The Nizam's Gold, The Patriot's Dilemma: Sardar Patel's Unseen Battle for Berar's Soul
The air in Nagpur during May
of 1947 was thick with more than just the pre-monsoon heat. It was heavy with
the scent of change, a heady mix of hope and apprehension. As the British Raj
prepared its final departure, the very map of India was a canvas of contested
lines and whispered conspiracies. In this charged atmosphere, a single piece of
paper, delivered to the desk of Dwarka Prasad Mishra, a prominent Congress
leader in the Central Provinces, would set in motion a quiet but critical
battle for the very soul of a region. This single correspondence was a key
document in the pre-independence political maneuvering that
would ultimately define the borders of a new nation.
The letter, dated May 12th,
was brief, almost perfunctory. It was a cover note for a report from Mr. C. J.
W. Lillie, the British Commissioner of Berar. The subject: the recent visit of
Sir Mirza Ismail, the debonair and shrewd Prime Minister of the princely state
of Hyderabad. The commissioner’s assessment was blunt: if Sir Mirza had come on
a special mission, he had failed. But the failure of the mission was less
important than its intent. Lillie’s report confirmed what many suspected: the
"private" visit was a carefully orchestrated charm offensive, a
political gambit intended to “keep alive Hyderabad’s claim on Berar.” This news
highlighted the ongoing tension surrounding the history of Central
Provinces and Berar and its uncertain future.
This wasn't just a local
squabble. It was a test of the nascent Indian union's resolve. The Nizam of
Hyderabad, one of the world's richest men, was dreaming of an independent
kingdom, or at the very least, retaining every inch of his domain, including the
fertile lands of Berar, which had been leased to the British decades ago. The
visit of Sir Mirza Ismail to Hyderabad's neighboring territory
was a velvet-gloved assertion of this claim. The people of Berar, however, had
made their choice clear. As Lillie noted, the visit had only made them “more
sure than ever that it does not want to go back to Hyderabad.” The stage was
set for a confrontation, not of armies, but of will, influence, and integrity.
The report swiftly made its
way from Nagpur to the desk of the one man who was the ultimate architect of
Indian integration: Sardar Vallabhbhai Patel. In his measured reply to Mishra
on May 14th, the Iron Man’s strategic mind was laid bare. He acknowledged the
news, noting with a hint of satisfaction that Sir Mirza had since left
Hyderabad’s service, perhaps because his methods weren't “so communal” as the
Nizam might have wished. But Patel’s focus was sharp and forward-looking. He
expressed a hope that became a command: “Let us hope that Berar will stand
solid against the intrigues, threats and cajolery of Hyderabad State.” He
foresaw the Nizam’s next move with chilling accuracy: “The State might try to
corrupt some of the people by offering bribes.” This wasn't just a political
analysis; it was a warning about the insidious danger of tainted money
in politics.
The Sardar’s words proved
prophetic. The web of Hyderabad’s influence was more complex and deeply rooted
than a single visit could suggest. The very next day, a long, impassioned
letter from Amraoti arrived for Patel. Its author was Dr. Punjabrao Deshmukh, a
respected leader in Berar and the permanent president of the Shri Shivaji
Education Society. He was a man caught in the crossfire, and he was writing to
clear his name. He had heard that his activities, specifically his hosting of
Sir Mirza Ismail, had caused the Sardar “a certain amount of annoyance.” What
followed was a detailed, heartfelt defense that revealed the profound ethical
dilemma faced by patriots in a time of transition. This correspondence is a
crucial part of Berar's history, illustrating the pressures local
leaders faced.
Dr. Deshmukh laid out his case
with meticulous care. He explained that his institution, the Punjabrao
Deshmukh Shivaji Education Society, had a long-standing relationship with
the Nizam’s government. This was not a story of recent conspiracy, but of
historical necessity. He recounted receiving a donation of Rs. 20,000 in 1938,
which helped build a hostel. He detailed how the Prince of Berar himself had
visited in 1945, leading to a further donation of Rs. 30,000. These funds, he
argued, were the lifeblood of his educational mission. They had allowed a small
high school to grow into a thriving institution, culminating in the
establishment of the Shri Shivaji Arts College. His pursuit of education for
his people was undeniable, a fact that complicated the narrative of Hyderabad
State's claim on Berar.
He was adamant on a crucial
point: “No one ever attached any condition in giving these donations… either
directly or indirectly.” To prove his political leanings were not for sale, he
pointed out that he had openly criticized the Hyderabad administration’s
educational policies at a conference in Aurangabad. He portrayed Sir Mirza's
visit as a matter of courtesy to a benefactor, a purely educational affair. He
downplayed the political speeches as familiar rhetoric that “very few people in
Berar paid any special attention to.” He was, he insisted, a patriot. He was
one of the first to suggest an all-parties conference to stand against the
Nizam. He was a member of the Free Berar Committee. He had even written to Sir
Stafford Cripps, demanding an end to the "fictitious sovereignty of the
Nizam." His letter was a plea to be understood not as a collaborator, but
as a pragmatist working for a noble cause in a complex world where funding for
social good was scarce. The entire affair raised questions about political
ethics in modern India long before the term became commonplace.
The letter, a mix of
justification, pride, and anxiety, traveled to Mussoorie, where Sardar Patel
was recuperating. Here, in the calm of the Himalayan foothills, the fate of
Berar’s political honor would be decided. Patel read Deshmukh’s lengthy
defense. He could have dismissed it as the excuse of a compromised man.
Instead, he saw an opportunity for a lesson—a lesson that would echo through
the annals of Indian political life. His reply, dated May 22nd, is a
masterclass in leadership, a perfect blend of firmness, fairness, and profound
wisdom. It is a document that showcases Sardar Patel on national
integrity.
"I am glad that you have
written to me about this matter in such great detail," Patel began,
disarming Deshmukh with his willingness to listen. But this was followed by the
unvarnished truth. "Now I must give you my frank opinion," he wrote.
He acknowledged the past, where Berar leaders had been too accommodating,
accepting addresses and donations, even using "respectable ladies of their
families for garlanding the Prince." He didn't single out Deshmukh but
implicated an entire political culture that had, wittingly or not, strengthened
the Nizam's hand. This context is vital to understanding the complexities
of Berar's merger with India.
Then came the core of his
message, a piece of advice that remains as relevant today as it was in 1947.
"If you would accept my advice, you should never accept any more
donations, however unconditional and however good the purpose may be, from the
Nizam." He articulated a principle of immense power: the corrosive nature
of "tainted money." The donor’s object, Patel explained, was obvious
even without stated conditions. The act of accepting the money created a silent
obligation, a perception of dependency that would cost Berar dearly. It was a
choice between a short-term gain for an institution and the long-term dignity
of a people. His words were a powerful argument for financial self-reliance in
nation-building.
"You must learn, and make
the people of Berar learn, to stand on their own feet," the Sardar
commanded. "The people of Berar must stand on their own dignity and must
make it clear by their conduct that they do not depend upon the Nizam for small
mercies or for crumbs." He cut to the heart of the matter: Deshmukh was
either "consciously exploiting his [the Nizam's] weakness or being
exploited by him for your weakness." It was a stark, uncomfortable, but
necessary truth. This correspondence provides a rare glimpse into the
strategies behind the Indian integration process, showing it
was as much about moral fortitude as political negotiation.
In closing, Patel offered
reassurance, absolving Deshmukh of any suspicion of personal corruption but
reinforcing the larger principle. He even deftly addressed the local politics,
dismissing the "narrow, parochial complex" of leaders like Shankarrao
Deo who prioritized a "United Maharashtra" over the immediate need
for a united Berari front. And in a final, sweeping vision for the future, he
dismissed the petty squabbles of caste. "The days of Brahmin-non-Brahmin
quarrels are over," he declared. "We are now about to enter into a
free India where Indian citizenship will overshadow all castes and
creeds."
This exchange was more than
just a series of letters. It was a microcosm of the larger struggle to build a
new India. It was a story of a nation learning to define its own ethics, to
stand on its own feet, and to reject the gilded cages of past patronage. Dr.
Deshmukh, a well-intentioned patriot, learned a hard lesson in political
perception. Guided by Patel’s firm but fair hand, the leaders of Berar stood
solid. The Nizam's gold failed to buy their allegiance, and his charm offensive
crumbled against a wall of newfound dignity. Berar was integrated seamlessly
into the Indian Union, its soul intact. This quiet, unseen battle, fought with
ink and conviction, remains a powerful testament to the Iron Man’s vision: a
nation built not just on territory, but on the unshakeable foundation of
self-respect.
निज़ाम का सोना, एक देशभक्त की दुविधा: बरार की आत्मा के लिए सरदार पटेल का अनदेखा युद्ध
मई 1947 में नागपुर की हवा
में सिर्फ़ मानसून-पूर्व की गर्मी से ज़्यादा कुछ घुला हुआ था। यह बदलाव की सुगंध
से भारी थी, जो आशा और आशंका का एक नशीला मिश्रण था। जैसे ही ब्रिटिश राज ने अपनी
अंतिम विदाई की तैयारी की, भारत का नक्शा विवादित रेखाओं और
फुसफुसाती साज़िशों का एक कैनवास बन गया। इस तनावपूर्ण माहौल में, केंद्रीय प्रांत के
एक प्रमुख कांग्रेसी नेता, द्वारका प्रसाद मिश्र की मेज़ पर आया
कागज़ का एक टुकड़ा, एक शांत लेकिन महत्वपूर्ण लड़ाई की शुरुआत करने वाला था जो एक क्षेत्र की
आत्मा के लिए थी। यह एकल पत्राचार उस स्वतंत्रता-पूर्व
राजनीतिक पैंतरेबाज़ी का एक प्रमुख दस्तावेज़ था जो अंततः एक नए
राष्ट्र की सीमाओं को परिभाषित करने वाला था।
12 मई का यह पत्र
संक्षिप्त, लगभग औपचारिक था। यह बरार के ब्रिटिश कमिश्नर, श्री सी. जे.
डब्ल्यू. लिली की एक रिपोर्ट के लिए एक कवर नोट था। विषय था: रियासत हैदराबाद के
तेज-तर्रार और चतुर प्रधानमंत्री सर मिर्ज़ा इस्माइल की हाल की यात्रा। कमिश्नर का
मूल्यांकन स्पष्ट था: यदि सर मिर्ज़ा किसी विशेष मिशन पर आए थे, तो वे असफल रहे थे।
लेकिन मिशन की विफलता से अधिक महत्वपूर्ण उसका इरादा था। लिली की रिपोर्ट ने उस
बात की पुष्टि कर दी जिसका कई लोगों को संदेह था: यह "निजी" यात्रा एक
सोची-समझी आकर्षक पहल थी, एक राजनीतिक चाल जिसका उद्देश्य
"बरार पर हैदराबाद के दावे को जीवित रखना" था। इस खबर ने केंद्रीय प्रांत और
बरार के इतिहास और उसके अनिश्चित भविष्य से जुड़े चल रहे
तनाव को उजागर किया।
यह सिर्फ़ एक
स्थानीय झगड़ा नहीं था। यह नवजात भारतीय संघ के संकल्प की परीक्षा थी। हैदराबाद के
निज़ाम, जो दुनिया के सबसे अमीर लोगों में से एक थे, एक स्वतंत्र राज्य
का सपना देख रहे थे, या कम से कम, अपने हर इंच क्षेत्र को बनाए रखना चाहते थे, जिसमें बरार की
उपजाऊ भूमि भी शामिल थी, जो दशकों पहले अंग्रेजों को पट्टे पर दी
गई थी। सर मिर्ज़ा इस्माइल की हैदराबाद के पड़ोसी क्षेत्र
की यात्रा इस दावे का एक मखमली दस्ताने वाला अभिकथन था। हालाँकि, बरार के लोगों ने
अपनी पसंद स्पष्ट कर दी थी। जैसा कि लिली ने उल्लेख किया, इस यात्रा ने
उन्हें केवल "पहले से कहीं अधिक निश्चित कर दिया था कि वे हैदराबाद वापस नहीं
जाना चाहते हैं।" मंच एक टकराव के लिए तैयार था, सेनाओं का नहीं,
बल्कि
इच्छाशक्ति, प्रभाव और अखंडता का।
रिपोर्ट तेज़ी से
नागपुर से उस एक व्यक्ति की मेज़ तक पहुँची जो भारतीय एकीकरण के परम वास्तुकार थे:
सरदार वल्लभभाई पटेल। 14 मई को मिश्र को दिए अपने नपे-तुले जवाब
में, लौह पुरुष की रणनीतिक सोच स्पष्ट रूप से सामने आई। उन्होंने इस खबर को
स्वीकार किया, और संतोष के संकेत के साथ उल्लेख किया कि सर मिर्ज़ा ने तब से हैदराबाद
की सेवा छोड़ दी थी, शायद इसलिए क्योंकि उनके तरीके उतने "सांप्रदायिक नहीं थे"
जितने निज़ाम चाहते होंगे। लेकिन पटेल का ध्यान तीक्ष्ण और दूरंदेशी था। उन्होंने
एक आशा व्यक्त की जो एक आदेश बन गई: "हमें उम्मीद है कि बरार हैदराबाद राज्य
की साज़िशों, धमकियों और फुसलाने के खिलाफ़ मज़बूती से खड़ा रहेगा।" उन्होंने
निज़ाम के अगले कदम का भयावह सटीकता से अनुमान लगाया: "राज्य कुछ लोगों को
रिश्वत देकर भ्रष्ट करने की कोशिश कर सकता है।" यह सिर्फ़ एक राजनीतिक
विश्लेषण नहीं था; यह राजनीति में दागी धन के कपटी खतरे के बारे में एक चेतावनी थी।
सरदार के शब्द
भविष्यसूचक साबित हुए। हैदराबाद के प्रभाव का जाल एक अकेली यात्रा से कहीं ज़्यादा
जटिल और गहरा था। अगले ही दिन, अमरावती से एक लंबा, भावुक पत्र पटेल के
लिए आया। इसके लेखक डॉ. पंजाबराव देशमुख थे, जो बरार के एक
सम्मानित नेता और श्री शिवाजी एजुकेशन सोसाइटी के स्थायी अध्यक्ष थे। वे एक ऐसे
व्यक्ति थे जो दो पाटों के बीच फँस गए थे, और वे अपना नाम साफ़ करने के लिए लिख रहे
थे। उन्होंने सुना था कि उनकी गतिविधियों, विशेष रूप से सर मिर्ज़ा इस्माइल की
मेजबानी ने, सरदार को "कुछ हद तक नाराज़गी" पहुँचाई थी। इसके बाद जो हुआ वह
एक विस्तृत, हार्दिक बचाव था जिसने संक्रमण के समय में देशभक्तों के सामने आने वाली
गहन नैतिक दुविधा को उजागर किया। यह पत्राचार बरार के इतिहास का एक महत्वपूर्ण
हिस्सा है, जो स्थानीय नेताओं पर पड़े दबावों को दर्शाता है।
डॉ. देशमुख ने अपना
पक्ष बड़ी सावधानी से रखा। उन्होंने समझाया कि उनकी संस्था, पंजाबराव देशमुख
शिवाजी एजुकेशन सोसाइटी का निज़ाम की सरकार के साथ एक पुराना
संबंध था। यह हाल की किसी साज़िश की कहानी नहीं थी, बल्कि ऐतिहासिक
आवश्यकता की थी। उन्होंने 1938 में 20,000 रुपये का दान
प्राप्त करने का ज़िक्र किया, जिससे एक छात्रावास बनाने में मदद मिली।
उन्होंने विस्तार से बताया कि कैसे बरार के राजकुमार ने 1945 में खुद दौरा किया
था, जिससे 30,000 रुपये का और दान मिला। उन्होंने तर्क दिया कि ये धन उनके शैक्षिक मिशन की
जीवन रेखा थे। उन्होंने एक छोटे से हाई स्कूल को एक संपन्न संस्थान में विकसित
करने की अनुमति दी थी, जिसका समापन श्री शिवाजी आर्ट्स कॉलेज की स्थापना में हुआ। अपने लोगों के
लिए शिक्षा की उनकी खोज निर्विवाद थी, एक तथ्य जिसने बरार पर हैदराबाद
राज्य के दावे की कहानी को जटिल बना दिया।
वे एक महत्वपूर्ण
बिंदु पर अडिग थे: "इन दानों को देते समय किसी ने भी... प्रत्यक्ष या
अप्रत्यक्ष रूप से कोई शर्त नहीं लगाई।" यह साबित करने के लिए कि उनकी
राजनीतिक निष्ठा बिकाऊ नहीं थी, उन्होंने बताया कि उन्होंने औरंगाबाद में
एक सम्मेलन में हैदराबाद प्रशासन की शैक्षिक नीतियों की खुले तौर पर आलोचना की थी।
उन्होंने सर मिर्ज़ा की यात्रा को एक दानदाता के प्रति शिष्टाचार, एक विशुद्ध
शैक्षणिक मामला बताया। उन्होंने राजनीतिक भाषणों को परिचित बयानबाज़ी के रूप में
कम करके आंका, जिस पर "बरार में बहुत कम लोगों ने कोई विशेष ध्यान दिया।" वे
ज़ोर देकर कह रहे थे कि वे एक देशभक्त थे। वे निज़ाम के खिलाफ़ खड़े होने के लिए
एक सर्वदलीय सम्मेलन बुलाने का सुझाव देने वाले पहले लोगों में से एक थे। वे फ्री
बरार समिति के सदस्य थे। उन्होंने सर स्टैफ़ोर्ड क्रिप्स को भी लिखा था, जिसमें
"निज़ाम की काल्पनिक संप्रभुता" को समाप्त करने की माँग की गई थी। उनका
पत्र एक सहयोगी के रूप में नहीं, बल्कि एक ऐसे यथार्थवादी के रूप में समझे
जाने की एक दलील थी, जो एक जटिल दुनिया में एक नेक काम के लिए काम कर रहा था जहाँ सामाजिक
भलाई के लिए धन दुर्लभ था। पूरे मामले ने आधुनिक भारत में
राजनीतिक नैतिकता के बारे में सवाल उठाए, इससे बहुत पहले कि
यह शब्द आम हो गया।
यह पत्र, जो औचित्य, गर्व और चिंता का
मिश्रण था, मसूरी की यात्रा कर गया, जहाँ सरदार पटेल स्वास्थ्य लाभ कर रहे थे।
यहाँ, हिमालय की तलहटी की शांति में, बरार के राजनीतिक सम्मान का भाग्य तय होना
था। पटेल ने देशमुख का लंबा बचाव पढ़ा। वे इसे एक समझौतावादी व्यक्ति के बहाने के
रूप में खारिज कर सकते थे। इसके बजाय, उन्होंने एक सबक का अवसर देखा—एक ऐसा सबक
जो भारतीय राजनीतिक जीवन के इतिहास में गूंजेगा। 22 मई का उनका जवाब,
नेतृत्व
में एक मास्टरक्लास है, जो दृढ़ता, निष्पक्षता और गहरे ज्ञान का एक आदर्श मिश्रण है। यह एक ऐसा दस्तावेज़ है
जो राष्ट्रीय अखंडता पर सरदार पटेल के विचारों को
प्रदर्शित करता है।
"मुझे खुशी है कि
आपने मुझे इस मामले के बारे में इतनी विस्तार से लिखा है," पटेल ने शुरू किया,
देशमुख
को सुनने की अपनी इच्छा से निहत्था कर दिया। लेकिन इसके बाद बेदाग सच आया।
"अब मुझे अपनी स्पष्ट राय देनी होगी," उन्होंने लिखा।
उन्होंने अतीत को स्वीकार किया, जहाँ बरार के नेता बहुत मिलनसार रहे थे,
पते
और दान स्वीकार करते थे, यहाँ तक कि "राजकुमार को माला पहनाने
के लिए अपने परिवारों की सम्माननीय महिलाओं का उपयोग" भी करते थे। उन्होंने
देशमुख को अकेला नहीं किया, बल्कि एक पूरी राजनीतिक संस्कृति को
फँसाया, जिसने जानबूझकर या अनजाने में, निज़ाम के हाथ मज़बूत किए थे। यह संदर्भ बरार के भारत में
विलय की जटिलताओं को समझने के लिए महत्वपूर्ण है।
फिर उनके संदेश का
सार आया, एक ऐसी सलाह जो आज भी उतनी ही प्रासंगिक है जितनी 1947 में थी। "यदि
आप मेरी सलाह मानेंगे, तो आपको निज़ाम से कभी भी कोई और दान स्वीकार नहीं करना चाहिए, चाहे वह कितना भी
बिना शर्त हो और चाहे उद्देश्य कितना भी अच्छा क्यों न हो।" उन्होंने immense
शक्ति
के एक सिद्धांत को व्यक्त किया: "दागी धन" की संक्षारक प्रकृति। पटेल ने
समझाया कि दाता का उद्देश्य स्पष्ट शर्तों के बिना भी स्पष्ट था। धन स्वीकार करने
की क्रिया ने एक मूक दायित्व, निर्भरता की एक धारणा पैदा की जो बरार को
बहुत महंगी पड़ेगी। यह एक संस्था के लिए अल्पकालिक लाभ और एक लोगों की दीर्घकालिक
गरिमा के बीच एक विकल्प था। उनके शब्द राष्ट्र-निर्माण में वित्तीय आत्मनिर्भरता
के लिए एक शक्तिशाली तर्क थे।
"आपको सीखना होगा,
और
बरार के लोगों को अपने पैरों पर खड़ा होना सिखाना होगा," सरदार ने आदेश
दिया। "बरार के लोगों को अपनी गरिमा पर खड़ा होना चाहिए और अपने आचरण से यह
स्पष्ट करना चाहिए कि वे छोटी-छोटी दया या टुकड़ों के लिए निज़ाम पर निर्भर नहीं
हैं।" उन्होंने मामले की जड़ पर प्रहार किया: देशमुख या तो "जानबूझकर
उसकी [निज़ाम की] कमज़ोरी का फायदा उठा रहे थे या अपनी कमज़ोरी के लिए उसके द्वारा
शोषित हो रहे थे।" यह एक कठोर, असुविधाजनक, लेकिन आवश्यक सत्य
था। यह पत्राचार भारतीय एकीकरण प्रक्रिया के पीछे
की रणनीतियों में एक दुर्लभ झलक प्रदान करता है, यह दर्शाता है कि
यह नैतिक दृढ़ता के बारे में उतना ही था जितना कि राजनीतिक बातचीत।
अंत में, पटेल ने आश्वासन
दिया, देशमुख को व्यक्तिगत भ्रष्टाचार के किसी भी संदेह से मुक्त किया लेकिन
बड़े सिद्धांत को मजबूत किया। उन्होंने स्थानीय राजनीति को भी चतुराई से संबोधित
किया, शंकरराव देव जैसे नेताओं के "संकीर्ण, संकीर्णतावादी
परिसर" को खारिज कर दिया, जिन्होंने एक संयुक्त बरारी मोर्चे की
तत्काल आवश्यकता पर "संयुक्त महाराष्ट्र" को प्राथमिकता दी। और भविष्य
के लिए एक अंतिम, व्यापक दृष्टि में, उन्होंने जाति के छोटे-मोटे झगड़ों को
खारिज कर दिया। "ब्राह्मण-गैर-ब्राह्मण झगड़ों के दिन खत्म हो गए हैं,"
उन्होंने
घोषणा की। "अब हम एक स्वतंत्र भारत में प्रवेश करने वाले हैं जहाँ भारतीय
नागरिकता सभी जातियों और पंथों पर भारी पड़ेगी।"
यह आदान-प्रदान
सिर्फ़ पत्रों की एक श्रृंखला से कहीं ज़्यादा था। यह एक नए भारत के निर्माण के
लिए बड़े संघर्ष का एक सूक्ष्म जगत था। यह एक ऐसे राष्ट्र की कहानी थी जो अपनी
नैतिकता को परिभाषित करना, अपने पैरों पर खड़ा होना और अतीत के
संरक्षण के सुनहरे पिंजरों को अस्वीकार करना सीख रहा था। डॉ. देशमुख, एक नेक इरादे वाले
देशभक्त, ने राजनीतिक धारणा में एक कठिन सबक सीखा। पटेल के दृढ़ लेकिन निष्पक्ष
हाथ से निर्देशित, बरार के नेताओं ने मज़बूती से काम किया। निज़ाम का सोना उनकी निष्ठा
खरीदने में विफल रहा, और उनका आकर्षक आक्रमण नवजात गरिमा की दीवार के खिलाफ़ ढह गया। बरार को
भारतीय संघ में निर्बाध रूप से एकीकृत किया गया, उसकी आत्मा बरकरार
रही। यह शांत, अनदेखी लड़ाई, जो स्याही और दृढ़ विश्वास के साथ लड़ी गई, लौह पुरुष की
दृष्टि का एक शक्तिशाली प्रमाण बनी हुई है: एक ऐसा राष्ट्र जो केवल क्षेत्र पर
नहीं, बल्कि आत्म-सम्मान की अटूट नींव पर बना है।
નિઝામનું સોનું, એક દેશભક્તની દ્વિધા: બરારની આત્મા માટે સરદાર પટેલનું અદ્રશ્ય યુદ્ધ
મે ૧૯૪૭ દરમિયાન નાગપુરની હવામાં માત્ર ચોમાસા પહેલાની ગરમી કરતાં વધુ કંઈક હતું. તે પરિવર્તનની સુગંધથી ભારે હતી, જે આશા અને આશંકાનું એક માદક મિશ્રણ હતું. જેમ જેમ બ્રિટિશ રાજ તેની અંતિમ વિદાયની તૈયારી કરી રહ્યું હતું, તેમ ભારતનો નકશો વિવાદાસ્પદ રેખાઓ અને ગૂઢ ષડયંત્રોનો કેનવાસ બની ગયો હતો. આ તંગ વાતાવરણમાં, મધ્ય પ્રાંતના એક અગ્રણી કોંગ્રેસી નેતા દ્વારકા પ્રસાદ મિશ્રાના ડેસ્ક પર પહોંચેલો એક કાગળનો ટુકડો, એક શાંત પરંતુ નિર્ણાયક યુદ્ધની શરૂઆત કરવાનો હતો જે એક પ્રદેશની આત્મા માટે હતું. આ એકમાત્ર પત્રવ્યવહાર એ સ્વતંત્રતા-પૂર્વેની રાજકીય દાવપેચનો એક મુખ્ય દસ્તાવેજ હતો જે આખરે નવા રાષ્ટ્રની સીમાઓને વ્યાખ્યાયિત કરશે.
૧૨ મેનો આ પત્ર સંક્ષિપ્ત, લગભગ ઔપચારિક હતો. તે
બરારના બ્રિટિશ કમિશનર,
શ્રી સી. જે. ડબલ્યુ. લિલીના અહેવાલ માટેનો એક કવર નોટ હતો.
વિષય હતો: હૈદરાબાદ રજવાડાના આકર્ષક અને ચતુર વડા પ્રધાન સર મિર્ઝા ઇસ્માઇલની
તાજેતરની મુલાકાત. કમિશનરનું મૂલ્યાંકન સ્પષ્ટ હતું: જો સર મિર્ઝા કોઈ વિશેષ મિશન
પર આવ્યા હોય,
તો તેઓ નિષ્ફળ ગયા હતા. પરંતુ મિશનની નિષ્ફળતા કરતાં તેનો
ઇરાદો વધુ મહત્વનો હતો. લિલીના અહેવાલે એ વાતની પુષ્ટિ કરી કે જેના પર ઘણાને શંકા
હતી: આ "ખાનગી" મુલાકાત એક સુનિયોજિત ચાર્મ ઓફેન્સિવ હતી, એક રાજકીય દાવ જેનો ઉદ્દેશ્ય "બરાર પર હૈદરાબાદના દાવાને જીવંત
રાખવાનો" હતો. આ સમાચારે મધ્ય પ્રાંત અને બરારના
ઇતિહાસ અને તેના અનિશ્ચિત ભવિષ્યની આસપાસના વર્તમાન તણાવને ઉજાગર કર્યો.
આ માત્ર સ્થાનિક ઝઘડો નહોતો. તે નવજાત ભારતીય સંઘના સંકલ્પની કસોટી હતી.
હૈદરાબાદના નિઝામ,
જે વિશ્વના સૌથી ધનિક માણસોમાંના એક હતા, એક સ્વતંત્ર રાજ્યનું સ્વપ્ન જોઈ રહ્યા હતા, અથવા ઓછામાં ઓછું,
તેમના દરેક ઇંચના ક્ષેત્રને જાળવી રાખવા માંગતા હતા, જેમાં બરારની ફળદ્રુપ જમીનનો પણ સમાવેશ થતો હતો, જે દાયકાઓ પહેલાં બ્રિટિશરોને ભાડે આપવામાં આવી હતી. સર મિર્ઝા ઇસ્માઇલની હૈદરાબાદના પડોશી પ્રદેશની
મુલાકાત આ દાવાનો એક મખમલી દસ્તાવેજ હતો. જોકે, બરારના લોકોએ તેમની
પસંદગી સ્પષ્ટ કરી દીધી હતી. જેમ લિલીએ નોંધ્યું હતું, આ મુલાકાતે તેમને ફક્ત "પહેલા કરતાં વધુ ખાતરી આપી હતી કે તેઓ હૈદરાબાદ
પાછા જવા માંગતા નથી." મંચ એક સંઘર્ષ માટે તૈયાર હતો, સેનાઓનો નહીં,
પરંતુ ઇચ્છાશક્તિ, પ્રભાવ અને અખંડિતતાનો.
આ અહેવાલ ઝડપથી નાગપુરથી તે એક વ્યક્તિના ડેસ્ક પર પહોંચ્યો જે ભારતીય
એકીકરણના પરમ શિલ્પકાર હતા: સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ. ૧૪ મેના રોજ મિશ્રાને આપેલા
તેમના સંતુલિત જવાબમાં,
લોખંડી પુરુષની વ્યૂહાત્મક વિચારસરણી સ્પષ્ટપણે બહાર આવી.
તેમણે સમાચાર સ્વીકાર્યા,
અને સંતોષના સંકેત સાથે નોંધ્યું કે સર મિર્ઝાએ ત્યારથી
હૈદરાબાદની સેવા છોડી દીધી હતી, કદાચ કારણ કે તેમની
પદ્ધતિઓ નિઝામની ઇચ્છા મુજબ "એટલી સાંપ્રદાયિક" ન હતી. પરંતુ પટેલનું
ધ્યાન તીક્ષ્ણ અને દૂરંદેશી હતું. તેમણે એક આશા વ્યક્ત કરી જે એક આદેશ બની ગઈ:
"ચાલો આપણે આશા રાખીએ કે બરાર હૈદરાબાદ રાજ્યના ષડયંત્રો, ધમકીઓ અને ખુશામત સામે મક્કમ રહેશે." તેમણે નિઝામના આગલા પગલાની ભયાનક
ચોકસાઈથી આગાહી કરી: "રાજ્ય કેટલાક લોકોને લાંચ આપીને ભ્રષ્ટ કરવાનો પ્રયાસ
કરી શકે છે." આ માત્ર રાજકીય વિશ્લેષણ નહોતું; તે રાજકારણમાં કલંકિત નાણાંના કપટી જોખમ વિશે ચેતવણી
હતી.
સરદારના શબ્દો ભવિષ્યવાણી સમાન સાબિત થયા. હૈદરાબાદના પ્રભાવનું જાળું એક જ
મુલાકાત કરતાં વધુ જટિલ અને ઊંડું હતું. બીજે જ દિવસે, અમરાવતીથી એક લાંબો,
ભાવુક પત્ર પટેલ પાસે પહોંચ્યો. તેના લેખક ડૉ. પંજાબરાવ
દેશમુખ હતા,
જે બરારના એક આદરણીય નેતા અને શ્રી શિવાજી એજ્યુકેશન
સોસાયટીના કાયમી પ્રમુખ હતા. તેઓ એક એવા માણસ હતા જે વિરોધાભાસમાં ફસાયા હતા, અને તેઓ પોતાનું નામ સાફ કરવા માટે લખી રહ્યા હતા. તેમણે સાંભળ્યું હતું કે
તેમની પ્રવૃત્તિઓ,
ખાસ કરીને સર મિર્ઝા ઇસ્માઇલની યજમાનીએ, સરદારને "થોડી નારાજગી" પહોંચાડી હતી. આ પછી જે આવ્યું તે એક
વિગતવાર,
હૃદયપૂર્વકનો બચાવ હતો જેણે સંક્રાંતિના સમયમાં દેશભક્તો
દ્વારા સામનો કરવામાં આવતી ગહન નૈતિક દ્વિધાને ઉજાગર કરી. આ પત્રવ્યવહાર બરારના ઇતિહાસનો એક મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે, જે સ્થાનિક નેતાઓ પરના દબાણને દર્શાવે છે.
ડૉ. દેશમુખે ખૂબ જ કાળજીપૂર્વક પોતાનો પક્ષ રજૂ કર્યો. તેમણે સમજાવ્યું કે
તેમની સંસ્થા, પંજાબરાવ દેશમુખ શિવાજી એજ્યુકેશન સોસાયટીનો નિઝામની સરકાર સાથે લાંબા સમયથી સંબંધ હતો. આ કોઈ તાજેતરના ષડયંત્રની
વાર્તા ન હતી,
પરંતુ ઐતિહાસિક જરૂરિયાતની હતી. તેમણે ૧૯૩૮માં ૨૦,૦૦૦ રૂપિયાનું દાન મેળવ્યાનું વર્ણન કર્યું, જેનાથી એક છાત્રાલય બનાવવામાં મદદ મળી. તેમણે વિગતવાર જણાવ્યું કે કેવી રીતે
બરારના રાજકુમારે ૧૯૪૫માં પોતે મુલાકાત લીધી હતી, જેનાથી ૩૦,૦૦૦ રૂપિયાનું વધુ દાન મળ્યું હતું. તેમણે દલીલ કરી કે આ ભંડોળ તેમના શૈક્ષણિક
મિશનની જીવાદોરી હતી. તેનાથી એક નાની હાઈસ્કૂલને એક સમૃદ્ધ સંસ્થામાં વિકસાવવામાં
મદદ મળી,
જેનો અંત શ્રી શિવાજી આર્ટ્સ કોલેજની સ્થાપનામાં થયો. તેમના
લોકો માટે શિક્ષણની તેમની શોધ નિર્વિવાદ હતી, એક હકીકત જેણે બરાર પર હૈદરાબાદ રાજ્યના દાવાની વાર્તાને જટિલ
બનાવી દીધી.
તેઓ એક મહત્વપૂર્ણ મુદ્દા પર અડગ હતા: "આ દાન આપતી વખતે કોઈએ...
પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ રીતે કોઈ શરત મૂકી ન હતી." તેમની રાજકીય નિષ્ઠા વેચાઉ
નથી તે સાબિત કરવા માટે,
તેમણે ધ્યાન દોર્યું કે તેમણે ઔરંગાબાદમાં એક પરિષદમાં
હૈદરાબાદ પ્રશાસનની શૈક્ષણિક નીતિઓની ખુલ્લેઆમ ટીકા કરી હતી. તેમણે સર મિર્ઝાની
મુલાકાતને એક દાતા પ્રત્યેના સૌજન્ય તરીકે, સંપૂર્ણપણે શૈક્ષણિક બાબત
તરીકે દર્શાવી. તેમણે રાજકીય ભાષણોને પરિચિત રેટરિક તરીકે ગણાવ્યા, જેના પર "બરારમાં બહુ ઓછા લોકોએ કોઈ ખાસ ધ્યાન આપ્યું." તેઓ
ભારપૂર્વક કહી રહ્યા હતા કે તેઓ એક દેશભક્ત હતા. નિઝામ સામે ઊભા રહેવા માટે
સર્વપક્ષીય પરિષદ બોલાવવાનું સૂચન કરનારા તેઓ પ્રથમ લોકોમાંના એક હતા. તેઓ ફ્રી
બરાર સમિતિના સભ્ય હતા. તેમણે સર સ્ટેફોર્ડ ક્રિપ્સને પણ પત્ર લખ્યો હતો, જેમાં "નિઝામની કાલ્પનિક સાર્વભૌમત્વ"નો અંત લાવવાની માંગણી કરી
હતી. તેમનો પત્ર એક સહયોગી તરીકે નહીં, પરંતુ એક વ્યવહારવાદી
તરીકે સમજવાની વિનંતી હતી,
જે એક જટિલ દુનિયામાં એક ઉમદા કારણ માટે કામ કરી રહ્યો હતો
જ્યાં સામાજિક ભલાઈ માટે ભંડોળ દુર્લભ હતું. આ સમગ્ર મામલાએ આધુનિક ભારતમાં રાજકીય નૈતિકતા વિશે સવાલો ઉભા
કર્યા, તે શબ્દ સામાન્ય બને તે પહેલાં જ.
આ પત્ર,
જે સ્પષ્ટતા, ગર્વ અને ચિંતાનું મિશ્રણ
હતો, તે મસૂરી પહોંચ્યો,
જ્યાં સરદાર પટેલ સ્વસ્થ થઈ રહ્યા હતા. અહીં, હિમાલયની તળેટીની શાંતિમાં, બરારના રાજકીય સન્માનનું
ભાગ્ય નક્કી થવાનું હતું. પટેલે દેશમુખનો લાંબો બચાવ વાંચ્યો. તેઓ તેને એક
સમાધાનકારી વ્યક્તિના બહાના તરીકે નકારી શક્યા હોત. તેના બદલે, તેમણે એક પાઠ શીખવવાની તક જોઈ—એક એવો પાઠ જે ભારતીય રાજકીય જીવનના ઇતિહાસમાં
ગુંજી ઉઠશે. ૨૨ મેનો તેમનો જવાબ નેતૃત્વમાં એક માસ્ટરક્લાસ છે, જે દ્રઢતા,
નિષ્પક્ષતા અને ગહન શાણપણનું સંપૂર્ણ મિશ્રણ છે. તે એક એવો
દસ્તાવેજ છે જે રાષ્ટ્રીય અખંડિતતા પર સરદાર પટેલના વિચારોને
પ્રદર્શિત કરે છે.
"મને આનંદ છે કે
તમે મને આ બાબતે આટલી વિગતવાર લખ્યું છે," પટેલે શરૂઆત કરી,
દેશમુખને સાંભળવાની તેમની ઇચ્છાથી નિઃશસ્ત્ર કરી દીધા. પણ
પછી આવ્યું નિષ્કલંક સત્ય. "હવે મારે મારો સ્પષ્ટ અભિપ્રાય આપવો જ જોઇએ," તેમણે લખ્યું. તેમણે ભૂતકાળને સ્વીકાર્યો, જ્યાં બરારના નેતાઓ ખૂબ
અનુકૂળ રહ્યા હતા,
સંબોધન અને દાન સ્વીકારતા હતા, અને "રાજકુમારને હાર પહેરાવવા માટે તેમના પરિવારોની આદરણીય મહિલાઓનો
ઉપયોગ" પણ કરતા હતા. તેમણે દેશમુખને એકલા ન પાડ્યા, પરંતુ એક સમગ્ર રાજકીય સંસ્કૃતિને સામેલ કરી,
જેણે જાણીજોઈને કે અજાણતાં, નિઝામના હાથ મજબૂત કર્યા હતા. આ સંદર્ભ બરારના ભારતમાં વિલીનીકરણની જટિલતાઓને સમજવા માટે
મહત્વપૂર્ણ છે.
પછી તેમના સંદેશનો સાર આવ્યો, એક એવી સલાહ જે આજે પણ
એટલી જ પ્રાસંગિક છે જેટલી ૧૯૪૭માં હતી. "જો તમે મારી સલાહ સ્વીકારશો, તો તમારે નિઝામ પાસેથી ક્યારેય કોઈ વધુ દાન સ્વીકારવું જોઈએ નહીં, ભલે તે ગમે તેટલું બિનશરતી હોય અને હેતુ ગમે તેટલો સારો કેમ ન હોય."
તેમણે અપાર શક્તિના સિદ્ધાંતને સ્પષ્ટ કર્યો: "કલંકિત નાણાં"નો ક્ષીણ
કરતો સ્વભાવ. પટેલે સમજાવ્યું કે દાતાનો ઉદ્દેશ્ય સ્પષ્ટ શરતો વિના પણ સ્પષ્ટ હતો.
નાણાં સ્વીકારવાની ક્રિયાએ એક મૌન જવાબદારી, નિર્ભરતાની ધારણા ઊભી કરી
જે બરારને ખૂબ મોંઘી પડશે. તે એક સંસ્થા માટે ટૂંકા ગાળાના લાભ અને લોકોની લાંબા
ગાળાની ગરિમા વચ્ચેની પસંદગી હતી. તેમના શબ્દો રાષ્ટ્ર-નિર્માણમાં નાણાકીય
આત્મનિર્ભરતા માટે એક શક્તિશાળી દલીલ હતા.
"તમારે શીખવું પડશે, અને બરારના લોકોને પોતાના પગ પર ઊભા રહેતા શીખવવું પડશે," સરદારે આદેશ આપ્યો. "બરારના લોકોએ પોતાની ગરિમા પર ઊભા રહેવું જોઈએ અને
પોતાના આચરણથી સ્પષ્ટ કરવું જોઈએ કે તેઓ નાની મહેરબાનીઓ કે ટુકડાઓ માટે નિઝામ પર
નિર્ભર નથી." તેમણે મુદ્દાના મૂળ પર પ્રહાર કર્યો: દેશમુખ કાં તો
"જાણીજોઈને તેની [નિઝામની] નબળાઈનો લાભ ઉઠાવી રહ્યા હતા અથવા પોતાની નબળાઈ
માટે તેના દ્વારા શોષિત થઈ રહ્યા હતા." તે એક કઠોર, અસ્વસ્થ,
પરંતુ જરૂરી સત્ય હતું. આ પત્રવ્યવહાર ભારતીય એકીકરણ પ્રક્રિયા પાછળની વ્યૂહરચનાઓમાં એક દુર્લભ ઝલક પૂરી પાડે છે, જે દર્શાવે છે કે તે નૈતિક દ્રઢતા વિશે એટલું જ હતું જેટલું રાજકીય વાટાઘાટો.
અંતમાં,
પટેલે ખાતરી આપી, દેશમુખને વ્યક્તિગત
ભ્રષ્ટાચારની કોઈ પણ શંકામાંથી મુક્ત કર્યા પરંતુ મોટા સિદ્ધાંતને મજબૂત બનાવ્યો.
તેમણે સ્થાનિક રાજકારણને પણ કુશળતાપૂર્વક સંબોધિત કર્યું, શંકરરાવ દેવ જેવા નેતાઓના "સંકુચિત, સ્થાનિક સંકુલ"ને
નકારી કાઢ્યા,
જેમણે સંયુક્ત બરારી મોરચાની તાત્કાલિક જરૂરિયાત પર
"સંયુક્ત મહારાષ્ટ્ર"ને પ્રાથમિકતા આપી. અને ભવિષ્ય માટે એક અંતિમ, વ્યાપક દ્રષ્ટિમાં,
તેમણે જાતિના નાના-મોટા ઝઘડાઓને નકારી કાઢ્યા.
"બ્રાહ્મણ-બિન-બ્રાહ્મણ ઝઘડાના દિવસો પૂરા થઈ ગયા છે," તેમણે જાહેર કર્યું. "હવે આપણે એક સ્વતંત્ર ભારતમાં પ્રવેશ કરવા જઈ રહ્યા
છીએ જ્યાં ભારતીય નાગરિકતા તમામ જાતિઓ અને સંપ્રદાયો પર હાવી થશે."
આ આદાનપ્રદાન માત્ર પત્રોની શ્રેણી કરતાં વધુ હતું. તે એક નવા ભારતના નિર્માણ માટેના મોટા સંઘર્ષનું સૂક્ષ્મ સ્વરૂપ હતું. તે એક એવા રાષ્ટ્રની વાર્તા હતી જે પોતાની નૈતિકતાને વ્યાખ્યાયિત કરવાનું, પોતાના પગ પર ઊભા રહેવાનું અને ભૂતકાળના સંરક્ષણના સોનેરી પાંજરાને નકારવાનું શીખી રહ્યું હતું. ડૉ. દેશમુખ, એક સદ્ભાવના ધરાવતા દેશભક્ત, રાજકીય ધારણામાં એક કઠોર પાઠ શીખ્યા. પટેલના દ્રઢ પરંતુ નિષ્પક્ષ હાથ દ્વારા માર્ગદર્શિત, બરારના નેતાઓ મક્કમ રહ્યા. નિઝામનું સોનું તેમની નિષ્ઠા ખરીદવામાં નિષ્ફળ ગયું, અને તેમનો ચાર્મ ઓફેન્સિવ નવજાત ગરિમાની દીવાલ સામે તૂટી પડ્યો. બરારને ભારતીય સંઘમાં એકીકૃત કરવામાં આવ્યું, તેની આત્મા અકબંધ રહી. આ શાંત, અદ્રશ્ય યુદ્ધ, જે શાહી અને દ્રઢ વિશ્વાસથી લડાયું હતું, તે લોખંડી પુરુષની દ્રષ્ટિનું એક શક્તિશાળી પ્રમાણપત્ર છે: એક એવો રાષ્ટ્ર જે માત્ર પ્રદેશ પર નહીં, પરંતુ આત્મ-સન્માનના અટલ પાયા પર બનેલો છે.
Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel
