A princely state bowed before an unyielding iron resolve, and the dream of a united India was realized
In the incandescent dawn of 1947, as the Indian tricolor
first tasted the free air of Delhi, a shadow lingered over the heart of the
subcontinent. It was not a shadow of doubt, but of defiance—a sprawling,
fabulously wealthy state named Hyderabad, a jeweled wound in the nascent body
of a free India. At its heart sat its ruler, Nizam Mir Osman Ali Khan, a man
who was himself a living paradox. He was one of the richest men the world had
ever known, yet he walked in threadbare clothes, saving paperclips and dining
on meager meals. He was a poet of delicate sensibilities, yet a monarch
paralyzed by indecision, haunted by the specter of his fading majesty.
The Hyderabad Nizam history is not just a political chronicle;
it is the human drama of a king who dreamed of sovereignty while a new nation
was being forged around him in fire and hope.
As the British Raj receded, the Nizam yearned for the
grandeur of an independent kingdom, a third dominion alongside India and
Pakistan. He schemed to purchase the port of Goa from the Portuguese, a
desperate bid to give his landlocked empire an outlet to the sea—a dream the
British had gently but firmly denied. As the 565 princely states faced their
moment of truth, the Nizam stood at a crossroads, unable to choose accession to
India or an open challenge. He chose instead to wait, to negotiate, to plot in the
gilded silence of his palaces, hoping the tides of history might miraculously
turn. This fateful indecision, a hallmark of the Indian princely
states' history, would set the stage for one of the most critical and tense
chapters in the saga of India’s unification.
The Nizam was a solitary figure, but he was not alone.
Refusing to travel to Delhi himself, he was flanked by advisors: the pragmatic
English lawyer Sir Walter Monckton and his Prime Minister, the Nawab of
Chhatari, who urged caution and compromise. But their moderate counsel was
increasingly drowned out by a younger, more ferocious voice—that of Kasim
Razvi. Razvi was the fiery, charismatic leader of the Ittehad-ul-Muslimeen, a
political party fiercely dedicated to preserving Muslim dominance in a state where
Hindus formed the overwhelming majority. His militant wing, the Razakars, was
his private army, a fanatical force ready to enforce his will with sword and
fire. The rise of Kasim Razvi Razakars marked a dark, violent
turn. Razvi’s influence over the aging Nizam grew like a poisonous vine,
twisting his judgment and isolating him from reality. When Monckton and
Chhatari returned from Delhi with a negotiated settlement, Razvi unleashed his
power. He orchestrated a massive demonstration, surrounding the ministers'
residence with twenty thousand chanting supporters, effectively holding them
hostage until the Nizam capitulated. The deal was dead. The era of reason had
ended; the era of the Razakars had begun.
Razvi's rhetoric escalated from coercion to outright threat.
In late October 1947, with the Nizam present, he brazenly told Monckton,
"The Government of India is in no position to do anything to us. Their
hands are full with difficulties elsewhere," a clear allusion to the
tribal invasion of Kashmir. He believed India was too weak and distracted to
handle another crisis. Razvi’s word became the Nizam's command. The Nawab of
Chhatari was dismissed, replaced by Mir Laik Ali, a prominent Hyderabad
businessman who had been part of Pakistan's delegation to the United Nations—a
signal of defiance that rippled all the way to Delhi. In November, Razvi
himself traveled to the capital for a face-to-face meeting with the one man who
was not swayed by bluster: Sardar Vallabhbhai Patel. "We will fight,"
Razvi declared with zeal, "and we will fight to the last man."
Patel’s reply was icy and dismissive. "If you want to commit
suicide," he said calmly, "how can I stop you?" V.P. Menon,
Patel's trusted aide, later noted that Razvi’s fanaticism bordered on madness,
a volatile element in the unfolding Hyderabad crisis 1948.
Despite the Nizam's turn towards extremism, a fragile
"Standstill Agreement" was signed on November 29th, 1947, a pact
meant to maintain the status quo for one year while negotiations continued. But
it was a peace built on sand. Sardar Patel, the architect of a united India,
saw Hyderabad not as a state, but as a "cancer in the heart of India"
that needed to be excised. While holding firm on the ultimate goal of
accession, he told Laik Ali in January 1948 that his immediate concern was the
internal security of Hyderabad. The state's vast Hindu population lived in
fear. Members of the Praja Mandal (the State Congress) and countless others
languished in prisons. Patel offered a clear choice: either join India or
establish a truly representative government where Hindus had a voice.
"India will maintain its restraint," he promised, "if Hyderabad
gives Hindus a place in its administration." For the Nizam and the
fanatics guiding him, both options—accession or democracy—were equally unthinkable,
representing a complete loss of their feudal power and marking a crucial point
in the Hyderabad annexation debate.
Their response was one of subterfuge and defiance. A secret
plan was hatched to grant a loan of twenty crore rupees to Pakistan, a
desperate attempt to buy an ally. The Nizam was betting on outside support to
preserve his throne. Meanwhile, the Razakars intensified their campaign of
terror. Reports of atrocities against Hindus—attacks on villages, forced
conversions, and the brutal murder of missionaries—painted a grim picture.
Under the terms of the Standstill Agreement, Indian troops stationed in Hyderabad
had been withdrawn, leaving the populace at the mercy of Razvi’s militants. By
April 1948, the situation was dire. Sir Walter Monckton complained to Delhi
that an unofficial economic blockade was choking the state. While Lord
Mountbatten and Prime Minister Nehru assured him that no official embargo
existed, Patel’s allies in the surrounding provinces had quietly tightened the
noose, a classic strategy in the difficult process of princely states
integration.
Just as Monckton was lodging these complaints, Indian
newspapers published the transcript of another of Razvi’s incendiary speeches.
He had called upon the Muslims of Hyderabad to "march forward with the
Quran in one hand and a sword in the other." More chillingly, he
proclaimed that if war came, the "four and a half crore Muslims in India
will become our fifth column." A horrified Monckton promised to fly back
and demand Razvi’s arrest, but a few days later, a telegram arrived: Razvi
denied ever making the speech. The lie was short-lived. The very next day, an
international news agency reported another Razvi diatribe: "The day is not
far off when the waves of the Bay of Bengal will be washing the feet of our
Nizam."
The lies and provocations continued, but the patience of one
man was wearing thin. Despite recovering from a major heart attack, Sardar
Patel insisted on meeting Laik Ali in mid-April. He dismissed the denials about
the "fifth column" speech with cold finality. "I have
irrefutable proof," he stated. Then, his words cut like steel: "You
and I both know who holds the real power in Hyderabad. This man who dominates
Hyderabad has emphatically said that if the Indian government comes to
Hyderabad, it will find only the bones and ashes of one and a half crore
Hindus. If that is the situation, you must understand that the entire future of
the Nizam and his dynasty will be in jeopardy." It was a language Laik Ali
had never heard from the more diplomatic Nehru or Mountbatten. V.P. Menon
observed that Laik Ali was "completely stunned." The final demand
from Delhi was clear: control the Razakars, release the political prisoners,
and establish a democratic government. The Standstill Agreement was now just a
piece of paper.
In late May, a final, desperate round of negotiations began.
Lord Mountbatten, with his departure from India just weeks away, was consumed
by a personal ambition to solve the Hyderabad problem before he left. He saw it
as the final, glorious capstone to his Indian tenure. For four weeks, V.P.
Menon and Sir Walter Monckton painstakingly drafted proposals. When Menon
updated an ailing Patel in Dehradun, the Sardar expressed his frustration.
"Hyderabad," he insisted, "deserves nothing more than a short
and sharp letter." But Mountbatten drove everyone, and finally turned his
legendary charm on Patel in a last-ditch effort that would become the stuff of
legend. After Monckton secured the Nizam's approval on a new draft—one so
favorable to Hyderabad that Monckton called it a "miracle"—he flew to
Delhi. Mountbatten knew Patel would reject it. He gathered his senior
ministers, made them promise to honor the deal if he could get Patel’s
signature, and flew to Dehradun. "What impudence!" Patel roared after
reading it. "I will never sign this."
Mountbatten dropped the subject. They shared a poignant
farewell dinner, both men aware they would likely never meet again. Afterwards,
a sentimental Patel began speaking of his gratitude. "How can we show our
love and our thanks?" he asked. Mountbatten, steeling himself, saw his
chance. "If you really feel that way," he replied softly, "then
sign this document." Patel was stunned into silence. He looked at
Mountbatten, then at the paper. "Do you attach that much importance to a
settlement with Hyderabad?" he asked. "Yes," Mountbatten said,
"because the honor of India is involved." With tears welling in his
eyes, a visibly moved Sardar Patel signed the document.
A triumphant Mountbatten flew back to Delhi and handed the signed agreement to an incredulous Monckton, who immediately departed for Hyderabad to secure the Nizam’s final assent. The stage was set for a peaceful resolution. Two days later, on June 17th, 1948, a single-word telegram arrived for Mountbatten from Monckton. It read: "LOST."
The Nizam, swayed once more by Kasim Razvi in a three-hour meeting just before seeing Monckton, had rejected the deal. Mountbatten’s miracle had vanished. The last door to peace had slammed shut. Patel’s emotional concession had been thrown back in India's face, arming him with the moral authority he needed for what came next. The path of diplomacy was exhausted. Now, only Sardar Patel's path remained. In September 1948, the Indian Army launched Operation Polo, a swift, five-day "police action" that ended the Nizam's rule and dismantled the Razakars. On September 17th, the Hyderabad army surrendered. The jeweled wound was finally healed, and the state was integrated into the Indian Union, completing the vision for which Sardar Patel had so resolutely fought. The Nizam's gambit had failed, and in its place, the map of a truly united India was drawn.
એક અડગ લોખંડી સંકલ્પ સામે એક રજવાડું ઝૂકી ગયું, અને અખંડ ભારતનું સ્વપ્ન સાકાર થયું.
જ્યારે ભારતીય તિરંગાએ પહેલીવાર દિલ્હીની આઝાદ હવાનો સ્વાદ ચાખ્યો, ત્યારે ભારતના હૃદય પર એક પડછાયો છવાયેલો હતો. તે શંકાનો
પડછાયો ન હતો, પરંતુ એક
સ્વતંત્ર રાજ્યની ભવ્યતાની ઝંખના કરતું એક વિશાળ, અત્યંત સમૃદ્ધ રાજ્ય જેનું નામ હૈદરાબાદ હતું, જે આઝાદ ભારતના નવજાત શરીરમાં એક ઝવેરાત જડિત ઘા સમાન હતું.
તેના કેન્દ્રમાં તેના શાસક, નિઝામ
મીર ઓસ્માન અલી ખાન બિરાજમાન હતા, જે પોતે એક જીવંત વિરોધાભાસ હતા. તેઓ વિશ્વના સૌથી ધનિક વ્યક્તિઓમાંના એક હતા, છતાં તેઓ ફાટેલાં-તૂટેલાં કપડાં પહેરતા, પેપરક્લિપ બચાવતા અને સાદું ભોજન લેતા હતા. છતાં તેઓ એક એવા
સમ્રાટ હતા જે અનિર્ણાયક પરિસ્થિતિથી લકવાગ્રસ્ત હતા, પોતાની ઘટતી જતી શાનના ભયથી પીડાતા હતા. હૈદરાબાદ નિઝામનો ઇતિહાસ માત્ર રાજકીય ઘટનાક્રમ નથી; તે એક એવા રાજા જેણે સાર્વભૌમત્વનું સ્વપ્ન જોયું હતું, જ્યારે તેની આસપાસ આગ અને આશામાંથી એક નવા રાષ્ટ્રનું
નિર્માણ થઈ રહ્યું હતું.
જેમ જેમ બ્રિટિશ રાજનો અંત આવ્યો, તેમ નિઝામે ભારત અને પાકિસ્તાનની સાથે એક ત્રીજા ડોમિનિયન, એક સ્વતંત્ર રાજ્યની ભવ્યતાની ઝંખના કરી. તેમણે પોર્ટુગીઝો
પાસેથી ગોવાનું બંદર ખરીદવાની યોજના બનાવી, જે તેમના જમીનથી ઘેરાયેલા સામ્રાજ્યને સમુદ્ર સુધી
પહોંચાડવાનો એક ભયાવહ પ્રયાસ હતો—એક એવું સ્વપ્ન જેને બ્રિટિશરોએ નમ્રતાથી પરંતુ
મક્કમતાથી નકારી કાઢ્યું હતું. જ્યારે ૫૬૫ રજવાડાંઓ તેમના સત્યની ક્ષણનો સામનો કરી
રહ્યા હતા, ત્યારે
નિઝામ એક એવા ચાર રસ્તા પર ઊભા હતા, જ્યાં તેઓ ભારતમાં વિલીનીકરણ કે ખુલ્લા પડકાર વચ્ચે પસંદગી
કરી શક્યા નહીં. તેમણે રાહ જોવાનું, વાટાઘાટો કરવાનું, પોતાના મહેલોની સોનેરી શાંતિમાં ષડયંત્ર રચવાનું પસંદ
કર્યું,
એવી આશામાં કે ઇતિહાસની લહેરો ચમત્કારિક રીતે ફરી જશે. આ
ઘાતક અનિર્ણય, જે ભારતીય રજવાડાંના ઇતિહાસની એક ઓળખ છે, તેણે ભારતના એકીકરણની ગાથામાં સૌથી નિર્ણાયક અને તંગ
પ્રકરણોમાંથી એકનો પાયો નાખ્યો.
નિઝામ એક એકાકી વ્યક્તિ હતા, પરંતુ તેઓ એકલા ન હતા. દિલ્હી જવાનો ઇનકાર કરીને, તેમની આસપાસ સલાહકારો હતા: વ્યવહારુ અંગ્રેજ વકીલ સર વોલ્ટર
મોન્કટન અને તેમના વડા પ્રધાન, છત્તારીના નવાબ, જેમણે
સાવચેતી અને સમાધાન માટે આગ્રહ કર્યો. પરંતુ તેમની મધ્યમ સલાહ એક યુવાન, વધુ ઉગ્ર અવાજ દ્વારા દબાવી દેવામાં આવી—કાસિમ રઝવીનો અવાજ.
રઝવી ઇત્તેહાદ-ઉલ-મુસ્લિમીનના પ્રખર, કરિશ્માઈ નેતા હતા, એક રાજકીય પક્ષ જે એવા રાજ્યમાં મુસ્લિમ વર્ચસ્વ જાળવવા
માટે પ્રતિબદ્ધ હતો જ્યાં હિન્દુઓ ભારે બહુમતીમાં હતા. તેની આતંકવાદી પાંખ, રઝાકાર, તેની ખાનગી સેના હતી, જે
તલવાર અને આગથી તેની ઇચ્છાને લાગુ કરવા માટે તૈયાર કટ્ટરપંથીઓની એક શક્તિ હતી. કાસિમ રઝવી રઝાકારનો ઉદય એક અંધકારમય, હિંસક વળાંક હતો. વૃદ્ધ નિઝામ પર રઝવીનો પ્રભાવ એક ઝેરી
વેલની જેમ વધ્યો, જેણે
તેમના નિર્ણયને વાળી દીધો અને તેમને વાસ્તવિકતાથી અલગ કરી દીધા. જ્યારે મોન્કટન
અને છત્તારી દિલ્હીથી એક સમજૂતી સાથે પાછા ફર્યા, ત્યારે રઝવીએ તેની શક્તિનો ઉપયોગ કર્યો. તેણે એક વિશાળ
પ્રદર્શનનું આયોજન કર્યું, વીસ
હજાર સૂત્રોચ્ચાર કરતા સમર્થકો સાથે મંત્રીઓના નિવાસસ્થાનને ઘેરી લીધું, અને જ્યાં સુધી નિઝામે શરણાગતિ ન સ્વીકારી ત્યાં સુધી તેમને
બંધક બનાવ્યા. સોદો મરી ગયો હતો. તર્કનો યુગ સમાપ્ત થઈ ગયો હતો; રઝાકારોનો યુગ શરૂ થઈ ગયો હતો.
રઝવીના ભાષણો બળજબરીથી વધીને સીધી ધમકીમાં ફેરવાઈ ગયા. ઓક્ટોબર ૧૯૪૭ના અંતમાં, નિઝામની હાજરીમાં, તેણે મોન્કટનને ઉદ્ધતાઈથી કહ્યું,
"ભારત સરકાર અમારી સામે કંઈપણ કરવાની
સ્થિતિમાં નથી. તેમના હાથ અન્યત્ર મુશ્કેલીઓથી ભરેલા છે,"
જે કાશ્મીર પરના આદિવાસી આક્રમણનો સ્પષ્ટ સંકેત હતો. તે
માનતો હતો કે ભારત અન્ય સંકટનો સામનો કરવા માટે ખૂબ જ નબળું અને વિચલિત છે. રઝવીનો
શબ્દ નિઝામનો આદેશ બની ગયો. છત્તારીના નવાબને બરતરફ કરવામાં આવ્યા, અને તેમના સ્થાને મીર લાઈક અલીને નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા, જે સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં પાકિસ્તાનના પ્રતિનિધિમંડળનો ભાગ રહી
ચૂકેલા એક અગ્રણી હૈદરાબાદી ઉદ્યોગપતિ હતા—આ અવજ્ઞાનો એક સંકેત હતો જેની ગુંજ
દિલ્હી સુધી પહોંચી. નવેમ્બરમાં, રઝવી પોતે રાજધાની ગયો અને તે એકમાત્ર વ્યક્તિ સાથે રૂબરૂ મુલાકાત કરી જે
ધમકીઓથી ડગમગતો ન હતો: સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ. "અમે લડીશું,"
રઝવીએ જુસ્સાથી જાહેર કર્યું, "અને અમે છેલ્લા માણસ સુધી લડીશું." પટેલે શાંતિપુર્વક કહ્યું કે "જો તમારે આત્મહત્યા કરવી હોય, તો હું
તમને કેવી રીતે રોકી શકું?" પટેલના વિશ્વાસુ સહાયક વી.પી. મેનને પાછળથી નોંધ્યું કે
રઝવીનો કટ્ટરવાદ ગાંડપણની હદ સુધી હતો, જે હૈદરાબાદ સંકટ ૧૯૪૮માં એક અસ્થિર તત્વ હતો.
નિઝામના ઉગ્રવાદ તરફના વળાંક છતાં, ૨૯ નવેમ્બર, ૧૯૪૭ના રોજ એક નાજુક "સ્ટેન્ડસ્ટિલ એગ્રીમેન્ટ"
પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા, જે એક વર્ષ સુધી યથાસ્થિતિ જાળવી રાખવા માટે હતો, જ્યારે વાટાઘાટો ચાલુ રહી. પરંતુ તે રેતી પર બાંધેલી શાંતિ
હતી. સરદાર પટેલ, એક અખંડ
ભારતના શિલ્પી, હૈદરાબાદને
એક રાજ્ય તરીકે નહીં, પરંતુ
"ભારતના હૃદયમાં કેન્સર" તરીકે જોતા હતા, જેને કાઢી નાખવાની જરૂર હતી. વિલીનીકરણના અંતિમ લક્ષ્ય પર
અડગ રહીને, તેમણે
જાન્યુઆરી ૧૯૪૮માં લાઈક અલીને કહ્યું કે તેમની તાત્કાલિક ચિંતા હૈદરાબાદની આંતરિક
સુરક્ષા હતી. રાજ્યની વિશાળ હિન્દુ વસ્તી ભયમાં જીવી રહી હતી. પ્રજા મંડળ (સ્ટેટ
કોંગ્રેસ)ના સભ્યો અને અસંખ્ય અન્ય લોકો જેલમાં સડી રહ્યા હતા. પટેલે એક સ્પષ્ટ
વિકલ્પ આપ્યો: કાં તો ભારતમાં જોડાઓ અથવા એક સાચી પ્રતિનિધિ સરકાર સ્થાપિત કરો
જ્યાં હિન્દુઓનો અવાજ હોય. "ભારત પોતાનો સંયમ જાળવી રાખશે,"
તેમણે વચન આપ્યું, "જો હૈદરાબાદ હિન્દુઓને તેના વહીવટમાં સ્થાન આપે."
નિઝામ અને તેમને માર્ગદર્શન આપનારા કટ્ટરપંથીઓ માટે, બંને વિકલ્પો—વિલીનીકરણ અથવા લોકશાહી—સમાન રીતે અકલ્પ્ય હતા, જે તેમની સામંતવાદી શક્તિનું સંપૂર્ણ નુકસાન હતું અને હૈદરાબાદ વિલીનીકરણ ચર્ચામાં એક મહત્વપૂર્ણ મુદ્દો હતો.
નિઝામ દ્વારા પોતાનું સિંહાસન બચાવવા માટે બાહ્ય સમર્થન પર દાવ લગાવી, પાકિસ્તાનને વીસ કરોડ રૂપિયાની લોન આપવાની
એક ગુપ્ત યોજના ઘડવામાં આવી, જે એક સાથી ખરીદવાનો ભયાવહ પ્રયાસ હતો. દરમિયાન, રઝાકારોએ તેમના આતંકના અભિયાનને વધુ તીવ્ર બનાવ્યું.
હિન્દુઓ વિરુદ્ધ અત્યાચારોના અહેવાલો—ગામો પર હુમલા, બળજબરીથી ધર્માંતરણ, અને મિશનરીઓની ક્રૂર હત્યા—એ એક ગંભીર ચિત્ર રજૂ કર્યું.
સ્ટેન્ડસ્ટિલ એગ્રીમેન્ટની શરતો હેઠળ, હૈદરાબાદમાં તૈનાત ભારતીય સૈનિકોને પાછા ખેંચી લેવામાં
આવ્યા હતા, જેનાથી
જનતા રઝવીના આતંકવાદીઓની દયા પર નિર્ભર હતી. એપ્રિલ ૧૯૪૮ સુધીમાં, પરિસ્થિતિ ગંભીર હતી. સર વોલ્ટર મોન્કટને દિલ્હીમાં ફરિયાદ
કરી કે એક અનૌપચારિક આર્થિક નાકાબંધી રાજ્યનું ગળું ઘોંટી રહી છે. જ્યારે લોર્ડ
માઉન્ટબેટન અને વડા પ્રધાન નેહરુએ તેમને ખાતરી આપી કે કોઈ સત્તાવાર પ્રતિબંધ
લાદવામાં આવ્યો નથી, ત્યારે
આસપાસના પ્રાંતોમાં પટેલના સાથીઓએ ચુપચાપ ગાળિયો કડક કરી દીધો હતો, જે રજવાડાંના એકીકરણની મુશ્કેલ પ્રક્રિયામાં એક અસરકારક વ્યૂહરચના હતી.
જેમ જેમ મોન્કટન આ ફરિયાદો નોંધાવી રહ્યા હતા, તેમ ભારતીય અખબારોએ રઝવીના અન્ય એક ભડકાઉ ભાષણની
ટ્રાન્સક્રિપ્ટ પ્રકાશિત કરી. તેણે હૈદરાબાદના મુસ્લિમોને "એક હાથમાં કુરાન
અને બીજા હાથમાં તલવાર લઈને આગળ વધવા" આહ્વાન કર્યું હતું. તેનાથી પણ વધુ
ભયાનક,
તેણે જાહેર કર્યું કે જો યુદ્ધ થશે, તો "ભારતમાં સાડા ચાર કરોડ મુસ્લિમો અમારી પાંચમી કોલમ
બની જશે." આ અહેવાલથી ભયભીત મોન્કટને પાછા ઉડાન ભરીને રઝવીની ધરપકડની માંગ
કરવાનું વચન આપ્યું, પરંતુ
થોડા દિવસો પછી, એક તાર
આવ્યો: રઝવીએ ભાષણ આપવાનો ઇનકાર કર્યો. આ જુઠ્ઠાણું અલ્પજીવી હતું. બીજા જ દિવસે, એક આંતરરાષ્ટ્રીય સમાચાર એજન્સીએ રઝવીનું અન્ય એક ભાષણ
અહેવાલ આપ્યું: "તે દિવસ દૂર નથી જ્યારે બંગાળની ખાડીની લહેરો અમારા નિઝામના
પગ ધોશે."
જુઠ્ઠાણું અને ઉશ્કેરણી ચાલુ રહી, પરંતુ પટેલની ધીરજ ખૂટી રહી હતી. એક મોટા હૃદયરોગના
હુમલામાંથી સ્વસ્થ થવા છતાં, સરદાર પટેલે એપ્રિલના મધ્યમાં લાઈક અલીને મળવાનો આગ્રહ કર્યો. તેમણે
"પાંચમી કોલમ" ભાષણ વિશેના ઇનકારને ઠંડકથી નકારી કાઢ્યો. "મારી
પાસે અકાટ્ય પુરાવા છે," તેમણે કહ્યું. પછી, તેમણે અટકાવીને કહ્યું : "તમે અને હું બંને જાણીએ છીએ
કે હૈદરાબાદમાં વાસ્તવિક શક્તિ કોની પાસે છે. હૈદરાબાદ પર પ્રભુત્વ ધરાવનાર આ
વ્યક્તિએ સ્પષ્ટપણે કહ્યું છે કે જો ભારત સરકાર હૈદરાબાદ આવશે, તો તેને માત્ર દોઢ કરોડ હિન્દુઓના હાડકાં અને રાખ જ મળશે.
જો આ સ્થિતિ છે, તો
તમારે સમજવું જોઈએ કે નિઝામ અને તેમના વંશનું સંપૂર્ણ
ભવિષ્ય જોખમમાં મુકાઈ જશે." આ એક એવી ભાષા હતી જે લાઈક અલીએ વધુ
રાજદ્વારી નેહરુ કે માઉન્ટબેટન પાસેથી ક્યારેય સાંભળી ન હતી. વી.પી. મેનને જોયું
કે લાઈક અલી "સંપૂર્ણપણે સ્તબ્ધ" હતા. દિલ્હીથી અંતિમ માંગ સ્પષ્ટ હતી:
રઝાકારોને નિયંત્રિત કરો, રાજકીય
કેદીઓને મુક્ત કરો, અને એક
લોકશાહી સરકાર સ્થાપિત કરો. સ્ટેન્ડસ્ટિલ એગ્રીમેન્ટ હવે માત્ર એક કાગળનો ટુકડો
હતો.
મેના અંતમાં, વાટાઘાટોનો
એક અંતિમ,
ભયાવહ દોર શરૂ થયો. લોર્ડ માઉન્ટબેટન, ભારતમાંથી તેમના પ્રસ્થાનના થોડા અઠવાડિયા પહેલા, હૈદરાબાદની સમસ્યાને ઉકેલવાની વ્યક્તિગત મહત્વાકાંક્ષાથી
ઘેરાયેલા હતા. તેમણે તેને તેમના ભારતીય કાર્યકાળના અંતિમ, ભવ્ય શિખર તરીકે જોયું. ચાર અઠવાડિયા સુધી, વી.પી. મેનન અને સર વોલ્ટર મોન્કટને કાળજીપૂર્વક
પ્રસ્તાવોનો મુસદ્દો તૈયાર કર્યો. જ્યારે મેનને દેહરાદૂનમાં બીમાર પટેલને વાકેફ કર્યા, ત્યારે સરદારે તેમની નિરાશા વ્યક્ત કરી. "હૈદરાબાદ,"
તેમણે ભારપૂર્વક કહ્યું, "એક ટૂંકા અને તીક્ષ્ણ પત્ર કરતાં વધુ લાયક નથી." પરંતુ
માઉન્ટબેટને બધાને પ્રેરિત કર્યા, અને છેવટે પટેલે પર તેમના પ્રખ્યાત વશીકરણનો ઉપયોગ કર્યો જે એક દંતકથા બની ગઈ.
મોન્કટને નિઝામની મંજૂરી મેળવ્યા પછી—એક એવો મુસદ્દો જે હૈદરાબાદ માટે એટલો અનુકૂળ
હતો કે મોન્કટને તેને "ચમત્કાર" કહ્યો—તે દિલ્હી ઉડાન ભરી. માઉન્ટબેટન
જાણતા હતા કે પટેલ તેને નકારી દેશે. તેમણે તેમના વરિષ્ઠ મંત્રીઓને ભેગા કર્યા, તેમને વચન અપાવ્યું કે જો તેઓ પટેલના હસ્તાક્ષર મેળવી શકશે
તો તેઓ સોદાનું સન્માન કરશે, અને દેહરાદૂન માટે ઉડાન ભરી. "શું ઉદ્ધતાઈ છે!" પટેલે તેને વાંચ્યા
પછી ગર્જના કરી. "હું આ પર ક્યારેય હસ્તાક્ષર નહીં કરું."
માઉન્ટબેટને વિષય બદલી નાખ્યો. તેમણે એક માર્મિક વિદાય રાત્રિભોજનની વ્યવ્સ્થા
કરી,
બંને પુરુષો જાણતા હતા કે તેઓ કદાચ ફરી ક્યારેય નહીં મળે.
પાછળથી,
એક ભાવુક પટેલે કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરવાનું શરૂ કર્યું.
"આપણે આપણો પ્રેમ અને આભાર કેવી રીતે બતાવી શકીએ?"
તેમણે પૂછ્યું. માઉન્ટબેટને પોતાને સંભાળીને પોતાનો મોકો
જોયો. "જો તમે ખરેખર એવું અનુભવો છો," તેમણે હળવેથી જવાબ આપ્યો, "તો આ દસ્તાવેજ પર હસ્તાક્ષર કરો." પટેલ સ્તબ્ધ થઈ ગયા.
તેમણે માઉન્ટબેટનને જોયું, પછી
કાગળને. "શું તમે હૈદરાબાદ સાથેના સમાધાનને આટલું મહત્વ આપો છો?"
તેમણે પૂછ્યું. "હા," માઉન્ટબેટને કહ્યું, "કારણ કે તેમાં ભારતનું સન્માન સામેલ છે." આંખોમાં આંસુ
સાથે,
એક સ્પષ્ટપણે ભાવુક સરદાર પટેલે દસ્તાવેજ પર હસ્તાક્ષર
કર્યા.
એક વિજયી માઉન્ટબેટન દિલ્હી પાછા ફર્યા અને હસ્તાક્ષરિત કરાર એક અવિશ્વસનીય
મોન્કટનને સોંપ્યો, જે તરત
જ નિઝામની અંતિમ સંમતિ મેળવવા માટે હૈદરાબાદ જવા રવાના થયા. એક શાંતિપૂર્ણ ઉકેલ
માટે મંચ તૈયાર હતો. બે દિવસ પછી, ૧૭ જૂન, ૧૯૪૮ ના
રોજ,
મોન્કટન તરફથી માઉન્ટબેટન માટે એક-શબ્દનો તાર આવ્યો. તેમાં
લખ્યું હતું: "LOST" (હાર્યા).
નિઝામ, મોન્કટનને
મળતા પહેલા કાસિમ રઝવી સાથેની ત્રણ કલાકની બેઠકમાં ફરી એકવાર ડગમગી ગયા હતા, અને સોદાને નકારી કાઢ્યો હતો. માઉન્ટબેટનનો ચમત્કાર અદૃશ્ય
થઈ ગયો હતો. શાંતિનો છેલ્લો દરવાજો બંધ થઈ ગયો હતો. પટેલની ભાવનાત્મક છૂટછાટને
ભારતના ચહેરા પર પાછી ફેંકી દેવામાં આવી હતી, જેનાથી તેમને આગળના પગલા માટે નૈતિક સત્તા મળી. રાજદ્વારીનો
માર્ગ સમાપ્ત થઈ ગયો હતો. હવે, માત્ર સરદાર પટેલનો માર્ગ બાકી હતો. સપ્ટેમ્બર ૧૯૪૮ માં, ભારતીય સેનાએ ઓપરેશન પોલો શરૂ કર્યું, એક ઝડપી, પાંચ-દિવસીય "પોલીસ કાર્યવાહી" જેણે નિઝામના શાસનનો અંત આણ્યો અને
રઝાકારોને વિખેરી નાખ્યા. ૧૭ સપ્ટેમ્બરે, હૈદરાબાદની સેનાએ આત્મસમર્પણ કર્યું, અને રાજ્યને ભારતીય સંઘમાં એકીકૃત કરવામાં આવ્યું, જેનાથી સરદાર પટેલે જે દ્રષ્ટિ માટે આટલી મક્કમતાથી લડાઈ
લડી હતી તે પૂર્ણ થઈ. નિઝામનો દાવ નિષ્ફળ ગયો હતો, અને તેના સ્થાને, એક સાચા અખંડ ભારતનો નકશો દોરવામાં આવ્યો હતો.
एक
राज्य एक दृढ़ संकल्प के आगे झुक गया, और
अखंड भारत का सपना साकार हुआ।
1947 की
उस दीप्तिमान सुबह में, जब भारतीय तिरंगे ने पहली बार दिल्ली की आज़ाद हवा
का स्वाद चखा, उपमहाद्वीप के हृदय पर एक साया मंडरा रहा था। यह
संदेह का साया नहीं, बल्कि अवज्ञा का था—एक विशाल, बेहद अमीर रियासत जिसका नाम हैदराबाद था, जो
एक आज़ाद भारत के नवजात शरीर में एक जवाहरातों से जड़ा ज़ख्म था। इसके केंद्र में
इसके शासक, निज़ाम मीर उस्मान अली खान बैठे थे, जो स्वयं एक जीवित विरोधाभास थे। वह दुनिया के सबसे अमीर आदमियों में से
एक थे, फिर भी वे फटे-पुराने कपड़े पहनते, पेपरक्लिप बचाते और मामूली भोजन करते थे। वे संवेदनशील कवि थे, फिर भी एक ऐसे सम्राट थे जो अनिर्णय से पंगु थे, अपनी
मिटती हुई शान के भूत से त्रस्त थे। हैदराबाद
निज़ाम का इतिहास केवल एक राजनीतिक
वृत्तांत नहीं है; यह एक ऐसे राजा का मानवीय नाटक है जिसने संप्रभुता
का सपना देखा, जबकि उसके चारों ओर आग और आशा में एक नए राष्ट्र
का निर्माण हो रहा था।
जैसे ही ब्रिटिश
राज का अंत हुआ, निज़ाम ने भारत और पाकिस्तान के साथ एक तीसरे
डोमिनियन, एक स्वतंत्र राज्य की भव्यता की कामना की।
उन्होंने पुर्तगालियों से गोवा का बंदरगाह खरीदने की योजना बनाई, जो उनके भूमि से घिरे साम्राज्य को समुद्र तक पहुंच देने की एक हताश
कोशिश थी—एक ऐसा सपना जिसे अंग्रेजों ने विनम्रता लेकिन दृढ़ता से नकार दिया था।
जब 565 रियासतों को अपने भविष्य का फैसला करना था,
निज़ाम एक चौराहे पर खड़े थे, भारत में विलय या
खुली चुनौती के बीच चयन करने में असमर्थ। उन्होंने इसके बजाय इंतजार करना, बातचीत करना, अपने महलों के सुनहरे सन्नाटे में साज़िश रचना
चुना, इस उम्मीद में कि इतिहास की धाराएँ चमत्कारिक रूप
से बदल जाएँगी। यह घातक अनिर्णय, भारतीय रियासतों के
इतिहास की एक पहचान, भारत
के एकीकरण की गाथा में सबसे महत्वपूर्ण और तनावपूर्ण अध्यायों में से एक की नींव
रखेगा।
निज़ाम एक एकाकी
व्यक्ति थे, लेकिन वे अकेले नहीं थे। दिल्ली जाने से खुद इनकार
करते हुए, उनके सलाहकार थे: यथार्थवादी अंग्रेज वकील सर
वाल्टर मॉन्कटन और उनके प्रधान मंत्री, नवाब ऑफ़ छत्तारी,
जिन्होंने सावधानी और समझौते का आग्रह किया। लेकिन उनकी मध्यम सलाह एक
युवा, अधिक क्रूर आवाज़ के सामने दब गई—कासिम रज़वी की।
रज़वी इत्तेहाद-उल-मुस्लिमीन के उग्र, करिश्माई नेता थे,
एक ऐसी राजनीतिक पार्टी जो एक ऐसे राज्य में मुस्लिम प्रभुत्व बनाए रखने
के लिए समर्पित थी जहाँ हिंदू भारी बहुमत में थे। उसकी आतंकवादी शाखा, रज़ाकार, उसकी निजी सेना थी, जो
तलवार और आग से उसकी इच्छा को लागू करने के लिए तैयार कट्टरपंथियों की एक ताकत थी। कासिम रज़वी रज़ाकारों का उदय एक अंधकारमय,
हिंसक मोड़ था। बूढ़े निज़ाम पर रज़वी का प्रभाव एक ज़हरीली बेल की तरह
बढ़ा, जिसने उनके विवेक को मोड़ दिया और उन्हें
वास्तविकता से अलग कर दिया। जब मॉन्कटन और छत्तारी दिल्ली से एक समझौते के साथ
लौटे, तो रज़वी ने अपनी शक्ति का प्रदर्शन किया। उसने एक
विशाल प्रदर्शन आयोजित किया, बीस हज़ार जप करते
समर्थकों के साथ मंत्रियों के आवास को घेर लिया, और
उन्हें तब तक बंधक बनाए रखा जब तक कि निज़ाम ने हार नहीं मान ली। सौदा मर चुका था।
तर्क का युग समाप्त हो गया था; रज़ाकारों का युग
शुरू हो गया था।
रज़वी के भाषण
ज़बरदस्ती से बढ़कर सीधी धमकी बन गए। अक्टूबर 1947 के
अंत में, निज़ाम की उपस्थिति में, उसने
मॉन्कटन से ढिठाई से कहा, "भारत सरकार हमारी
कुछ भी बिगाड़ने की स्थिति में नहीं है। वे दूसरी जगहों की मुश्किलों में उलझे हुए
हैं," यह कश्मीर पर कबायली आक्रमण का स्पष्ट संकेत था।
उसका मानना था कि भारत एक और संकट से निपटने के लिए बहुत कमज़ोर और विचलित है।
रज़वी का शब्द निज़ाम का आदेश बन गया। नवाब ऑफ़ छत्तारी को बर्खास्त कर दिया गया,
और उनकी जगह मीर लाइक अली को नियुक्त किया गया, जो
संयुक्त राष्ट्र में पाकिस्तान के प्रतिनिधिमंडल का हिस्सा रहे एक प्रमुख
हैदराबादी व्यवसायी थे—यह अवज्ञा का एक संकेत था जिसकी गूंज दिल्ली तक पहुंची।
नवंबर में, रज़वी खुद राजधानी गया और उस एक व्यक्ति से
आमने-सामने मिला जो धमकियों से नहीं डिगता था: सरदार वल्लभभाई पटेल। "हम
लड़ेंगे," रज़वी ने जोश से घोषणा की, "और हम आखिरी आदमी तक लड़ेंगे।" पटेल का जवाब ठंडा और तिरस्कारपूर्ण
था। "यदि तुम आत्महत्या करना चाहते हो," उन्होंने
शांति से कहा, "तो मैं तुम्हें कैसे रोक सकता हूँ?" पटेल के भरोसेमंद सहयोगी वी.पी. मेनन ने बाद में उल्लेख किया कि रज़वी का
कट्टरपंथ पागलपन की हद तक था, जो हैदराबाद संकट 1948 में एक अस्थिर तत्व
था।
निज़ाम के उग्रवाद
की ओर मुड़ने के बावजूद, 29 नवंबर, 1947
को एक नाजुक "स्टैंडस्टिल एग्रीमेंट" पर हस्ताक्षर किए गए,
जो एक साल तक यथास्थिति बनाए रखने के लिए था, जबकि
बातचीत जारी रही। लेकिन यह रेत पर बनी शांति थी। सरदार पटेल, एक संयुक्त भारत के वास्तुकार, ने हैदराबाद को एक
राज्य के रूप में नहीं, बल्कि "भारत के दिल में एक कैंसर" के
रूप में देखा, जिसे excised करने
की आवश्यकता थी। विलय के अंतिम लक्ष्य पर दृढ़ रहते हुए, उन्होंने
जनवरी 1948 में लाइक अली से कहा कि उनकी तत्काल चिंता
हैदराबाद की आंतरिक सुरक्षा थी। राज्य की विशाल हिंदू आबादी डर में जी रही थी।
प्रजा मंडल (स्टेट कांग्रेस) के सदस्य और अनगिनत अन्य लोग जेलों में सड़ रहे थे।
पटेल ने एक स्पष्ट विकल्प दिया: या तो भारत में शामिल हों या एक सच्ची प्रतिनिधि
सरकार स्थापित करें जहाँ हिंदुओं की आवाज़ हो। "भारत अपना संयम बनाए रखेगा,"
उन्होंने वादा किया, "यदि हैदराबाद
हिंदुओं को अपने प्रशासन में जगह देता है।" निज़ाम और उनका मार्गदर्शन करने
वाले कट्टरपंथियों के लिए, दोनों विकल्प—विलय
या लोकतंत्र—समान रूप से अकल्पनीय थे, जो उनकी सामंती
शक्ति का पूर्ण नुकसान था और हैदराबाद विलय बहस में एक महत्वपूर्ण बिंदु था।
उनकी प्रतिक्रिया
धोखे और अवज्ञा की थी। पाकिस्तान को बीस करोड़ रुपये का ऋण देने की एक गुप्त योजना
बनाई गई, जो एक सहयोगी खरीदने का हताश प्रयास था। निज़ाम
अपने सिंहासन को बचाने के लिए बाहरी समर्थन पर दांव लगा रहा था। इस बीच, रज़ाकारों ने अपने आतंक के अभियान को तेज कर दिया। हिंदुओं के खिलाफ
अत्याचारों की रिपोर्टें—गांवों पर हमले, जबरन धर्मांतरण,
और मिशनरियों की क्रूर हत्या—ने एक गंभीर तस्वीर पेश की। स्टैंडस्टिल
एग्रीमेंट की शर्तों के तहत, हैदराबाद में तैनात
भारतीय सैनिकों को वापस ले लिया गया था, जिससे जनता रज़वी
के उग्रवादियों की दया पर निर्भर हो गई थी। अप्रैल 1948 तक,
स्थिति गंभीर थी। सर वाल्टर मॉन्कटन ने दिल्ली में शिकायत की कि एक
अनौपचारिक आर्थिक नाकाबंदी राज्य का गला घोंट रही है। जबकि लॉर्ड माउंटबेटन और
प्रधान मंत्री नेहरू ने उन्हें आश्वासन दिया कि कोई आधिकारिक प्रतिबंध नहीं लगाया
गया है, आसपास के प्रांतों में पटेल के सहयोगियों ने
चुपचाप फंदा कस दिया था, जो रियासतों के एकीकरण की कठिन प्रक्रिया
में एक क्लासिक रणनीति थी।
जैसे ही मॉन्कटन ये
शिकायतें दर्ज कर रहे थे, भारतीय समाचार
पत्रों ने रज़वी के एक और भड़काऊ भाषण का प्रतिलेख प्रकाशित किया। उसने हैदराबाद
के मुसलमानों से "एक हाथ में कुरान और दूसरे हाथ में तलवार लेकर आगे
बढ़ने" का आह्वान किया था। इससे भी अधिक भयावह, उसने
घोषणा की कि यदि युद्ध हुआ, तो "भारत में
साढ़े चार करोड़ मुसलमान हमारी पांचवीं कॉलम बन जाएंगे।" इस रिपोर्ट से भयभीत
मॉन्कटन ने वापस उड़ान भरने और रज़वी की गिरफ्तारी की मांग करने का वादा किया,
लेकिन कुछ दिनों बाद, एक तार आया: रज़वी
ने भाषण देने से इनकार कर दिया। यह झूठ अल्पकालिक था। अगले ही दिन, एक अंतरराष्ट्रीय समाचार एजेंसी ने रज़वी का एक और भाषण रिपोर्ट किया:
"वह दिन दूर नहीं जब बंगाल की खाड़ी की लहरें हमारे निज़ाम के पैर
धोएंगी।"
झूठ और उकसावे जारी
रहे, लेकिन एक व्यक्ति का धैर्य जवाब दे रहा था। एक
बड़े दिल के दौरे से उबरने के बावजूद, सरदार पटेल ने
अप्रैल के मध्य में लाइक अली से मिलने पर जोर दिया। उन्होंने "पांचवें
कॉलम" भाषण के बारे में इनकार को ठंडेपन से खारिज कर दिया। "मेरे पास
अकाट्य सबूत हैं," उन्होंने कहा। फिर, उनके
शब्द स्टील की तरह चुभे: "आप और मैं दोनों जानते हैं कि हैदराबाद में असली
शक्ति किसके पास है। हैदराबाद पर हावी इस व्यक्ति ने स्पष्ट रूप से कहा है कि यदि
भारत सरकार हैदराबाद आती है, तो उसे केवल डेढ़
करोड़ हिंदुओं की हड्डियां और राख मिलेगी। यदि यह स्थिति है, तो आपको समझना चाहिए कि निज़ाम और उनके वंश का पूरा भविष्य खतरे में पड़
जाएगा।" यह एक ऐसी भाषा थी जिसे लाइक अली ने अधिक कूटनीतिक नेहरू या
माउंटबेटन से कभी नहीं सुनी थी। वी.पी. मेनन ने देखा कि लाइक अली "पूरी तरह
से स्तब्ध" थे। दिल्ली से अंतिम मांग स्पष्ट थी: रज़ाकारों को नियंत्रित करें,
राजनीतिक कैदियों को रिहा करें, और एक लोकतांत्रिक
सरकार स्थापित करें। स्टैंडस्टिल एग्रीमेंट अब सिर्फ एक कागज़ का टुकड़ा था।
मई के अंत में,
बातचीत का एक अंतिम, हताश दौर शुरू हुआ।
लॉर्ड माउंटबेटन, भारत से अपने प्रस्थान के कुछ ही सप्ताह पहले,
हैदराबाद की समस्या को हल करने की व्यक्तिगत महत्वाकांक्षा से ग्रस्त थे।
उन्होंने इसे अपने भारतीय कार्यकाल के अंतिम, शानदार
समापन के रूप में देखा। चार सप्ताह तक, वी.पी. मेनन और सर
वाल्टर मॉन्कटन ने प्रस्तावों का मसौदा तैयार किया। जब मेनन ने देहरादून में बीमार
पटेल को अद्यतन किया, तो सरदार ने अपनी निराशा व्यक्त की।
"हैदराबाद," उन्होंने जोर देकर कहा, "एक छोटे और तीखे पत्र से अधिक कुछ नहीं चाहता।" लेकिन माउंटबेटन ने
सभी को प्रेरित किया, और अंत में पटेल पर अपने प्रसिद्ध आकर्षण का
इस्तेमाल किया जो किंवदंती बन गया। मॉन्कटन द्वारा निज़ाम की मंजूरी हासिल करने के
बाद—एक ऐसा मसौदा जो हैदराबाद के लिए इतना अनुकूल था कि मॉन्कटन ने इसे
"चमत्कार" कहा—वह दिल्ली के लिए उड़ान भरी। माउंटबेटन जानते थे कि पटेल
इसे अस्वीकार कर देंगे। उन्होंने अपने वरिष्ठ मंत्रियों को इकट्ठा किया, उनसे वादा करवाया कि अगर वे पटेल के हस्ताक्षर प्राप्त कर सकते हैं तो वे
सौदे का सम्मान करेंगे, और देहरादून के लिए उड़ान भरी। "क्या धृष्टता
है!" पटेल इसे पढ़ने के बाद गरजे। "मैं इस पर कभी हस्ताक्षर नहीं
करूंगा।"
माउंटबेटन ने विषय
बदल दिया। उन्होंने एक मार्मिक विदाई रात्रिभोज साझा किया, दोनों
व्यक्ति जानते थे कि वे शायद फिर कभी नहीं मिलेंगे। बाद में, एक भावुक पटेल ने आभार व्यक्त करना शुरू किया। "हम अपना प्यार और
धन्यवाद कैसे दिखा सकते हैं?" उन्होंने पूछा।
माउंटबेटन ने खुद को संभाला और अपना मौका देखा। "यदि आप वास्तव में ऐसा महसूस
करते हैं," उन्होंने धीरे से उत्तर दिया, "तो इस दस्तावेज़ पर हस्ताक्षर करें।" पटेल स्तब्ध रह गए। उन्होंने
माउंटबेटन को देखा, फिर कागज को। "क्या आप हैदराबाद के साथ
समझौते को इतना महत्व देते हैं?" उन्होंने पूछा।
"हाँ," माउंटबेटन ने कहा, "क्योंकि
इसमें भारत का सम्मान शामिल है।" आँखों में आँसू लिए, एक
स्पष्ट रूप से भावुक सरदार पटेल ने दस्तावेज़ पर हस्ताक्षर किए।
एक विजयी माउंटबेटन दिल्ली वापस आए और हस्ताक्षरित समझौते को एक अविश्वसनीय मॉन्कटन को सौंप दिया, जो तुरंत निज़ाम की अंतिम सहमति प्राप्त करने के लिए हैदराबाद के लिए रवाना हो गए। एक शांतिपूर्ण समाधान के लिए मंच तैयार था। दो दिन बाद, 17 जून, 1948 को, मॉन्कटन से माउंटबेटन के लिए एक शब्द का तार आया। इसमें लिखा था: "LOST" (हार गए)।
निज़ाम, मॉन्कटन से मिलने से ठीक पहले कासिम रज़वी के साथ तीन घंटे की बैठक में एक बार फिर बहक गए थे, और सौदे को अस्वीकार कर दिया था। माउंटबेटन का चमत्कार गायब हो गया था। शांति का आखिरी दरवाजा बंद हो गया था। पटेल की भावनात्मक रियायत को भारत के मुँह पर फेंक दिया गया था, जिससे उन्हें अगले कदम के लिए नैतिक अधिकार मिल गया। कूटनीति का रास्ता समाप्त हो गया था। अब, केवल सरदार पटेल का रास्ता बचा था। सितंबर 1948 में, भारतीय सेना ने ऑपरेशन पोलो शुरू किया, एक तीव्र, पांच दिवसीय "पुलिस कार्रवाई" जिसने निज़ाम के शासन को समाप्त कर दिया और रज़ाकारों को भंग कर दिया। 17 सितंबर को, हैदराबाद सेना ने आत्मसमर्पण कर दिया। जवाहराती ज़ख्म आखिरकार भर गया, और राज्य को भारतीय संघ में एकीकृत कर दिया गया, जिससे सरदार पटेल ने जिस दृष्टि के लिए इतनी दृढ़ता से लड़ाई लड़ी थी, वह पूरी हुई। निज़ाम की बाज़ी विफल हो गई थी, और उसकी जगह, एक सच्चे एकीकृत भारत का नक्शा खींचा गया था।
Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel
