ब्रिटेन, उनका "पुराना सहयोगी,"
ज़रूरत के समय में उन्हें नहीं छोड़ेगा। यह खराब सलाह ऑपरेशन पोलो की पृष्ठभूमि में एक
महत्वपूर्ण कारक थी, क्योंकि इसने निज़ाम को समझौते से दूर
और टकराव की ओर धकेल दिया। उन्होंने गुप्त रूप से अपनी सेना, कट्टर रजाकारों को बनाना शुरू कर दिया, अपने राज्य
को एक बारूद के ढेर में बदल दिया, इस विश्वास के साथ कि
ब्रिटिश वफादारी पर उनका दांव सफल होगा।
घड़ी लगातार 15 अगस्त,
1947 की आधी रात की ओर बढ़ रही थी। जबकि बाकी भारत अपने "भाग्य
के साथ साक्षात्कार" का जश्न मनाने की तैयारी कर रहा था, हैदराबाद अवज्ञाकारी अनिश्चितता का एक द्वीप बना रहा। माउंटबेटन ने विनती
की, मनाया, और यहाँ तक कि भारतीय संघ
से महत्वपूर्ण रियायतें सुरक्षित करने का वादा भी किया अगर निज़ाम केवल विलय पत्र
पर हस्ताक्षर कर दें। लेकिन निज़ाम, अपनी सपनों की दुनिया
में जिद्दी और अलग-थलग, ने इनकार कर दिया। भारतीय स्वतंत्रता अधिनियम 1947 की धारा 7 ने उन्हें चुनने की कानूनी स्वतंत्रता दी थी, और उन्होंने
शानदार, और अंततः घातक, अलगाव का
रास्ता चुना था। जब भारत स्वतंत्र हुआ, तो हैदराबाद, एक क्षणभंगुर पल के लिए, एक संप्रभु राष्ट्र था।
लगभग एक साल तक, जब
तक लॉर्ड माउंटबेटन भारत में इसके पहले गवर्नर-जनरल के रूप में रहे, गतिरोध बना रहा। यह कूटनीति का एक दिखावा था। निज़ाम ने अपनी
"व्यक्तिगत बातचीत" जारी रखी, यह मानते हुए कि वे
बराबरी का खेल खेल रहे हैं। इस बीच, सरदार वल्लभभाई पटेल,
"भारत के लौह पुरुष," और उनके
शानदार सचिव, वी.पी. मेनन, देखते और
इंतजार करते रहे। उन्होंने माउंटबेटन के सम्मान में अपना हाथ रोके रखा, जिससे प्रक्रिया चलती रही। लेकिन उनका धैर्य अनंत नहीं था। वे एक राष्ट्र
का निर्माण करने वाले लोग थे, और वे एक जिद्दी राजकुमार को
नए संघ की अखंडता को खतरे में डालने की अनुमति नहीं देंगे। सरदार पटेल की हैदराबाद विलय की रणनीति
सामरिक धैर्य और उसके बाद निर्णायक कार्रवाई की थी।
21 जून, 1948। लॉर्ड माउंटबेटन भारत के तटों से विदा हुए। अंतिम बफर चला गया था। उनके
जहाज के साथ ही वह सम्मान और राजनयिक सुरक्षा भी गायब हो गई जो वे प्रदान करते थे।
अचानक, निज़ाम ने नई दिल्ली की पूरी, बिना
ढाल वाली चकाचौंध को अपने ऊपर महसूस किया। खेल बदल गया था। बिसात पर मोहरे अब राजा
और वायसराय नहीं थे, बल्कि सेनाएँ और एक दुर्जेय नया राज्य
थे। माउंटबेटन के जाने के ठीक दो दिन बाद, निज़ाम को एक
घबराहट भरी प्रतीति हुई। उन्होंने भारत सरकार को एक उन्मत्त संदेश भेजा: वे
व्यवस्था को स्वीकार करने के लिए तैयार थे। वे उस सौदे पर हस्ताक्षर करने को तैयार
थे जिसे उन्होंने महीनों तक इतने अहंकार से अस्वीकार कर दिया था, जिसे "माउंटबेटन योजना" के रूप में जाना जाता था।
यह संदेश सरदार पटेल तक पहुँचा। अब तक, वे
अपनी लय में आ चुके थे। बातचीत, रियायतों, वायसराय की नजाकतों का समय खत्म हो गया था। उन्होंने काफी इंतजार कर लिया
था। लौह पुरुष की प्रतिक्रिया तेज, ठंडी और पूर्ण थी। यह एक
ऐसा संदेश था जो भारतीय इतिहास के पन्नों में गूंजेगा, एक
अंतिम, क्रूर शह और मात जिसने आसफ जाही राजवंश के भाग्य पर
मुहर लगा दी।
उन्होंने संदेशवाहक की ओर रुख किया और
एक बर्फीली अंतिमता के साथ कहा जिसमें अपील की कोई गुंजाइश नहीं थी:
'उससे कहो कि अब बहुत देर हो
चुकी है। माउंटबेटन योजना घर के लिए रवाना हो चुकी है।'
दांव विफल हो गया था। ताज खो गया था।
अब ऑपरेशन पोलो के लिए रास्ता साफ था, वह सैन्य कार्रवाई जो हैदराबाद के अंतिम निज़ाम के स्वतंत्रता के
सपने को जबरन समाप्त कर देगी और एक एकीकृत भारतीय राष्ट्र के अंतिम, महत्वपूर्ण टुकड़े को मजबूत करेगी।
નિઝામનો અંતિમ દાવ: એક ખોવાયેલો તાજ અને એક રાષ્ટ્રનું ઘડતર
હૈદરાબાદના કિંગ કોઠી પેલેસની ગૂંગળાવનારી શાંતિ, એક જન્મ લઈ રહેલા રાષ્ટ્રના કોલાહલથી તદ્દન અલગ હતી. અહીં, બેલ્જિયન ક્રિસ્ટલ ઝુમ્મરોની ઝગમગાટ અને ફારસી ગાલીચાઓ પર
નોકરોના શાંત પગલાં વચ્ચે, સાતમા
નિઝામ,
મીર ઉસ્માન અલી ખાન બિરાજમાન હતા. મોટાભાગના મતે, તેઓ વિશ્વના સૌથી ધનિક વ્યક્તિ હતા, એક એવા સમ્રાટ જેમના રાજવંશે બે સદીઓથી વધુ શાસન કર્યું
હતું. તેમ છતાં, 1947ના
જુલાઈ મહિનાની અસહ્ય ગરમીમાં, એક સ્પષ્ટ ભય, જે
આરસના ભોંયતળિયા કરતાં પણ વધુ ઠંડો હતો, તેમના હૃદયમાં પ્રવેશી રહ્યો હતો. અંગ્રેજો, તેમના સંરક્ષકો, પેઢીઓથી તેમના સાથીઓ, જઈ રહ્યા હતા. અને તેઓ તેમને પરિવર્તનના એવા સમુદ્રમાં એકલા
છોડી રહ્યા હતા જેમાં તેઓ તરવાનો ઇનકાર કરી રહ્યા હતા. મીર ઉસ્માન અલી ખાનની ગાથા હવે તેનો સૌથી નાટકીય વળાંક લેવાની હતી, એક એવો અધ્યાય જે સંપત્તિથી નહીં, પરંતુ એક ઘાતક ભૂલથી લખાવાનો હતો.
આ આઘાતજનક સમાચાર કોઈ તોપના ગોળાથી નહીં, પરંતુ લંડનથી આવેલા એક વિધેયકના શુષ્ક, કાયદાકીય લખાણ સ્વરૂપે આવ્યા હતા. તે ભારતીય સ્વતંત્રતા
વિધેયકની કલમ 7 હતી, એક જ ફકરો જેણે એકપક્ષીય રીતે સર્વોપરિતાની સંધિઓને સમાપ્ત
કરી દીધી હતી. નિઝામ માટે, આ માત્ર
રાજકારણ નહોતું; તે
અપમાનનું એક ગંભીર કૃત્ય હતું. તેમણે એક વફાદાર પ્રજાને બાજુ પર મૂકી દેવાનો ડંખ
અનુભવ્યો. "તેમણે ભારતીય નેતાઓ સાથે તેની ચર્ચા કરી,"
તેઓ તેમના વિશાળ ઓરડામાં ધીમા, ઘુરકાટભર્યા અવાજમાં બોલ્યા, "પણ મારી સાથે ક્યારેય નહીં, જે તેમનો સૌથી વફાદાર સાથી હતો." આ કલમ, હૈદરાબાદ રાજ્યના વિલીનીકરણના ઇતિહાસનું એક મુખ્ય તત્વ, એક એવી શતરંજની રમતની પ્રથમ ચાલ હતી જેમાં તેમની હાર
નિશ્ચિત હતી. તેમણે તેને થોડા વર્ષો પહેલાં સર સ્ટેફોર્ડ ક્રિપ્સ જેવા લોકો દ્વારા
આપવામાં આવેલી ગંભીર ગેરંટીઓ સાથેના વિશ્વાસઘાત તરીકે જોયું. તેમણે બ્રિટીશ વચન પર
વિશ્વાસ કર્યો હતો, પોતાની
સેનાને નાની રાખી હતી, અને
પોતાના કારખાનાઓને નાગરિક ઉપયોગ માટે રાખ્યા હતા. હવે, તે વિશ્વાસ એક મૂર્ખામીભર્યું કૃત્ય લાગી રહ્યું હતું.
નિરાશા અને શાહી આક્રોશના મિશ્રણથી પ્રેરાઈને, નિઝામે પોતાની કલમ ઉપાડી. 9 જુલાઈ 1947ના રોજ લોર્ડ માઉન્ટબેટનને લખેલો તેમનો પત્ર, ભાવનાત્મક અપીલ અને છૂપી ધમકીઓનું ઉત્કૃષ્ટ ઉદાહરણ હતું. તે
એક એવા માણસની વિનંતી હતી જે માનતો હતો કે તેની વફાદારીએ તેને દુનિયામાં એક વિશેષ સ્થાન અપાવ્યું છે. તેમણે બ્રિટીશ
સરકાર દ્વારા "એકપક્ષીય અસ્વીકૃતિ"નો વિરોધ કર્યો અને આ ક્રૂર વક્રોક્તિ
તરફ ધ્યાન દોર્યું: જ્યાં સુધી તેઓ ભારત કે પાકિસ્તાનમાં જોડાય નહીં, ત્યાં સુધી તેમનું રાજ્ય, જે સદીઓથી સાથી હતું, તેને બ્રિટીશ કોમનવેલ્થમાંથી બહાર કાઢી મૂકવામાં આવશે.
તેમના તર્કનો મૂળ આધાર રજવાડાં અને બ્રિટીશ સર્વોપરિતા પર ટકેલો હતો, એક એવી વ્યવસ્થા જેના વિશે તેમનું માનવું હતું કે તેણે
તેમના ભવિષ્યની ગેરંટી આપવી જોઈતી હતી, તેને ભૂંસી નાખવી નહીં. તેમણે માઉન્ટબેટનને ડોમિનિયન
દરજ્જાની તેમની વિનંતીની યાદ અપાવી, જે "બ્રિટીશ કોમનવેલ્થના પરિવાર"માં રહેવાની એક
નિરાશાજનક આશા હતી, એક
દૂરના,
પણ પરિચિત, સમ્રાટ હેઠળ પોતાના તાજને જાળવી રાખવાની એક કલ્પના.
નવી દિલ્હીમાં, હવા એક
અલગ પ્રકારની ઊર્જાથી ભરેલી હતી - સર્જનની, સંરક્ષણની નહીં. જવાહરલાલ નેહરુ હૈદરાબાદની પરિસ્થિતિને નિઝામની સામંતવાદી ભાવુકતાથી રહિત, સ્પષ્ટપણે જોતા હતા. તેમના માટે, હૈદરાબાદના ભવિષ્યનો પ્રશ્ન ચર્ચા માટે નહોતો. 'હૈદરાબાદ જેવો પ્રદેશ જે ચારે બાજુથી ભારતીય સંઘથી ઘેરાયેલો
છે... તે આવશ્યકપણે તે ભારતીય સંઘનો ભાગ હોવો જ જોઈએ,' તેમણે જાહેર કર્યું હતું. આ તર્ક અકાટ્ય હતો. ભૂગોળ, અર્થશાસ્ત્ર અને એક સહિયારી સંસ્કૃતિ નિર્ણાયક હતા. હૈદરાબાદના એકીકરણ પર નેહરુના વિચારો મુજબ, કોઈપણ અન્ય પરિણામ "સતત શંકા અને તેથી સંઘર્ષના હંમેશા હાજર રહેતા
ભય"નો કાયમી સ્ત્રોત બનાવશે. આ કોઈ વાટાઘાટ નહોતી; તે ભૌગોલિક અને રાજકીય વાસ્તવિકતાનું એક નિવેદન હતું.
અંતિમ વાઇસરોય, લોર્ડ
માઉન્ટબેટને નિઝામના ઉત્સાહી પત્રને એક વ્યવહારિક નિસાસા સાથે વાંચ્યો. તેઓ
નિઝામની પીડાને સમજતા હતા પરંતુ ઇતિહાસની અણનમ લહેરથી બંધાયેલા હતા. તેમને
સ્વતંત્ર હૈદરાબાદના વિચાર પ્રત્યે કોઈ સહાનુભૂતિ નહોતી. આવો વિચાર કરવો, તેમણે અનુભવ્યું, તે બેજવાબદારીભર્યું હશે. તેમણે એક જમીનથી ઘેરાયેલા
રાષ્ટ્રને, જે એક
નવા,
શક્તિશાળી ભારતથી ઘેરાયેલું હોય, તેને આપત્તિ માટેની એક નિશ્ચિત રેસીપી તરીકે જોયું. 'આ તો ફરીથી પોલેન્ડ જેવું થશે,' તેમણે ગંભીરતાથી ટિપ્પણી કરી, તાજેતરમાં સમાપ્ત થયેલા બીજા વિશ્વયુદ્ધની ભયાનકતા તેમના
મગજમાં તાજી હતી. રજવાડાઓ માટે માઉન્ટબેટન યોજના સરળ હતી: ત્રણ મુખ્ય વિષયો - સંરક્ષણ, વિદેશી બાબતો અને સંચાર - પર વિલીનીકરણ કરો અને પછી તેને
વિશેષ શરતો પર વાટાઘાટો કરવા માટેના આધાર તરીકે ઉપયોગ કરો. આ એક નક્કર સલાહ હતી, એક ડૂબતા રાજાને ફેંકવામાં આવેલી જીવનરેખા.
પરંતુ નિઝામ માઉન્ટબેટનની વાત સાંભળી રહ્યા ન હતા. તેમના કાન પોતાના જ દરબારની
ગપસપથી અને, ખાસ
કરીને,
રાજકીય વિભાગના સર કોનરાડ કોરફિલ્ડ જેવા લોકોની સલાહથી
ભરેલા હતા. તેઓએ તેમની મહાનતાના ભ્રમને પોષ્યો, તેમને ખાતરી આપી કે તેમની ઐતિહાસિક સંધિઓ અને વિશાળ સંપત્તિ
તેમને ફાયદો કરાવશે. તેઓએ તેમને અડગ રહેવા માટે પ્રોત્સાહિત કર્યા, એવું માનવા માટે કે બ્રિટન, તેમનો "જૂનો સાથી," જરૂરતના સમયે તેમને છોડશે નહીં. આ ખરાબ સલાહ ઓપરેશન પોલોની પૃષ્ઠભૂમિમાં એક નિર્ણાયક પરિબળ હતી, કારણ કે તેણે નિઝામને સમાધાનથી દૂર અને સંઘર્ષ તરફ ધકેલી
દીધા. તેમણે ગુપ્ત રીતે તેમની સેના, કટ્ટરપંથી રઝાકારોને બનાવવાનું શરૂ કર્યું, પોતાના રાજ્યને દારૂગોળાના ઢગલામાં ફેરવી દીધું, એવા વિશ્વાસ સાથે કે બ્રિટીશ વફાદારી પરનો તેમનો દાવ સફળ
થશે.
ઘડિયાળ સતત 15 ઓગસ્ટ, 1947ની
મધ્યરાત્રિ તરફ આગળ વધી રહી હતી. જ્યારે બાકીનું ભારત તેની "નિયતિ સાથેની
મુલાકાત"ની ઉજવણીની તૈયારી કરી રહ્યું હતું, ત્યારે હૈદરાબાદ અવજ્ઞાભરી અનિશ્ચિતતાનો એક ટાપુ બની
રહ્યું. માઉન્ટબેટને વિનંતી કરી, સમજાવ્યા, અને જો
નિઝામ માત્ર વિલીનીકરણ પત્ર પર હસ્તાક્ષર કરે તો ભારતીય સંઘ પાસેથી નોંધપાત્ર
છૂટછાટો મેળવવાનું વચન પણ આપ્યું. પરંતુ નિઝામ, પોતાની સપનાની દુનિયામાં જીદ્દી અને અલગ-થલગ, તેમણે ઇનકાર કરી દીધો. ભારતીય સ્વતંત્રતા અધિનિયમ 1947ની કલમ 7 એ તેમને પસંદગી કરવાની કાયદાકીય સ્વતંત્રતા આપી હતી, અને તેમણે ભવ્ય, અને અંતે ઘાતક, એકલતાનો માર્ગ પસંદ કર્યો હતો. જ્યારે ભારત સ્વતંત્ર થયું, ત્યારે હૈદરાબાદ, એક ક્ષણિક પળ માટે, એક સાર્વભૌમ રાષ્ટ્ર હતું.
લગભગ એક વર્ષ સુધી, જ્યાં
સુધી લોર્ડ માઉન્ટબેટન ભારતમાં તેના પ્રથમ ગવર્નર-જનરલ તરીકે રહ્યા, ત્યાં સુધી મડાગાંઠ યથાવત રહી. તે મુત્સદ્દીગીરીનો એક
દેખાડો હતો. નિઝામ તેમની "વ્યક્તિગત વાટાઘાટો" ચાલુ રાખી, એવું માનીને કે તેઓ બરાબરીની રમત રમી રહ્યા છે. દરમિયાન, સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ, "ભારતના લોખંડી પુરુષ," અને તેમના તેજસ્વી સચિવ, વી.પી. મેનન, જોતા અને રાહ જોતા રહ્યા. તેમણે માઉન્ટબેટનના સન્માનમાં
પોતાનો હાથ રોકી રાખ્યો, જેથી
પ્રક્રિયા ચાલતી રહે. પરંતુ તેમની ધીરજ અનંત ન હતી. તેઓ એક રાષ્ટ્રનું નિર્માણ
કરનારા લોકો હતા, અને તેઓ
એક જીદ્દી રાજકુમારને નવા સંઘની અખંડિતતાને જોખમમાં મૂકવાની મંજૂરી આપવાના ન હતા. સરદાર પટેલની હૈદરાબાદ વિલીનીકરણની વ્યૂહરચના વ્યૂહાત્મક ધીરજ અને ત્યારબાદ નિર્ણાયક
કાર્યવાહીની હતી.
21 જૂન, 1948. લોર્ડ માઉન્ટબેટન ભારતના કિનારેથી વિદાય થયા. અંતિમ બફર
જતું રહ્યું હતું. તેમના જહાજ સાથે જ તે સન્માન અને રાજદ્વારી સુરક્ષા પણ અદૃશ્ય
થઈ ગઈ જે તેઓ પ્રદાન કરતા હતા. અચાનક, નિઝામે નવી દિલ્હીની સંપૂર્ણ, બિન-આવરિત નજર પોતાના પર અનુભવી. રમત બદલાઈ ગઈ હતી. શતરંજના
મહોરા હવે રાજાઓ અને વાઇસરોય નહોતા, પરંતુ સૈન્યો અને એક પ્રચંડ નવું રાજ્ય હતા. માઉન્ટબેટનના
ગયાના માત્ર બે દિવસ પછી, નિઝામને
એક ગભરાટભરી પ્રતીતિ થઈ. તેમણે ભારત સરકારને એક ઉન્મત્ત સંદેશ મોકલ્યો: તેઓ
વ્યવસ્થા સ્વીકારવા તૈયાર હતા. તેઓ તે સોદા પર હસ્તાક્ષર કરવા તૈયાર હતા જેને
તેમણે મહિનાઓ સુધી આટલા ઘમંડથી નકારી કાઢ્યો હતો, જે "માઉન્ટબેટન યોજના" તરીકે જાણીતો હતો.
આ સંદેશ સરદાર પટેલ સુધી પહોંચ્યો. હવે, તેઓ પોતાની લયમાં આવી ગયા હતા. વાતચીત, છૂટછાટો, વાઇસરોયની નમ્રતાનો સમય સમાપ્ત થઈ ગયો હતો. તેમણે પૂરતી રાહ જોઈ લીધી હતી.
લોખંડી પુરુષનો પ્રતિભાવ ઝડપી, ઠંડો અને નિરપેક્ષ હતો. તે એક એવો સંદેશ હતો જે ભારતીય ઇતિહાસના પાનામાં
ગુંજશે,
એક અંતિમ, ક્રૂર શહ અને માત જેણે આસફ જાહી રાજવંશના ભાગ્ય પર મહોર મારી દીધી.
તેમણે સંદેશવાહક તરફ ફરીને, એક બર્ફીલી અંતિમતા સાથે કહ્યું જેમાં અપીલ માટે કોઈ અવકાશ નહોતો:
'તેમને કહો કે હવે બહુ મોડું થઈ ગયું છે. માઉન્ટબેટન યોજના
ઘરે જવા માટે રવાના થઈ ચૂકી છે.'
દાવ નિષ્ફળ ગયો હતો. તાજ ખોવાઈ ગયો હતો. હવે ઓપરેશન પોલો માટે માર્ગ સ્પષ્ટ
હતો,
તે સૈન્ય કાર્યવાહી જે હૈદરાબાદના અંતિમ નિઝામના સ્વતંત્રતાના સ્વપ્નને બળજબરીથી સમાપ્ત કરશે અને એકીકૃત
ભારતીય રાષ્ટ્રના અંતિમ, નિર્ણાયક
ટુકડાને મજબૂત બનાવશે.
Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel
