The Gamble of the Nizam: A Telegraphic Web of Intrigue and the Iron Will of Sardar Patel
The air in King Kothi Palace in November
1947 was thick not with the scent of jasmine and roses, but with the acrid
smell of ozone from the overworked telegraph machine. Each clatter of the keys
was a heartbeat of a dying kingdom. His Exalted Highness, the Nizam of
Hyderabad, Mir Osman Ali Khan, once the world’s richest man and absolute ruler
of a state the size of France, was now a man besieged by ghosts of the future.
The British Crown, his long-time protector, had vanished. In its place stood
two new, hungry giants: India and Pakistan. Caught in the heart of India, the
Nizam dreamt a dangerous dream—independence. This is the story of that dream’s
demise, told through the frantic, coded whispers of telegrams that flew between
a desperate king, a distant ally, and the unyielding shadow of the man who
would build a new India: Sardar Vallabhbhai Patel.
The Nizam's strategy hinged on a delicate
diplomatic dance, a quest to find a powerful friend who could shield him from
the gravitational pull of the Indian Union. His gaze turned towards Pakistan
and its founder, Muhammad Ali Jinnah. His chosen emissary was the brilliant
British barrister, Sir Walter Monckton, his constitutional advisor. The
telegrams from mid-November tell a tale of growing desperation. "IF
POSSIBLE MEET OTHER SIDE," the Nizam wired to Monckton in Karachi on
November 12th, the "other side" being Jinnah. The urgency was
palpable; the Nizam offered to send a special plane, a luxury that underscored
the gravity of the future of Indian princely states. But Monckton’s
reply was a cold dose of reality. Jinnah was ill. The meeting was short.
"HE WAS VERY FRIENDLY BUT KNEW LITTLE OF THE AFFAIRS IN QUESTION AND GAVE
NO ADVICE." For a ruler banking on a strategic alliance, this was a
devastating blow. The Nizam’s constitutional advisor was
hitting a wall, a reality that only amplified Hyderabad's isolation.
The flurry of wires continued, each
message a testament to the Nizam’s eroding confidence. He pleaded with Monckton
to stay longer, to try for another interview, to report on anything, however
small. The Hyderabad-Pakistan negotiations were proving to be
a one-sided affair, with Hyderabad pleading and Pakistan politely demurring.
Jinnah’s poor health became a recurring theme, an almost symbolic
representation of Pakistan's inability—or unwillingness—to offer concrete
support. While the Nizam tried to orchestrate grand political maneuvers,
inquiring about borrowing Pakistan's officials like Zahid Hussain or Laik Ali
for the post of Prime Minister, the responses were non-committal. He was a king
casting lifelines into a sea of diplomatic pleasantries, finding no one to pull
him ashore. The Indian integration of states was proceeding at
a rapid pace all around him, yet he believed his unique position and wealth
granted him an exception to the rule. He was disastrously wrong.
While the Nizam looked outward for
saviors, a cauldron of communal animosity was boiling within his own realm. The
state’s Hindu majority, long subservient to Muslim rule, saw their future
intertwined with the new India. A lawyer and Congress politician, Kashinathrao
Vaidya, became their voice of alarm. In a series of urgent telegrams to Patel,
Nehru, and Mountbatten, he painted a terrifying picture. "Interim period
is being utilised for crushing Hindus," he warned. "Most provocative
and fiery speeches made by Majlis Ittehadul Muslimeen leaders instigating
Muslims to fight the last kafir in the State." This was not mere political
posturing; it was a desperate plea for protection, a clear signal to Delhi that
the situation in Hyderabad was becoming a matter of national security and
managing Hindu-Muslim relations in 1947.
Vaidya’s fears were given flesh and blood
by one man: Syed Muhammad Qasim Rizvi. As president of the Majlis-e-Ittehadul
Muslimeen, Rizvi was the architect of the Razakars movement, a
private militia of "volunteers" dedicated to preserving Muslim
supremacy and Hyderabad's independence by any means necessary. His speeches,
dripping with religious fanaticism and violent rhetoric, were not just calls to
arms but direct challenges to the Indian state. "Sardar Patel wanted to
speak to me in the same tone as he is used to talk to others," Rizvi
boasted after a meeting in Delhi. "But never in his life had he an
occasion to hear facts as I have given him." He warned that Hyderabad was
not Kashmir and that four crore Muslims of the Deccan stood with him. The Qasim
Rizvi's speeches were becoming legendary for their seditious fire,
transforming a political disagreement into a holy war. "The blood of
martyrs at Karbala is going to appear as twilight on the horizon of the new
Deccan," he thundered. The Razakars were born from this fire, a force that
would soon terrorize the countryside and give the Indian government the perfect
pretext to intervene.
In Delhi, these dispatches from Hyderabad
landed on the desk of a man with no time for royal pleasantries or secessionist
fantasies: Sardar Vallabhbhai Patel, the Deputy Prime Minister and Minister of
States. While the Nizam saw Patel as the chief among the "rascals of that
government," the Sardar saw the Nizam’s independent Hyderabad as a cancer
in the heart of India—a "stomach-ache," as he famously called it. For
Patel, the integration of princely states was not a
negotiation; it was a national imperative. He, along with his indispensable
secretary, V.P. Menon, had stitched together the fabric of modern India by
bringing over 500 states into the Union. Hyderabad was the last, largest, and
most defiant piece of the puzzle. The Sardar Patel on Hyderabad policy
was clear and unwavering: accession was the only option.
The Nizam’s attempts to play Pakistan
against India, his reliance on British advisors, and his tolerance of the
fanatical Razakars were, in Patel’s eyes, signs of dangerous delusion. He
listened to Vaidya’s warnings not as a distant observer but as a leader
responsible for the safety of millions. The V.P. Menon's role was
crucial in this; he was the master negotiator and administrator who translated
Patel’s iron will into policy and action. While the Nizam wrote telegrams
filled with monarchical hauteur, dismissing Mahatma Gandhi’s fasts as the act
of a "dubious character," Patel was consolidating power, moving
military assets, and preparing for the inevitable. He was a political realist,
a blacksmith forging a nation, and he would not let the anachronistic ambitions
of one ruler stand in his way. The Iron Man of India was
simply waiting for the right moment to strike.
By late November, with the Pakistan option
fading and internal pressures mounting, the Nizam agreed to a final compromise:
the Standstill Agreement. This one-year pact would maintain the status quo in
matters of trade, communication, and defense, while deferring the final
question of accession. In a letter to Lord Mountbatten on November 29th, the
Nizam formally accepted it, while pointedly stating, "I have not been
prepared to contemplate accession to either Dominion." He tried to project
an image of a benevolent ruler, promising a firman to protect
all his subjects, a hollow gesture in the face of the Razakars' reign of
terror. This agreement represented the last hope for a peaceful resolution
to the Hyderabad crisis.
Lord Mountbatten’s reply was swift,
polite, but steel-edged. While accepting the agreement, he expressed his
government's "very much regret" that Hyderabad had not acceded.
"Placed as Hyderabad is, its interests are inextricably bound up with
those of India," he wrote, making it clear that Delhi viewed the
Standstill Agreement not as a permanent solution, but as a one-year countdown
to accession. The Nizam had bought himself time, but he had not changed his
fate. His subsequent telegrams reveal a man completely detached from this new
reality. He complained to Monckton in London about Indian "unfriendly
acts," such as questioning Hyderabad’s transfer of securities to Pakistan,
an act Delhi saw as proof of his duplicity. The Hyderabad Standstill
Agreement was not a bridge; it was a precipice, and the Nizam was
walking straight towards the edge, blind to the abyss below.
The year granted by the Standstill
Agreement was not one of peace, but of escalating violence. The Razakars,
emboldened by the Nizam’s defiance, intensified their campaign of intimidation,
murder, and plunder against the local populace, particularly Hindus who
supported union with India. For Sardar Patel, the situation had become
untenable. The "stomach-ache" had become a raging infection that
threatened the entire body politic of India. In September 1948, less than a
year after the agreement was signed, the charade ended.
The Indian Army launched "Operation
Polo," a swift, five-day military campaign framed as a "police
action" to restore law and order. The Hyderabadi forces, despite their
bluster, collapsed almost instantly. The dream of an independent Hyderabad was
extinguished not with a whimper, but with the rumble of Indian tanks on the
streets of its capital. The Nizam, who felt "double-crossed" first by
the departing British and then by an India he refused to join, was retained as
a figurehead, a king without a kingdom. The fall of Hyderabad state marked
the end of an era. It was the final, decisive act in the consolidation of the
Indian Union, a testament to the political legacy of Sardar Patel.
The web of telegraphic intrigue spun from King Kothi Palace was no match for
the iron will of a man determined to build a single, indivisible nation.
निज़ाम का दांव:
साज़िशों का टेलीग्राफिक जाल और सरदार पटेल का लौह संकल्प
नवंबर 1947 में किंग कोठी
पैलेस की हवा में चमेली और गुलाब की खुशबू नहीं, बल्कि
ज़रूरत से ज़्यादा काम कर रही टेलीग्राफ मशीन से निकलने वाले ओजोन की तीखी गंध थी।
की-बोर्ड की हर खटखटाहट एक मरते हुए साम्राज्य की धड़कन थी। महामहिम, हैदराबाद के निज़ाम, मीर उस्मान अली खान, जो कभी दुनिया के सबसे अमीर व्यक्ति और फ्रांस के आकार के राज्य के पूर्ण
शासक थे, अब भविष्य के भूतों से घिरे एक व्यक्ति थे। ब्रिटिश
ताज, उनका लंबे समय से रक्षक, गायब हो
चुका था। उसकी जगह दो नए, भूखे दिग्गजों ने ले ली थी: भारत
और पाकिस्तान। भारत के हृदय में फंसे निज़ाम ने एक खतरनाक सपना देखा—स्वतंत्रता
का। यह कहानी उस सपने के अंत की है, जो एक हताश राजा,
एक दूर के सहयोगी और एक नए भारत का निर्माण करने वाले व्यक्ति की
अडिग छाया के बीच उड़ने वाले उन्मत्त, कोडित टेलीग्रामों के
माध्यम से बताई गई है: सरदार वल्लभभाई पटेल।
निज़ाम की रणनीति एक नाजुक राजनयिक
नृत्य पर टिकी थी, एक ऐसे शक्तिशाली मित्र को खोजने की खोज जो
उन्हें भारतीय संघ के गुरुत्वाकर्षण खिंचाव से बचा सके। उनकी नज़र पाकिस्तान और
उसके संस्थापक, मुहम्मद अली जिन्ना की ओर गई। उनके चुने हुए
दूत शानदार ब्रिटिश बैरिस्टर, सर वाल्टर मॉन्कटन थे, जो उनके संवैधानिक सलाहकार थे। नवंबर के मध्य के टेलीग्राम बढ़ती हताशा की
कहानी बताते हैं। "यदि संभव हो तो दूसरी तरफ से मिलें," निज़ाम ने 12 नवंबर को कराची में मॉन्कटन को तार
भेजा, "दूसरी तरफ" जिन्ना थे। तात्कालिकता स्पष्ट
थी; निज़ाम ने एक विशेष विमान भेजने की पेशकश की, एक विलासिता जो भारतीय रियासतों के भविष्य की गंभीरता को रेखांकित करती थी। लेकिन मॉन्कटन का जवाब वास्तविकता की एक
ठंडी खुराक थी। जिन्ना बीमार थे। मुलाकात छोटी थी। "वह बहुत मिलनसार थे लेकिन
विचाराधीन मामलों के बारे में बहुत कम जानते थे और कोई सलाह नहीं दी।" एक
रणनीतिक गठबंधन पर निर्भर शासक के लिए, यह एक विनाशकारी झटका
था। निज़ाम के संवैधानिक सलाहकार एक दीवार से टकरा रहे थे, एक ऐसी वास्तविकता जिसने
केवल हैदराबाद के अलगाव को बढ़ाया।
तारों का तांता लगा रहा, प्रत्येक
संदेश निज़ाम के घटते आत्मविश्वास का प्रमाण था। उन्होंने मॉन्कटन से अधिक समय तक
रुकने, एक और साक्षात्कार के लिए प्रयास करने, किसी भी बात पर रिपोर्ट करने का अनुरोध किया, चाहे
वह कितनी भी छोटी क्यों न हो। हैदराबाद-पाकिस्तान
वार्ता एक तरफा मामला साबित हो रही थी, जिसमें हैदराबाद विनती कर रहा था और पाकिस्तान विनम्रता से मना कर रहा था।
जिन्ना का खराब स्वास्थ्य एक आवर्ती विषय बन गया, जो
पाकिस्तान की ठोस समर्थन देने में असमर्थता या अनिच्छा का लगभग एक प्रतीकात्मक
प्रतिनिधित्व था। जबकि निज़ाम ने प्रधानमंत्री पद के लिए जाहिद हुसैन या लइक अली
जैसे पाकिस्तान के अधिकारियों को उधार लेने के बारे में पूछताछ करके भव्य राजनीतिक
युद्धाभ्यास करने की कोशिश की, प्रतिक्रियाएं गैर-प्रतिबद्ध
थीं। वह एक राजा था जो राजनयिक सुखदताओं के समुद्र में जीवन रेखाएं डाल रहा था,
उसे किनारे खींचने वाला कोई नहीं मिला। राज्यों का भारतीय एकीकरण उसके चारों ओर
तीव्र गति से आगे बढ़ रहा था, फिर भी उसका मानना था कि
उसकी अनूठी स्थिति और धन ने उसे नियम का अपवाद प्रदान किया है। वह विनाशकारी रूप
से गलत था।
जबकि निज़ाम बाहर उद्धारकर्ताओं की
तलाश में थे, उनके अपने ही राज्य में सांप्रदायिक शत्रुता का एक कड़ाहा
उबल रहा था। राज्य का हिंदू बहुमत, जो लंबे समय से मुस्लिम
शासन के अधीन था, ने अपना भविष्य नए भारत के साथ जुड़ा हुआ
देखा। एक वकील और कांग्रेस के राजनेता, काशीनाथराव वैद्य,
उनकी चिंता की आवाज बने। पटेल, नेहरू और
माउंटबेटन को भेजे गए तत्काल टेलीग्रामों की एक श्रृंखला में, उन्होंने एक भयानक तस्वीर पेश की। "अंतरिम अवधि का उपयोग हिंदुओं को
कुचलने के लिए किया जा रहा है," उन्होंने चेतावनी दी।
"मजलिस इत्तेहादुल मुस्लिमीन के नेताओं द्वारा सबसे उत्तेजक और उग्र भाषण दिए
गए जो मुसलमानों को राज्य में अंतिम काफिर से लड़ने के लिए उकसा रहे हैं।" यह
केवल राजनीतिक दिखावा नहीं था; यह सुरक्षा के लिए एक हताश
दलील थी, दिल्ली को एक स्पष्ट संकेत कि हैदराबाद में स्थिति
राष्ट्रीय सुरक्षा का मामला बन रही है और 1947 में
हिंदू-मुस्लिम संबंधों का प्रबंधन करना महत्वपूर्ण
है।
वैद्य के डर को एक व्यक्ति ने साकार
किया: सैयद मुहम्मद कासिम रिज़वी। मजलिस-ए-इत्तेहादुल मुस्लिमीन के अध्यक्ष के रूप
में, रिज़वी रजाकार आंदोलन के वास्तुकार थे, जो मुस्लिम वर्चस्व और हैदराबाद की
स्वतंत्रता को किसी भी तरह से बनाए रखने के लिए समर्पित "स्वयंसेवकों"
की एक निजी मिलिशिया थी। उनके भाषण, धार्मिक कट्टरता और
हिंसक बयानबाजी से सराबोर, केवल हथियारों के लिए आह्वान नहीं
थे, बल्कि भारतीय राज्य के लिए सीधी चुनौतियां थीं।
"सरदार पटेल मुझसे उसी लहजे में बात करना चाहते थे, जिस
लहजे में वे दूसरों से बात करने के आदी हैं," रिज़वी ने
दिल्ली में एक बैठक के बाद शेखी बघारी। "लेकिन अपने जीवन में उन्हें कभी भी
ऐसे तथ्य सुनने का अवसर नहीं मिला जैसा मैंने उन्हें दिया है।" उन्होंने
चेतावनी दी कि हैदराबाद कश्मीर नहीं है और दक्कन के चार करोड़ मुसलमान उनके साथ
हैं। कासिम रिज़वी के भाषण अपनी राजद्रोही आग के लिए प्रसिद्ध हो रहे थे, जो एक
राजनीतिक असहमति को एक पवित्र युद्ध में बदल रहे थे। "कर्बला के शहीदों का
खून दक्कन के नए क्षितिज पर गोधूलि के रूप में दिखाई देने वाला है," उन्होंने गरज कर कहा। रजाकार इसी आग से पैदा हुए थे, एक ऐसी ताकत जो जल्द ही ग्रामीण इलाकों में आतंक फैलाएगी और भारत सरकार को
हस्तक्षेप करने का सही बहाना देगी।
दिल्ली में, हैदराबाद
से ये प्रेषण एक ऐसे व्यक्ति की मेज पर पहुँचे, जिसके पास
शाही सुखदताओं या अलगाववादी कल्पनाओं के लिए कोई समय नहीं था: सरदार वल्लभभाई पटेल,
उप प्रधान मंत्री और राज्य मंत्री। जबकि निज़ाम ने पटेल को "उस
सरकार के दुष्टों" में प्रमुख के रूप में देखा, सरदार
ने निज़ाम के स्वतंत्र हैदराबाद को भारत के हृदय में एक कैंसर के रूप में देखा -
एक "पेट दर्द", जैसा कि उन्होंने प्रसिद्ध रूप से
कहा था। पटेल के लिए, रियासतों का एकीकरण कोई बातचीत नहीं थी; यह एक राष्ट्रीय अनिवार्यता थी।
उन्होंने, अपने अनिवार्य सचिव, वी.पी.
मेनन के साथ, 500 से अधिक राज्यों को संघ में लाकर आधुनिक
भारत के ताने-बाने को बुना था। हैदराबाद पहेली का अंतिम, सबसे
बड़ा और सबसे विद्रोही टुकड़ा था। हैदराबाद पर सरदार
पटेल की नीति स्पष्ट और अटूट थी: विलय ही एकमात्र
विकल्प था।
निज़ाम के पाकिस्तान को भारत के खिलाफ
खड़ा करने के प्रयास, ब्रिटिश सलाहकारों पर उनकी निर्भरता, और कट्टरपंथी रजाकारों के प्रति उनकी सहिष्णुता, पटेल
की नज़र में, खतरनाक भ्रम के संकेत थे। उन्होंने वैद्य की
चेतावनियों को एक दूर के पर्यवेक्षक के रूप में नहीं बल्कि लाखों लोगों की सुरक्षा
के लिए जिम्मेदार एक नेता के रूप में सुना। इसमें वी.पी.
मेनन की भूमिका महत्वपूर्ण थी; वह मास्टर वार्ताकार और प्रशासक थे जिन्होंने पटेल की लौह इच्छा को नीति
और कार्रवाई में अनुवादित किया। जबकि निज़ाम ने राजशाही अहंकार से भरे टेलीग्राम
लिखे, महात्मा गांधी के उपवासों को "संदिग्ध
चरित्र" के कृत्य के रूप में खारिज कर दिया, पटेल शक्ति
को मजबूत कर रहे थे, सैन्य संपत्ति को स्थानांतरित कर रहे थे,
और अपरिहार्य के लिए तैयारी कर रहे थे। वह एक राजनीतिक यथार्थवादी
थे, एक राष्ट्र का निर्माण करने वाले लोहार थे, और वह एक शासक की कालानुक्रमिक महत्वाकांक्षाओं को अपने रास्ते में नहीं
आने देंगे। भारत का लौह पुरुष बस सही समय पर प्रहार करने की प्रतीक्षा कर रहा था।
नवंबर के अंत तक, पाकिस्तान
के विकल्प के धूमिल होने और आंतरिक दबावों के बढ़ने के साथ, निज़ाम
एक अंतिम समझौते पर सहमत हुए: यथास्थिति समझौता (Standstill Agreement)। यह एक साल का समझौता व्यापार, संचार और रक्षा के
मामलों में यथास्थिति बनाए रखेगा, जबकि विलय के अंतिम प्रश्न
को स्थगित कर देगा। 29 नवंबर को लॉर्ड माउंटबेटन को लिखे एक
पत्र में, निज़ाम ने इसे औपचारिक रूप से स्वीकार कर लिया,
जबकि स्पष्ट रूप से कहा, "मैं किसी भी
डोमिनियन में विलय पर विचार करने के लिए तैयार नहीं रहा हूं।" उन्होंने अपने
सभी विषयों की रक्षा के लिए एक फरमान का वादा करके एक परोपकारी शासक की छवि पेश करने की कोशिश की, जो रजाकारों के आतंक के शासन के सामने एक खोखला इशारा था। यह समझौता हैदराबाद संकट के समाधान के लिए अंतिम
शांतिपूर्ण आशा का प्रतिनिधित्व करता था।
लॉर्ड माउंटबेटन का जवाब तेज, विनम्र,
लेकिन इस्पात-धार वाला था। समझौते को स्वीकार करते हुए, उन्होंने अपनी सरकार के "बहुत खेद" व्यक्त किया कि हैदराबाद ने
विलय नहीं किया था। "जैसा कि हैदराबाद स्थित है, उसके
हित भारत के हितों के साथ अविभाज्य रूप से जुड़े हुए हैं," उन्होंने लिखा, यह स्पष्ट करते हुए कि दिल्ली ने
यथास्थिति समझौते को एक स्थायी समाधान के रूप में नहीं, बल्कि
विलय के लिए एक साल की उलटी गिनती के रूप में देखा। निज़ाम ने अपने लिए समय खरीदा
था, लेकिन उसने अपना भाग्य नहीं बदला था। उनके बाद के
टेलीग्राम इस नई वास्तविकता से पूरी तरह से अलग एक व्यक्ति को प्रकट करते हैं।
उन्होंने लंदन में मॉन्कटन से भारतीय "अमित्र कृत्यों" के बारे में
शिकायत की, जैसे कि हैदराबाद द्वारा पाकिस्तान को
प्रतिभूतियों के हस्तांतरण पर सवाल उठाना, एक ऐसा कार्य जिसे
दिल्ली ने उसकी दोहरी नीति का सबूत माना। हैदराबाद
यथास्थिति समझौता एक पुल नहीं था; यह एक खाई थी, और निज़ाम सीधे किनारे की ओर चल रहा
था, नीचे की खाई से अनजान।
यथास्थिति समझौते द्वारा दिया गया
वर्ष शांति का नहीं, बल्कि बढ़ती हिंसा का था। रजाकारों ने,
निज़ाम के विद्रोह से उत्साहित होकर, स्थानीय
आबादी, विशेष रूप से भारत के साथ संघ का समर्थन करने वाले
हिंदुओं के खिलाफ धमकी, हत्या और लूट के अपने अभियान को तेज
कर दिया। सरदार पटेल के लिए, स्थिति असहनीय हो गई थी।
"पेट दर्द" एक उग्र संक्रमण बन गया था जो भारत के पूरे राजनीतिक शरीर को
खतरे में डाल रहा था। सितंबर 1948 में, समझौते पर हस्ताक्षर होने के एक साल से भी कम समय में, यह दिखावा समाप्त हो गया।
भारतीय सेना ने "ऑपरेशन पोलो" शुरू किया, जो कानून और व्यवस्था बहाल करने के लिए "पुलिस कार्रवाई" के रूप में तैयार किया गया एक तेज, पांच दिवसीय सैन्य अभियान था। हैदराबादी सेना, अपनी डींगों के बावजूद, लगभग तुरंत ढह गई। एक स्वतंत्र हैदराबाद का सपना एक सिसकी के साथ नहीं, बल्कि अपनी राजधानी की सड़कों पर भारतीय टैंकों की गड़गड़ाहट के साथ बुझ गया। निज़ाम, जिन्होंने पहले departing British और फिर एक ऐसे भारत द्वारा "डबल-क्रॉस" महसूस किया जिसे उन्होंने शामिल होने से इनकार कर दिया था, को एक प्रतीकात्मक शासक के रूप में बनाए रखा गया, एक राज्य के बिना एक राजा। हैदराबाद राज्य का पतन एक युग के अंत का प्रतीक है। यह भारतीय संघ के एकीकरण में अंतिम, निर्णायक कार्य था, जो सरदार पटेल की राजनीतिक विरासत का एक प्रमाण था। किंग कोठी पैलेस से बुना गया टेलीग्राफिक साज़िश का जाल एक ऐसे व्यक्ति की लौह इच्छा के लिए कोई मुकाबला नहीं था जो एक, अविभाज्य राष्ट्र बनाने के लिए दृढ़ था।
નિઝામનો દાવ: ષડયંત્રની ટેલિગ્રાફિક જાળ અને સરદાર પટેલનો
લોખંડી સંકલ્પ
નવેમ્બર ૧૯૪૭માં કિંગ કોઠી પેલેસની હવામાં જાસ્મિન અને ગુલાબની સુગંધ નહોતી, પરંતુ વધુ પડતા કામ કરતી ટેલિગ્રાફ મશીનમાંથી નીકળતા ઓઝોનની
તીખી ગંધ હતી. કી-બોર્ડનો દરેક ખટખટાટ એક મરતા સામ્રાજ્યના ધબકારા સમાન હતો. હીઝ
એક્ઝાલ્ટેડ હાઇનેસ, હૈદરાબાદના
નિઝામ,
મીર ઉસ્માન અલી ખાન, જે એક સમયે વિશ્વના સૌથી ધનિક વ્યક્તિ અને ફ્રાન્સના કદના
રાજ્યના સંપૂર્ણ શાસક હતા, હવે
ભવિષ્યના ભૂતથી ઘેરાયેલા હતા. બ્રિટીશ તાજ, તેમના લાંબા સમયના રક્ષક, અદૃશ્ય થઈ ગયા હતા. તેની જગ્યાએ બે નવા, ભૂખ્યા દિગ્ગજો ઊભા હતા: ભારત અને પાકિસ્તાન. ભારતના હૃદયમાં
ફસાયેલા,
નિઝામે એક ખતરનાક સ્વપ્ન જોયું - સ્વતંત્રતાનું. આ વાર્તા
તે સ્વપ્નના અંતની છે, જે એક
હતાશ રાજા, એક
દૂરના સાથી અને નવા ભારતના નિર્માણ કરનાર વ્યક્તિ - સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલના અડગ
પડછાયા વચ્ચે ઉડતા ઉન્મત્ત, કોડેડ
ટેલિગ્રામ દ્વારા કહેવામાં આવી છે.
નિઝામની રણનીતિ એક નાજુક રાજદ્વારી નૃત્ય પર ટકેલી હતી, જે એક એવા શક્તિશાળી મિત્રને શોધવાની હતી જે તેમને ભારતીય
સંઘના ગુરુત્વાકર્ષણ ખેંચાણથી બચાવી શકે. તેમની નજર પાકિસ્તાન અને તેના સ્થાપક, મુહમ્મદ અલી ઝીણા તરફ વળી. તેમના પસંદગીના દૂત બ્રિલિયન્ટ
બ્રિટિશ બેરિસ્ટર, સર
વોલ્ટર મોન્કટન હતા, જે
તેમના બંધારણીય સલાહકાર હતા. નવેમ્બરના મધ્યના ટેલિગ્રામ વધતી જતી નિરાશાની વાર્તા
કહે છે. "જો શક્ય હોય તો બીજી બાજુ મળો," નિઝામે ૧૨ નવેમ્બરે કરાચીમાં મોન્કટનને તાર મોકલ્યો,
"બીજી બાજુ" એટલે ઝીણા. તાકીદ
સ્પષ્ટ હતી; નિઝામે
એક વિશેષ વિમાન મોકલવાની ઓફર કરી, જે ભારતીય રજવાડાઓના ભવિષ્યની ગંભીરતાને દર્શાવતી હતી. પરંતુ મોન્કટનનો જવાબ
વાસ્તવિકતાનો ઠંડો ડોઝ હતો. ઝીણા બીમાર હતા. મુલાકાત ટૂંકી હતી. "તેઓ ખૂબ જ
મૈત્રીપૂર્ણ હતા પરંતુ પ્રશ્નમાં રહેલા મામલાઓ વિશે બહુ ઓછું જાણતા હતા અને કોઈ
સલાહ આપી ન હતી." વ્યૂહાત્મક જોડાણ પર આધાર રાખતા શાસક માટે, આ એક વિનાશક ફટકો હતો. નિઝામના બંધારણીય સલાહકાર એક દીવાલ સાથે અથડાઈ રહ્યા હતા, એક વાસ્તવિકતા જેણે હૈદરાબાદના અલગતાને વધુ ઘેરી બનાવી.
તારનો સિલસિલો ચાલુ રહ્યો, દરેક સંદેશ નિઝામના ઘટતા આત્મવિશ્વાસનો પુરાવો હતો. તેમણે મોન્કટનને વધુ સમય
રોકાવા,
બીજી મુલાકાત માટે પ્રયાસ કરવા, ગમે તેટલી નાની બાબત પર પણ રિપોર્ટ કરવા વિનંતી કરી. હૈદરાબાદ-પાકિસ્તાન વાટાઘાટો એકપક્ષીય સાબિત થઈ રહી હતી, જેમાં હૈદરાબાદ વિનંતી કરતું હતું અને પાકિસ્તાન
નમ્રતાપૂર્વક ના પાડતું હતું. ઝીણાનું ખરાબ સ્વાસ્થ્ય એક પુનરાવર્તિત વિષય બની
ગયું,
જે પાકિસ્તાનની નક્કર સમર્થન આપવામાં અસમર્થતા અથવા
અનિચ્છાનું લગભગ પ્રતીકાત્મક પ્રતિનિધિત્વ હતું. જ્યારે નિઝામે વડાપ્રધાન પદ માટે
ઝાહિદ હુસૈન કે લાઈક અલી જેવા પાકિસ્તાની અધિકારીઓને ઉધાર લેવા જેવી ભવ્ય રાજકીય
યોજનાઓ બનાવવાનો પ્રયાસ કર્યો, ત્યારે જવાબો અસ્પષ્ટ હતા. તેઓ રાજદ્વારી સુખદતાના સમુદ્રમાં જીવનરેખાઓ નાખતા
રાજા હતા,
પણ તેમને કિનારે ખેંચી લાવનાર કોઈ નહોતું. રાજ્યોનું ભારતીય એકીકરણ તેમની આસપાસ ઝડપથી આગળ વધી રહ્યું હતું, છતાં તેઓ માનતા હતા કે તેમની અનન્ય સ્થિતિ અને સંપત્તિ
તેમને નિયમમાંથી મુક્તિ આપે છે. તેઓ ભયંકર રીતે ખોટા હતા.
જ્યારે નિઝામ બહાર તારણહારો શોધી રહ્યા હતા, ત્યારે તેમના પોતાના રાજ્યમાં સાંપ્રદાયિક દુશ્મનાવટની આગ
ભભૂકી રહી હતી. રાજ્યની હિન્દુ બહુમતી, જે લાંબા સમયથી મુસ્લિમ શાસનને આધીન હતી, તેમનું ભવિષ્ય નવા ભારત સાથે જોડાયેલું જોતી હતી. એક વકીલ
અને કોંગ્રેસના રાજકારણી, કાશીનાથરાવ
વૈદ્ય,
તેમની ચિંતાનો અવાજ બન્યા. પટેલ, નેહરુ અને માઉન્ટબેટનને મોકલેલા તાકીદના ટેલિગ્રામની
શ્રેણીમાં, તેમણે
એક ભયાનક ચિત્ર રજૂ કર્યું. "વચગાળાના સમયગાળાનો ઉપયોગ હિન્દુઓને કચડી નાખવા
માટે કરવામાં આવી રહ્યો છે," તેમણે ચેતવણી આપી. "મજલિસ ઇત્તેહાદુલ મુસ્લિમીનના
નેતાઓ દ્વારા સૌથી ઉશ્કેરણીજનક અને આક્રમક ભાષણો કરવામાં આવી રહ્યા છે જે
મુસ્લિમોને રાજ્યમાં છેલ્લા કાફિર સામે લડવા માટે ઉશ્કેરે છે." આ માત્ર
રાજકીય મુદ્રા નહોતી; તે
સુરક્ષા માટેની એક ભયાવહ વિનંતી હતી, દિલ્હી માટે એક સ્પષ્ટ સંકેત હતો કે હૈદરાબાદની પરિસ્થિતિ
રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાનો મામલો બની રહી છે અને ૧૯૪૭માં હિન્દુ-મુસ્લિમ સંબંધોનું સંચાલન કરવું જરૂરી છે.
વૈદ્યના ભયને એક વ્યક્તિએ સાકાર કર્યા: સૈયદ મુહમ્મદ કાસિમ રિઝવી.
મજલિસ-એ-ઇત્તેહાદુલ મુસ્લિમીનના પ્રમુખ તરીકે, રિઝવી રઝાકાર ચળવળના શિલ્પી હતા, જે
મુસ્લિમ વર્ચસ્વ અને હૈદરાબાદની સ્વતંત્રતાને કોઈપણ રીતે જાળવી રાખવા માટે સમર્પિત
"સ્વયંસેવકો"ની એક ખાનગી સેના હતી. તેમના ભાષણો, ધાર્મિક કટ્ટરતા અને હિંસક રેટરિકથી ભરપૂર, માત્ર હથિયાર ઉઠાવવાની હાકલ નહોતી, પરંતુ ભારતીય રાજ્ય માટે સીધા પડકારો હતા. "સરદાર પટેલ
મારી સાથે તે જ સ્વરમાં વાત કરવા માગતા હતા જે રીતે તેઓ બીજાઓ સાથે વાત કરવા
ટેવાયેલા છે," રિઝવીએ
દિલ્હીમાં એક બેઠક પછી બડાઈ મારી. "પરંતુ તેમના જીવનમાં તેમને ક્યારેય એવા
તથ્યો સાંભળવાનો મોકો મળ્યો નથી જે મેં તેમને આપ્યા છે." તેમણે ચેતવણી આપી કે
હૈદરાબાદ કાશ્મીર નથી અને દખ્ખણના ચાર કરોડ મુસ્લિમો તેમની સાથે છે. કાસિમ રિઝવીના ભાષણો તેમની રાજદ્રોહી આગ માટે પ્રખ્યાત થઈ રહ્યા હતા, જે એક રાજકીય મતભેદને પવિત્ર યુદ્ધમાં ફેરવી રહ્યા હતા.
"કરબલાના શહીદોનું લોહી દખ્ખણના નવા ક્ષિતિજ પર સંધ્યાકાળ તરીકે દેખાશે,"
તેમણે ગર્જના કરી. રઝાકારો આ આગમાંથી જન્મ્યા હતા, એક એવી શક્તિ જે ટૂંક સમયમાં ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં આતંક
ફેલાવશે અને ભારત સરકારને હસ્તક્ષેપ કરવા માટે યોગ્ય બહાનું આપશે.
દિલ્હીમાં, હૈદરાબાદના
આ સંદેશાઓ એક એવા વ્યક્તિના ડેસ્ક પર પહોંચ્યા જેની પાસે શાહી શિષ્ટાચાર કે
અલગતાવાદી કલ્પનાઓ માટે સમય નહોતો: સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ, નાયબ વડા પ્રધાન અને રાજ્યોના પ્રધાન. જ્યારે નિઝામ પટેલને
"તે સરકારના બદમાશો"માં મુખ્ય માનતા હતા, ત્યારે સરદારે નિઝામના સ્વતંત્ર હૈદરાબાદને ભારતના હૃદયમાં
એક કેન્સર તરીકે જોયું - એક "પેટનો દુખાવો", જેવું તેમણે પ્રખ્યાત રીતે કહ્યું હતું. પટેલ માટે, રજવાડાઓનું એકીકરણ કોઈ વાટાઘાટ નહોતી; તે એક રાષ્ટ્રીય અનિવાર્યતા હતી. તેમણે, તેમના અનિવાર્ય સચિવ, વી.પી. મેનન સાથે મળીને, ૫૦૦થી વધુ રાજ્યોને સંઘમાં લાવીને આધુનિક ભારતના તાણાવાણાને
વણ્યો હતો. હૈદરાબાદ આ કોયડાનો છેલ્લો, સૌથી મોટો અને સૌથી બળવાખોર ટુકડો હતો. હૈદરાબાદ પર સરદાર પટેલની નીતિ સ્પષ્ટ અને અટલ હતી: જોડાણ એ એકમાત્ર વિકલ્પ હતો.
નિઝામના પાકિસ્તાનને ભારત સામે રમાડવાના પ્રયાસો, બ્રિટિશ સલાહકારો પર તેમની નિર્ભરતા, અને કટ્ટરપંથી રઝાકારો પ્રત્યેની તેમની સહિષ્ણુતા, પટેલની નજરમાં, ખતરનાક ભ્રમના સંકેતો હતા. તેમણે વૈદ્યની ચેતવણીઓ દૂરના
નિરીક્ષક તરીકે નહીં પરંતુ લાખો લોકોની સુરક્ષા માટે જવાબદાર નેતા તરીકે સાંભળી.
આમાં વી.પી. મેનનની ભૂમિકા નિર્ણાયક હતી; તેઓ મુખ્ય વાટાઘાટકાર અને પ્રશાસક હતા જેમણે પટેલની લોખંડી
ઇચ્છાને નીતિ અને ક્રિયામાં પરિવર્તિત કરી. જ્યારે નિઝામ રાજવી ઘમંડથી ભરેલા
ટેલિગ્રામ લખતા હતા, મહાત્મા
ગાંધીના ઉપવાસને "શંકાસ્પદ પાત્ર"નું કૃત્ય ગણાવીને ફગાવી દેતા હતા, ત્યારે પટેલ સત્તાનું એકીકરણ કરી રહ્યા હતા, લશ્કરી સંપત્તિઓ ખસેડી રહ્યા હતા, અને અનિવાર્ય માટે તૈયારી કરી રહ્યા હતા. તેઓ એક રાજકીય
વાસ્તવવાદી હતા, એક
રાષ્ટ્રનું નિર્માણ કરનાર લુહાર હતા, અને તેઓ એક શાસકની કાલગ્રસ્ત મહત્વાકાંક્ષાઓને તેમના
માર્ગમાં આવવા દેતા નહોતા. ભારતના લોખંડી પુરુષ ફક્ત યોગ્ય સમયે પ્રહાર કરવાની રાહ જોઈ રહ્યા હતા.
નવેમ્બરના અંત સુધીમાં, પાકિસ્તાનનો
વિકલ્પ ઝાંખો પડતાં અને આંતરિક દબાણો વધતાં, નિઝામ અંતિમ સમાધાન માટે સંમત થયા: યથાસ્થિતિ કરાર (Standstill
Agreement). આ એક વર્ષીય કરાર વેપાર, સંદેશાવ્યવહાર અને સંરક્ષણના મામલામાં યથાસ્થિતિ જાળવી
રાખશે,
જ્યારે જોડાણના અંતિમ પ્રશ્નને મુલતવી રાખશે. ૨૯ નવેમ્બરે
લોર્ડ માઉન્ટબેટનને લખેલા પત્રમાં, નિઝામે તેને ઔપચારિક રીતે સ્વીકારી લીધું, જ્યારે સ્પષ્ટપણે જણાવ્યું, "હું કોઈ પણ ડોમિનિયનમાં જોડાણનો વિચાર કરવા તૈયાર
નથી." તેમણે તેમના તમામ પ્રજાજનોની સુરક્ષા માટે ફરમાન જારી કરવાનું વચન આપીને એક પરોપકારી શાસકની છબી રજૂ કરવાનો
પ્રયાસ કર્યો, જે
રઝાકારોના આતંકના શાસન સામે એક પોકળ હાવભાવ હતો. આ કરાર હૈદરાબાદ સંકટના ઉકેલ માટે અંતિમ શાંતિપૂર્ણ આશાનું પ્રતિનિધિત્વ કરતો હતો.
લોર્ડ માઉન્ટબેટનનો જવાબ ઝડપી, નમ્ર, પણ સ્ટીલ જેવો તીક્ષ્ણ હતો. કરાર સ્વીકારતી વખતે, તેમણે તેમની સરકારનો "ખૂબ જ ખેદ" વ્યક્ત કર્યો કે
હૈદરાબાદે જોડાણ કર્યું ન હતું. "હૈદરાબાદ જે રીતે સ્થિત છે, તેના હિતો ભારતના હિતો સાથે અવિભાજ્ય રીતે જોડાયેલા છે,"
તેમણે લખ્યું, સ્પષ્ટ કર્યું કે દિલ્હીએ યથાસ્થિતિ કરારને કાયમી ઉકેલ
તરીકે નહીં, પરંતુ
જોડાણ માટે એક વર્ષની ઉલટી ગણતરી તરીકે જોયો. નિઝામે પોતાના માટે સમય ખરીદ્યો હતો, પરંતુ તેમણે પોતાનું ભાગ્ય બદલ્યું નહોતું. તેમના પછીના
ટેલિગ્રામ આ નવી વાસ્તવિકતાથી સંપૂર્ણપણે અલગ થયેલા એક માણસને દર્શાવે છે. તેમણે
લંડનમાં મોન્કટનને ભારતીય "અમૈત્રીપૂર્ણ કૃત્યો" વિશે ફરિયાદ કરી, જેમ કે હૈદરાબાદ દ્વારા પાકિસ્તાનને સિક્યોરિટીઝના
ટ્રાન્સફર પર સવાલ ઉઠાવવો, એક
કૃત્ય જેને દિલ્હીએ તેની બેવડી નીતિનો પુરાવો માન્યો. હૈદરાબાદ યથાસ્થિતિ કરાર એક પુલ નહોતો; તે એક ખાઈ હતી, અને નિઝામ નીચેની ખાઈથી અજાણ, સીધા કિનારા તરફ ચાલી રહ્યા હતા.
યથાસ્થિતિ કરાર દ્વારા આપવામાં આવેલું વર્ષ શાંતિનું નહીં, પરંતુ વધતી હિંસાનું હતું. રઝાકારોએ, નિઝામના બળવાથી ઉત્સાહિત થઈને, સ્થાનિક વસ્તી, ખાસ કરીને ભારત સાથે સંઘને સમર્થન આપતા હિન્દુઓ વિરુદ્ધ
ધાકધમકી,
હત્યા અને લૂંટના તેમના અભિયાનને વધુ તીવ્ર બનાવ્યું. સરદાર
પટેલ માટે, પરિસ્થિતિ
અસહ્ય બની ગઈ હતી. "પેટનો દુખાવો" એક ભયંકર ચેપ બની ગયો હતો જેણે ભારતના
સમગ્ર રાજકીય શરીરને જોખમમાં મૂક્યું હતું. સપ્ટેમ્બર ૧૯૪૮માં, કરાર પર હસ્તાક્ષર થયાના એક વર્ષથી પણ ઓછા સમયમાં, આ નાટકનો અંત આવ્યો.
ભારતીય સેનાએ "ઓપરેશન પોલો" શરૂ કર્યું, જે કાયદો અને વ્યવસ્થા પુનઃસ્થાપિત કરવા માટે "પોલીસ કાર્યવાહી" તરીકે ઘડવામાં આવેલ એક ઝડપી, પાંચ-દિવસીય લશ્કરી અભિયાન હતું. હૈદરાબાદી દળો, તેમની બડાઈઓ છતાં, લગભગ તરત જ ધરાશાયી થઈ ગયા. સ્વતંત્ર હૈદરાબાદનું સ્વપ્ન એક સિસકારા સાથે નહીં, પરંતુ તેની રાજધાનીની શેરીઓમાં ભારતીય ટેન્કોની ગડગડાટ સાથે સમાપ્ત થયું. નિઝામ, જેમણે પહેલા વિદાય લેતા બ્રિટીશ અને પછી એક એવા ભારત દ્વારા "ડબલ-ક્રોસ" અનુભવ્યું જેમાં તેઓ જોડાવા માંગતા ન હતા, તેમને એક નામમાત્રના શાસક તરીકે રાખવામાં આવ્યા, એક રાજ્ય વિનાના રાજા. હૈદરાબાદ રાજ્યનું પતન એક યુગના અંતનું પ્રતીક હતું. તે ભારતીય સંઘના એકીકરણમાં અંતિમ, નિર્ણાયક અધિનિયમ હતો, જે સરદાર પટેલની રાજકીય વિરાસતનો પુરાવો હતો. કિંગ કોઠી પેલેસમાંથી વણાયેલી ટેલિગ્રાફિક ષડયંત્રની જાળ એક, અવિભાજ્ય રાષ્ટ્રનું નિર્માણ કરવા માટે દ્રઢ વ્યક્તિની લોખંડી ઇચ્છા સામે કોઈ મેળ ખાતી નહોતી.
Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel
