The
Empire's Secret War: America's Ultimatum and the Unravelling of the Raj in 1942
In the biting cold of January 1942,
as the world reeled from the shock of Pearl Harbor and the relentless advance
of Japanese forces across Southeast Asia, a different kind of war was being
waged. This was not a war of tanks and bombers, but one of whispers,
ultimatums, and ink-stained private letters exchanged across continents. It was
a secret conflict fought in the hushed corridors of the India Office in London
and the palatial Viceroy’s House in New Delhi. Within these confidential
exchanges lies the untold story of how the British Empire, at the zenith of its
wartime struggle, found itself fighting not just the Axis powers, but its
closest ally and its most prized possession: India.
The early days of 1942 were a time
of profound anxiety for the British leadership. The fall of Singapore was
imminent, a catastrophic blow to imperial prestige. In this crucible of crisis,
a private letter, dated January 5th, made its way from the desk of Leopold
Amery, the fiercely imperialist Secretary of State for India, to the Marquess
of Linlithgow, the stoic and overburdened Viceroy of India. This was not a
routine dispatch. It was a raw, unfiltered glimpse into the mind of an empire
under siege, revealing a two-front war that history often overlooks. One front
was against a new, aggressive American diplomacy, and the other was against the
intractable political labyrinth of India itself. The contents of this letter,
part of the declassified Transfer of Power 1942-7 documents,
form the basis of our journey into the heart of a dying empire.
While the world watched the
military developments of WWII geopolitics, a storm was brewing
between the two great English-speaking allies. Amery’s letter to Linlithgow
begins not with the Japanese threat, but with a “wider imperial issue which is
being forced on us by America.” The antagonist was not a general, but a statesman:
Cordell Hull, the American Secretary of State. Amery paints him as a “fine old
man” whose economic views were archaic, belonging to the 1860s. Hull’s weapon
of choice was the Lease-Lend Act history, the lifeline of supplies
that kept Britain in the war. He was using this leverage, in Amery’s words, to
compel Britain to abandon its long-standing policy of Imperial
Preference. For those seeking to understand this term, it was the economic
sinew of the Commonwealth, a system of trade tariffs that favoured commerce
between Britain and its Dominions and colonies.
To Amery, this was not a simple
matter of trade policy; it was a dagger aimed at the heart of the Empire. He
fumed that America’s goal was to break apart the “united Empire,” hoping to see
Canada and the Pacific Dominions “eventually affiliated to the United States.”
He believed Britain had been too timid, too desperate for American aid to state
the plain truth: that Imperial Preference was a “natural political right of the
British Commonwealth.” This was a fight for the very definition of the Empire
as a cohesive political entity. Amery’s private correspondence reveals his
belief that the future lay not in free-for-all global trade, but in powerful
nation-groups, much like the “New Order” Hitler was trying to impose on
Europe—though Amery, of course, envisioned a voluntary, cooperative version. To
submit to American pressure, delivered “at the pistol’s point,” was to imperil
Britain's own future and alienate a post-war Europe. The gravity of this issue
is underscored by his personal declaration: “In ordinary times I certainly
could not stay in any Government that proposed to go back on Ottawa and pledge
itself to abandoning Imperial Preference.” This was the hill he was prepared to
die on, a battle over US-UK relations in WWII that was as
critical to him as any military campaign.
Having vented his frustration with
Washington, Amery’s focus in his letters pivoted to the subcontinent, a land
seething with its own political turmoil. Here, his tone shifts from indignant
fury to weary, cynical dismissal. He scoffs at the optimistic reports in the
British press, particularly from The Times, suggesting that a
recent split between Mahatma Gandhi and the Indian National Congress in
1942 had “opened the door to co-operation.” Amery saw no such opening.
To him, it was merely political posturing, and he cautioned Linlithgow against
any “initiative” to meet them halfway. This correspondence provides a stark
insight into the background of the Cripps Mission, revealing an
official mindset deeply entrenched in suspicion and resistant to ceding real
power. The British leadership saw the Indian demands not as a legitimate quest
for freedom, but as a series of tactical moves in a political game they were
determined not to lose.
His analysis of Muhammad Ali Jinnah
and the Muslim League’s demands is equally revealing, though
tinged with a "quiet amusement." He notes how the British Declaration
of August 1940, a document designed to stall and manage Indian aspirations, was
now being hailed by Jinnah as a “charter of Muslim and minority rights.” In a
moment of supreme imperial irony, Amery cheekily suggests to Linlithgow, “Don’t
be startled if one of these days you find me referring to it as the Linlithgow
Charter!” This demonstrates the classic colonial strategy of 'divide and rule,'
where the protection of minorities becomes a convenient and powerful
justification for delaying the transfer of power to the majority. The British
were masters at this game, and Amery’s private thoughts show just how
consciously it was being played.
This cynicism reached its peak when
discussing the famed Atlantic Charter and India. Signed by
Churchill and Roosevelt, the charter famously promised to “respect the right of
all peoples to choose the form of government under which they will live.” To
the world, it was a beacon of hope. In the India Office, it was a source of
vexation and hypocrisy. Amery recounts a speech he gave, pointing out the
absurdity of applying this grand statement to India. He asks, with biting
sarcasm, who exactly were "the peoples" whose rights were to be
respected? The Muslims? The Princely States with their role in WWII?
The provinces? Or the diverse, fractured entity of India as a whole? The
question was rhetorical; the answer, from his perspective, was that applying
such a simplistic principle to the Indian mosaic was impossible, thus
justifying continued British rule. The signature of India’s representative on a
declaration reaffirming the charter was, to him, a mere formality that did
nothing to change this fundamental reality of British colonial policy.
Beyond the grand sweep of
geopolitics and nationalism, the letters reveal the practical, grinding
challenges of running an empire at war. A significant portion of the
correspondence is dedicated to a seemingly mundane but critical issue: British
recruitment in India for the elite Indian Civil Service (ICS) and the
Indian Police. The war had drained Britain of its young, qualified men. Amery
confesses to Linlithgow that finding new European recruits of the right Caliber
was becoming impossible. The War Office, understandably, refused to release
able-bodied officers from the army for civilian roles. This seemingly small
administrative headache speaks volumes about the state of the empire. The very
system of colonial administration, which relied on a steady
infusion of British talent to maintain its authority and
"efficiency," was breaking down.
Amery’s proposed solution is a
telling reflection of the times. He suggests a workaround: discreetly
recruiting a few suitable young British officers already serving in the
military in India, seconding them to the ICS with an option for a permanent
post-war appointment. Yet even here, he recognized the political delicacy. He
acknowledged that this would be viewed poorly by Indian opinion, especially
when young Indians were being encouraged to take army commissions instead of
competing for the ICS. It was a move that would reinforce the perception of a
racially-tiered system, a glass ceiling that kept Indians from the highest
echelons of power in their own country. The discussion reveals an
administration caught in a bind: desperate to maintain its European character
but lacking the manpower to do so, all while trying to manage the political
optics of its wartime expedients. The machine of the Raj was faltering, its
gears clogged by the dual pressures of war and a rising tide of Indian
expectation.
The correspondence concludes with
Amery floating a strategic trial balloon. Acknowledging the success of
Linlithgow's expanded, more Indianized Executive Council at the center, he
wonders if a similar model could be applied in the provinces where Congress
governments had resigned. He envisions "a complete Council of Ministers,
though not Parliamentary ones," composed entirely of Indians. This was not
a democratic impulse. It was a calculated move to break the political deadlock,
bypass the uncooperative Congress, and potentially appease Jinnah's demand for
more Muslim representation in government. It was another move in the great
chess match, an attempt to reshape the board to Britain's advantage. This was
the mindset that would soon greet Sir Stafford Cripps on his mission to India—a
complex web of imperial pride, strategic calculation, and a profound, perhaps
fatal, underestimation of the forces of history that were about to overwhelm
them all. The whispers in the corridors of power in January 1942 were the
echoes of a world that was already gone, even if its rulers had not yet fully
realized it.
साम्राज्य
का गुप्त युद्ध: अमेरिका का अल्टीमेटम और 1942 में बिखरते राज की कहानी
जनवरी
1942
की कड़कड़ाती ठंड में, जब दुनिया पर्ल हार्बर
के झटके और दक्षिण-पूर्व एशिया में जापानी सेनाओं की निरंतर बढ़त से जूझ रही थी,
एक अलग तरह का युद्ध लड़ा जा रहा था। यह टैंकों और बमवर्षकों का
युद्ध नहीं था, बल्कि यह फुसफुसाहटों, अल्टीमेटमों
और महाद्वीपों के बीच आदान-प्रदान किए गए स्याही से सने निजी पत्रों का युद्ध था।
यह एक गुप्त संघर्ष था जो लंदन में इंडिया ऑफिस के शांत गलियारों और नई दिल्ली के
आलीशान वायसराय हाउस में लड़ा गया। इन गोपनीय आदान-प्रदानों में वह अनकही कहानी
छिपी है कि कैसे ब्रिटिश साम्राज्य, अपने युद्धकालीन संघर्ष
के चरम पर, खुद को न केवल धुरी शक्तियों से, बल्कि अपने सबसे करीबी सहयोगी और अपनी सबसे कीमती संपत्ति: भारत, से भी लड़ता हुआ पाया।
1942 के
शुरुआती दिन ब्रिटिश नेतृत्व के लिए गहरी चिंता का समय थे। सिंगापुर का पतन निकट
था, जो शाही प्रतिष्ठा के लिए एक विनाशकारी आघात था। संकट की
इस भट्टी में, 5 जनवरी को भारत के कट्टर साम्राज्यवादी राज्य
सचिव, लियोपोल्ड एमेरी के डेस्क से भारत के दृढ़ और अतिभारित
वायसराय, लॉर्ड लिनलिथगो को एक निजी पत्र भेजा गया। यह कोई
नियमित प्रेषण नहीं था। यह एक घिरे हुए साम्राज्य के मन की एक कच्ची, अनफ़िल्टर्ड झलक थी, जो एक दो-मोर्चे वाले युद्ध को
उजागर करती है जिसे इतिहास अक्सर अनदेखा कर देता है। एक मोर्चा एक नई, आक्रामक अमेरिकी कूटनीति के खिलाफ था, और दूसरा भारत
की जटिल राजनीतिक भूलभुलैया के खिलाफ था। इस पत्र की सामग्री, जो अवर्गीकृत 'ट्रांसफर ऑफ पावर 1942-7' दस्तावेजों का हिस्सा है, एक मरते हुए साम्राज्य के
दिल में हमारी यात्रा का आधार बनती है।
जबकि दुनिया द्वितीय विश्व युद्ध की भू-राजनीति के
सैन्य विकास को देख रही थी, दो महान अंग्रेजी बोलने वाले
सहयोगियों के बीच एक तूफान चल रहा था। एमेरी का लिनलिथगो को लिखा पत्र जापानी खतरे
से शुरू नहीं होता, बल्कि एक "व्यापक शाही मुद्दे से
होता है जो अमेरिका द्वारा हम पर थोपा जा रहा है।" विरोधी कोई जनरल नहीं,
बल्कि एक राजनेता था: अमेरिकी विदेश मंत्री कॉर्डेल हल। एमेरी
उन्हें एक "ठीक बूढ़े आदमी" के रूप में चित्रित करते हैं जिनके आर्थिक
विचार पुराने थे, जो 1860 के दशक के
थे। हल का पसंदीदा हथियार लीज़-लेंड एक्ट का इतिहास था, जो आपूर्ति की वह जीवन रेखा थी जिसने ब्रिटेन को
युद्ध में बनाए रखा। वह इस लाभ का उपयोग कर रहे थे, एमेरी के
शब्दों में, ब्रिटेन को अपनी लंबे समय से चली आ रही 'साम्राज्यिक वरीयता' (Imperial Preference) की नीति को छोड़ने के लिए मजबूर करने के लिए। इस शब्द को समझने वालों के
लिए, यह राष्ट्रमंडल का आर्थिक स्नायु था, एक व्यापार शुल्क प्रणाली जो ब्रिटेन और उसके डोमिनियन और उपनिवेशों के
बीच वाणिज्य का पक्ष लेती थी।
एमेरी के लिए,
यह व्यापार नीति का एक साधारण मामला नहीं था; यह
साम्राज्य के हृदय पर लक्षित एक खंजर था। उन्होंने रोष व्यक्त किया कि अमेरिका का
लक्ष्य "एकजुट साम्राज्य" को तोड़ना था, यह उम्मीद
करते हुए कि कनाडा और प्रशांत डोमिनियन "अंततः संयुक्त राज्य अमेरिका से
संबद्ध" हो जाएंगे। उनका मानना था कि ब्रिटेन बहुत डरपोक था, अमेरिकी सहायता के लिए इतना हताश था कि वह स्पष्ट सत्य नहीं कह सका: कि
साम्राज्यिक वरीयता "ब्रिटिश राष्ट्रमंडल का एक प्राकृतिक राजनीतिक
अधिकार" था। यह एक एकजुट राजनीतिक इकाई के रूप में साम्राज्य की परिभाषा के
लिए एक लड़ाई थी। एमेरी का निजी पत्राचार उनके इस विश्वास को उजागर करता है कि
भविष्य मुक्त-व्यापार वैश्विक व्यापार में नहीं, बल्कि
शक्तिशाली राष्ट्र-समूहों में निहित है, बहुत कुछ हिटलर
द्वारा यूरोप पर थोपे जा रहे "न्यू ऑर्डर" की तरह - हालांकि एमेरी,
निश्चित रूप से, एक स्वैच्छिक, सहकारी संस्करण की कल्पना करते थे। "पिस्तौल की नोंक पर" दिए गए
अमेरिकी दबाव के आगे झुकना, ब्रिटेन के अपने भविष्य को खतरे
में डालना और युद्ध के बाद के यूरोप को अलग-थलग करना था। इस मुद्दे की गंभीरता
उनके व्यक्तिगत घोषणा से रेखांकित होती है: "सामान्य समय में मैं निश्चित रूप
से किसी भी ऐसी सरकार में नहीं रह सकता जो ओटावा से पीछे हटने और साम्राज्यिक
वरीयता को छोड़ने का संकल्प लेती हो।" यह वह पहाड़ी थी जिस पर वह मरने के लिए
तैयार थे, द्वितीय विश्व युद्ध में अमेरिका-ब्रिटेन
संबंधों पर एक लड़ाई जो उनके लिए किसी भी सैन्य
अभियान जितनी ही महत्वपूर्ण थी।
वाशिंगटन के
साथ अपनी हताशा निकालने के बाद, एमेरी का ध्यान
अपने पत्रों में उपमहाद्वीप की ओर गया, एक ऐसी भूमि जो अपनी
ही राजनीतिक उथल-पुथल से उबल रही थी। यहाँ, उनका स्वर
आक्रोशपूर्ण रोष से बदलकर थके हुए, निंदक तिरस्कार में बदल
जाता है। वह ब्रिटिश प्रेस, विशेष रूप से द टाइम्स की आशावादी रिपोर्टों पर उपहास
करते हैं, जिसमें कहा गया था कि महात्मा गांधी और 1942
में भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस के
बीच हालिया विभाजन ने "सहयोग का द्वार खोल दिया" था। एमेरी को ऐसा कोई
अवसर नहीं दिखा। उनके लिए, यह केवल राजनीतिक दिखावा था,
और उन्होंने लिनलिथगो को उनसे आधा रास्ता मिलने के लिए किसी भी
"पहल" के खिलाफ चेतावनी दी। यह पत्राचार क्रिप्स
मिशन की पृष्ठभूमि में एक स्पष्ट अंतर्दृष्टि
प्रदान करता है, जो एक आधिकारिक मानसिकता को प्रकट करता है
जो संदेह में गहरी रूप से निहित है और वास्तविक शक्ति सौंपने के लिए प्रतिरोधी है।
ब्रिटिश नेतृत्व ने भारतीय मांगों को स्वतंत्रता के लिए एक वैध खोज के रूप में
नहीं, बल्कि एक राजनीतिक खेल में सामरिक चालों की एक
श्रृंखला के रूप में देखा जिसे वे हारने के लिए दृढ़ थे।
मुहम्मद अली
जिन्ना और मुस्लिम लीग की मांगों का उनका विश्लेषण भी उतना ही पारदर्शक है, हालांकि यह "शांत मनोरंजन" से रंगा हुआ है। वह नोट करते हैं कि
कैसे अगस्त 1940 की ब्रिटिश घोषणा, एक
दस्तावेज़ जिसे भारतीय आकांक्षाओं को रोकने और प्रबंधित करने के लिए डिज़ाइन किया
गया था, अब जिन्ना द्वारा "मुस्लिम और अल्पसंख्यक
अधिकारों के चार्टर" के रूप में सराहा जा रहा था। सर्वोच्च शाही विडंबना के
एक क्षण में, एमेरी लिनलिथगो को बेशर्मी से सुझाव देते हैं,
"अगर मैं किसी दिन इसे लिनलिथगो चार्टर के रूप में संदर्भित
करूं तो चौंकिएगा नहीं!" यह 'फूट डालो और राज करो'
की क्लासिक औपनिवेशिक रणनीति को प्रदर्शित करता है, जहां अल्पसंख्यकों का संरक्षण बहुमत को सत्ता के हस्तांतरण में देरी के
लिए एक सुविधाजनक और शक्तिशाली औचित्य बन जाता है। अंग्रेज इस खेल में माहिर थे,
और एमेरी के निजी विचार दिखाते हैं कि यह कितनी सचेत रूप से खेला जा
रहा था।
यह निंदकता
अपने चरम पर तब पहुंची जब अटलांटिक
चार्टर और भारत पर चर्चा हुई। चर्चिल और रूजवेल्ट
द्वारा हस्ताक्षरित, चार्टर ने प्रसिद्ध रूप से "सभी
लोगों को उस सरकार के रूप में चुनने का अधिकार का सम्मान करने" का वादा किया
था जिसके तहत वे रहेंगे। दुनिया के लिए, यह आशा की किरण थी।
इंडिया ऑफिस में, यह झुंझलाहट और पाखंड का स्रोत था। एमेरी
ने अपने एक भाषण को याद किया, जिसमें इस भव्य बयान को भारत
पर लागू करने की बेरुखी की ओर इशारा किया गया था। वह तीखे व्यंग्य के साथ पूछते
हैं, वास्तव में "लोग" कौन थे जिनके अधिकारों का
सम्मान किया जाना था? मुसलमान? द्वितीय विश्व युद्ध में अपनी भूमिका वाले रियासती राज्य? प्रांत? या भारत की विविध, खंडित
इकाई? सवाल अलंकारिक था; जवाब, उनके दृष्टिकोण से, यह था कि भारतीय पच्चीकारी पर इस
तरह के एक सरल सिद्धांत को लागू करना असंभव था, इस प्रकार
निरंतर ब्रिटिश शासन को उचित ठहराया। चार्टर की पुष्टि करने वाली एक घोषणा पर भारत
के प्रतिनिधि का हस्ताक्षर, उनके लिए, एक
मात्र औपचारिकता थी जिसने ब्रिटिश औपनिवेशिक नीति की इस मौलिक वास्तविकता को बदलने के लिए कुछ नहीं किया।
भू-राजनीति
और राष्ट्रवाद की भव्य व्यापकता से परे, पत्र
युद्ध में एक साम्राज्य चलाने की व्यावहारिक, पीसने वाली
चुनौतियों को प्रकट करते हैं। पत्राचार का एक महत्वपूर्ण हिस्सा एक আপাত रूप से सांसारिक
लेकिन महत्वपूर्ण मुद्दे को समर्पित है: कुलीन भारतीय सिविल सेवा (ICS)
और भारतीय पुलिस के लिए भारत में
ब्रिटिश भर्ती। युद्ध ने ब्रिटेन को उसके युवा, योग्य पुरुषों से खाली कर दिया था। एमेरी ने लिनलिथगो से स्वीकार किया कि
सही क्षमता के नए यूरोपीय रंगरूटों को खोजना असंभव होता जा रहा था। युद्ध कार्यालय,
समझदारी से, सेना से सक्षम अधिकारियों को
नागरिक भूमिकाओं के लिए रिहा करने से इनकार कर दिया। यह प्रतीत होने वाली छोटी
प्रशासनिक सिरदर्द साम्राज्य की स्थिति के बारे में बहुत कुछ कहती है। औपनिवेशिक प्रशासन की बहुत प्रणाली,
जो अपने अधिकार और "दक्षता" को बनाए रखने के लिए ब्रिटिश
प्रतिभा के एक स्थिर जलसेक पर निर्भर थी, टूट रही थी।
एमेरी का
प्रस्तावित समाधान समय का एक पारदर्शक प्रतिबिंब
है। वह एक समाधान का सुझाव देते हैं: भारत में पहले से ही सैन्य सेवा में कुछ
उपयुक्त युवा ब्रिटिश अधिकारियों की सावधानीपूर्वक भर्ती करना, उन्हें युद्ध के बाद स्थायी पद के विकल्प के साथ आईसीएस में दूसरे स्थान
पर रखना। फिर भी यहाँ भी, उन्होंने राजनीतिक नाजुकता को
पहचाना। उन्होंने स्वीकार किया कि इसे भारतीय जनमत द्वारा खराब रूप से देखा जाएगा,
खासकर जब युवा भारतीयों को आईसीएस के लिए प्रतिस्पर्धा करने के बजाय
सेना आयोग लेने के लिए प्रोत्साहित किया जा रहा था। यह एक ऐसा कदम था जो एक
नस्लीय-स्तरित प्रणाली की धारणा को सुदृढ़ करेगा, एक कांच की
छत जो भारतीयों को अपने ही देश में सत्ता के उच्चतम सोपानों से दूर रखती थी। चर्चा
एक प्रशासन को एक बंधन में फंसा हुआ दिखाती है: अपने यूरोपीय चरित्र को बनाए रखने
के लिए हताश लेकिन ऐसा करने के लिए जनशक्ति की कमी, जबकि
अपने युद्धकालीन समीचीनताओं के राजनीतिक प्रकाशिकी का प्रबंधन करने की कोशिश कर
रहा है। राज की मशीन लड़खड़ा रही थी, इसके गियर युद्ध और
भारतीय अपेक्षा की बढ़ती लहर के दोहरे दबावों से जाम हो गए थे।
पत्राचार
एमेरी द्वारा एक रणनीतिक परीक्षण गुब्बारे को छोड़ने के साथ समाप्त होता है।
केंद्र में लिनलिथगो की विस्तारित, अधिक
भारतीयकृत कार्यकारी परिषद की सफलता को स्वीकार करते हुए, वह
आश्चर्यचकित हैं कि क्या कांग्रेस सरकारों ने इस्तीफा दे दिया था, उन प्रांतों में एक समान मॉडल लागू किया जा सकता है। वह "मंत्रियों
की एक पूरी परिषद, हालांकि संसदीय नहीं" की कल्पना करते
हैं, जो पूरी तरह से भारतीयों से बनी हो। यह एक लोकतांत्रिक
आवेग नहीं था। यह राजनीतिक गतिरोध को तोड़ने, असहयोगी
कांग्रेस को दरकिनार करने और संभावित रूप से सरकार में अधिक मुस्लिम प्रतिनिधित्व
की जिन्ना की मांग को शांत करने के लिए एक परिकलित कदम था। यह महान शतरंज के खेल
में एक और चाल थी, बोर्ड को ब्रिटेन के लाभ के लिए फिर से
आकार देने का एक प्रयास। यह वह मानसिकता थी जो जल्द ही सर स्टैफ़ोर्ड क्रिप्स का
उनके भारत मिशन पर स्वागत करेगी - शाही गौरव, रणनीतिक गणना,
और इतिहास की उन शक्तियों का गहरा, शायद घातक,
कम आंकलन जो उन पर हावी होने वाली थीं। जनवरी 1942 में सत्ता के गलियारों में फुसफुसाहट उस दुनिया की गूँज थी जो पहले ही जा
चुकी थी, भले ही उसके शासकों ने इसे अभी तक पूरी तरह से
महसूस नहीं किया था।
સામ્રાજ્યનું ગુપ્ત યુદ્ધ: અમેરિકાનું અલ્ટીમેટમ અને 1942માં વિખેરાઈ રહેલા રાજની ગાથા
જાન્યુઆરી 1942ની કાતિલ ઠંડીમાં, જ્યારે દુનિયા પર્લ હાર્બરના આઘાત અને દક્ષિણ-પૂર્વ
એશિયામાં જાપાની સેનાની નિરંતર આગેકૂચથી સ્તબ્ધ હતી, ત્યારે એક અલગ જ પ્રકારનું યુદ્ધ લડાઈ રહ્યું હતું. આ
ટેન્કો અને બોમ્બર્સનું યુદ્ધ નહોતું, પરંતુ તે ખંડો વચ્ચે થતી ગુપ્ત વાતચીતો, અલ્ટીમેટમ્સ અને શાહીથી લખાયેલા ખાનગી પત્રોનું યુદ્ધ હતું.
આ એક ગુપ્ત સંઘર્ષ હતો જે લંડનમાં ઇન્ડિયા ઓફિસના શાંત કોરિડોરમાં અને નવી
દિલ્હીના ભવ્ય વાઇસરોય હાઉસમાં લડાયો હતો. આ ગુપ્ત પત્રવ્યવહારમાં એ અકથિત વાર્તા
છુપાયેલી છે કે કેવી રીતે બ્રિટિશ સામ્રાજ્ય, તેના યુદ્ધકાલીન સંઘર્ષના શિખરે, પોતાની જાતને માત્ર ધરી રાષ્ટ્રો સામે જ નહીં, પરંતુ તેના સૌથી નજીકના સાથી અને તેની સૌથી કિંમતી સંપત્તિ:
ભારત, સામે પણ
લડતું જોયું.
1942ના શરૂઆતના દિવસો બ્રિટિશ નેતૃત્વ માટે અત્યંત ચિંતાનો સમય
હતો. સિંગાપોરનું પતન નિકટવર્તી હતું, જે શાહી પ્રતિષ્ઠા માટે એક વિનાશક ફટકો હતો. સંકટની આ
ભઠ્ઠીમાં,
5 જાન્યુઆરીએ ભારત માટેના કટ્ટર
સામ્રાજ્યવાદી સેક્રેટરી ઓફ સ્ટેટ, લિયોપોલ્ડ એમરીના ડેસ્ક પરથી ભારતના સ્થિર અને અત્યંત
બોજગ્રસ્ત વાઇસરોય, લોર્ડ
લિનલિથગોને એક ખાનગી પત્ર મોકલવામાં આવ્યો. આ કોઈ સામાન્ય પત્ર નહોતો. તે એક
ઘેરાયેલા સામ્રાજ્યના મનની કાચી, અનફિલ્ટર્ડ ઝલક હતી, જેણે
બે-મોરચાના યુદ્ધનો પર્દાફાશ કર્યો હતો જેને ઇતિહાસ ઘણીવાર અવગણે છે. એક મોરચો નવી, આક્રમક અમેરિકન કૂટનીતિ સામે હતો, અને બીજો ભારતની જટિલ રાજકીય ભુલભુલામણી સામે હતો. આ પત્રની
સામગ્રી,
જે વર્ગીકૃત 'ટ્રાન્સફર ઓફ પાવર 1942-7' દસ્તાવેજોનો ભાગ છે, તે મૃત્યુ પામતા સામ્રાજ્યના હૃદયમાં આપણી યાત્રાનો આધાર
બને છે.
જ્યારે વિશ્વ બીજા વિશ્વયુદ્ધની ભૂ-રાજનીતિના લશ્કરી વિકાસને જોઈ રહ્યું હતું, ત્યારે બે મહાન અંગ્રેજી બોલતા સાથીઓ વચ્ચે એક તોફાન ઉભું
થઈ રહ્યું હતું. એમરીનો લિનલિથગોને લખેલો પત્ર જાપાની ખતરાથી શરૂ થતો નથી, પરંતુ એક "વ્યાપક શાહી મુદ્દાથી જે અમેરિકા દ્વારા
અમારા પર લાદવામાં આવી રહ્યો છે." વિરોધી કોઈ જનરલ નહોતો, પરંતુ એક રાજદ્વારી હતો: અમેરિકન સેક્રેટરી ઓફ સ્ટેટ, કોર્ડેલ હલ. એમરી તેમને એક "સારા વૃદ્ધ માણસ"
તરીકે વર્ણવે છે જેમના આર્થિક વિચારો જૂના, 1860ના દાયકાના હતા. હલનું પસંદગીનું શસ્ત્ર લીઝ-લેન્ડ એક્ટનો ઇતિહાસ હતું, જે પુરવઠાની જીવાદોરી હતી જેણે બ્રિટનને યુદ્ધમાં ટકાવી રાખ્યું હતું. તેઓ આ
લીવરેજનો ઉપયોગ કરી રહ્યા હતા, એમરીના શબ્દોમાં, બ્રિટનને
તેની લાંબા સમયથી ચાલતી 'સામ્રાજ્યવાદી પસંદગી' (Imperial
Preference) નીતિ છોડવા માટે મજબૂર કરવા. જેઓ આ શબ્દને સમજવા માંગે છે, તેમના માટે તે કોમનવેલ્થનું આર્થિક બંધન હતું, એક વેપાર ટેરિફ સિસ્ટમ જે બ્રિટન અને તેના ડોમિનિયન અને
વસાહતો વચ્ચેના વાણિજ્યની તરફેણ કરતી હતી.
એમરી માટે, આ વેપાર
નીતિનો સામાન્ય મામલો નહોતો; તે સામ્રાજ્યના હૃદય પર નિશાન સાધેલું ખંજર હતું. તેમણે રોષ વ્યક્ત કર્યો કે
અમેરિકાનો ધ્યેય "એકીકૃત સામ્રાજ્ય" ને તોડવાનો હતો, એવી આશા સાથે કે કેનેડા અને પેસિફિક ડોમિનિયન "આખરે
યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ સાથે સંલગ્ન" થશે. તેમનું માનવું હતું કે બ્રિટન ખૂબ ડરપોક
હતું,
અમેરિકન સહાય માટે એટલું ભયભીત હતું કે તે સ્પષ્ટ સત્ય કહી
શક્યું નહીં: કે સામ્રાજ્યવાદી પસંદગી "બ્રિટિશ કોમનવેલ્થનો કુદરતી રાજકીય
અધિકાર" હતો. આ એક સંકલિત રાજકીય એન્ટિટી તરીકે સામ્રાજ્યની વ્યાખ્યા માટેની
લડાઈ હતી. એમરીનો ખાનગી પત્રવ્યવહાર તેમના વિશ્વાસને ઉજાગર કરે છે કે ભવિષ્ય
મુક્ત-બધા માટેના વૈશ્વિક વેપારમાં નહીં, પરંતુ શક્તિશાળી રાષ્ટ્ર-જૂથોમાં રહેલું છે, જે હિટલર યુરોપ પર લાદવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યો હતો તે
"નવા ઓર્ડર" જેવું જ હતું - જોકે એમરી, અલબત્ત, એક સ્વૈચ્છિક, સહકારી
સંસ્કરણની કલ્પના કરતા હતા. "બંદૂકની અણી પર" આપવામાં આવેલા અમેરિકન
દબાણને વશ થવું, બ્રિટનના
પોતાના ભવિષ્યને જોખમમાં મૂકવું અને યુદ્ધ પછીના યુરોપને વિમુખ કરવું હતું. આ
મુદ્દાની ગંભીરતા તેમની વ્યક્તિગત ઘોષણા દ્વારા રેખાંકિત થાય છે: "સામાન્ય
સંજોગોમાં હું ચોક્કસપણે એવી કોઈ પણ સરકારમાં રહી શકતો નથી જે ઓટાવાથી પીછેહઠ
કરવાનો અને સામ્રાજ્યવાદી પસંદગીને છોડી દેવાનો સંકલ્પ કરે." આ તે પહાડ હતો
જેના પર તેઓ મરવા તૈયાર હતા, બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં યુએસ-યુકે સંબંધો પરની લડાઈ જે તેમના માટે કોઈપણ લશ્કરી અભિયાન જેટલી જ
નિર્ણાયક હતી.
વોશિંગ્ટન સાથેની તેમની હતાશા વ્યક્ત કર્યા પછી, એમરીનું ધ્યાન તેમના પત્રોમાં ઉપખંડ તરફ વળ્યું, જે પોતાની રાજકીય ઉથલપાથલથી ઉકળી રહ્યું હતું. અહીં, તેમનો સૂર ગુસ્સાથી બદલાઈને થાકેલા, નિંદાત્મક તિરસ્કારમાં ફેરવાઈ જાય છે. તેઓ બ્રિટિશ પ્રેસ, ખાસ કરીને ધ ટાઇમ્સના
આશાવાદી અહેવાલો પર મજાક ઉડાવે છે, જેમાં સૂચવવામાં આવ્યું હતું કે મહાત્મા ગાંધી અને 1942માં ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ વચ્ચેના તાજેતરના વિભાજને "સહકાર માટે દરવાજા ખોલી
દીધા" હતા. એમરીને આવો કોઈ અવસર દેખાયો નહીં. તેમના માટે, તે માત્ર રાજકીય દંભ હતો, અને તેમણે લિનલિથગોને તેમની સાથે અડધો રસ્તો મળવા માટે કોઈ
પણ "પહેલ" સામે ચેતવણી આપી. આ પત્રવ્યવહાર ક્રિપ્સ મિશનની પૃષ્ઠભૂમિ વિશે સ્પષ્ટ સમજ આપે છે, જે એક એવી સત્તાવાર માનસિકતાને ઉજાગર કરે છે જે શંકામાં
ઊંડે સુધી જડાયેલી હતી અને વાસ્તવિક સત્તા સોંપવા માટે પ્રતિરોધક હતી. બ્રિટિશ
નેતૃત્વએ ભારતીય માંગણીઓને સ્વતંત્રતા માટેની કાયદેસરની શોધ તરીકે નહીં, પરંતુ એક રાજકીય રમતમાં વ્યૂહાત્મક ચાલ તરીકે જોઈ જેને તેઓ
હારવા માટે મક્કમ હતા.
મુહમ્મદ અલી ઝીણા અને મુસ્લિમ લીગની માંગણીઓનું તેમનું વિશ્લેષણ પણ એટલું જ છતી કરનારું છે, જોકે તે "શાંત મનોરંજન"થી રંગાયેલું છે. તેઓ
નોંધે છે કે કેવી રીતે ઓગસ્ટ 1940ની બ્રિટિશ ઘોષણા, જે ભારતીય આકાંક્ષાઓને રોકવા અને સંચાલિત કરવા માટે રચાયેલ
દસ્તાવેજ હતો, તેને
હવે ઝીણા દ્વારા "મુસ્લિમ અને લઘુમતી અધિકારોના ચાર્ટર" તરીકે
બિરદાવવામાં આવી રહી હતી. સર્વોચ્ચ શાહી વક્રોક્તિની ક્ષણમાં, એમરી લિનલિથગોને નિર્લજ્જતાથી સૂચવે છે,
"જો હું કોઈ દિવસ તેને લિનલિથગો ચાર્ટર
તરીકે ઉલ્લેખ કરું તો આશ્ચર્ય પામશો નહીં!" આ 'ભાગલા પાડો અને રાજ કરો'ની ક્લાસિક વસાહતી વ્યૂહરચના દર્શાવે છે, જ્યાં લઘુમતીઓનું રક્ષણ બહુમતીને સત્તાના હસ્તાંતરણમાં
વિલંબ કરવા માટે એક અનુકૂળ અને શક્તિશાળી વાજબીપણું બની જાય છે. બ્રિટિશરો આ
રમતમાં માહેર હતા, અને
એમરીના ખાનગી વિચારો દર્શાવે છે કે તે કેટલી સભાનપણે રમાઈ રહી હતી.
આ નિંદાવાદ તેની ચરમસીમાએ ત્યારે પહોંચ્યો જ્યારે એટલાન્ટિક ચાર્ટર અને ભારત પર ચર્ચા થઈ. ચર્ચિલ અને રૂઝવેલ્ટ દ્વારા હસ્તાક્ષરિત, ચાર્ટરે પ્રખ્યાત રીતે "બધા લોકોને તેઓ જે સરકાર હેઠળ
જીવવા માંગે છે તે પસંદ કરવાના અધિકારનો આદર" કરવાનું વચન આપ્યું હતું.
દુનિયા માટે, તે
આશાનું કિરણ હતું. ઇન્ડિયા ઓફિસમાં, તે હેરાનગતિ અને દંભનો સ્ત્રોત હતો. એમરીએ તેમના એક ભાષણને
યાદ કર્યું, જેમાં આ
ભવ્ય નિવેદનને ભારત પર લાગુ કરવાની વાહિયાતતા તરફ ધ્યાન દોરવામાં આવ્યું હતું. તેઓ
તીખા કટાક્ષ સાથે પૂછે છે, ખરેખર
"લોકો" કોણ હતા જેમના અધિકારોનું સન્માન કરવાનું હતું? મુસ્લિમો? બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં તેમની ભૂમિકાવાળા રજવાડાઓ? પ્રાંતો? કે પછી ભારતનું વૈવિધ્યસભર, વિભાજીત અસ્તિત્વ? પ્રશ્ન
વકતૃત્વપૂર્ણ હતો; જવાબ, તેમના દ્રષ્ટિકોણથી, એ હતો કે ભારતીય મોઝેક પર આવા સરળ સિદ્ધાંતને લાગુ કરવો
અશક્ય હતો, આમ સતત
બ્રિટિશ શાસનને ન્યાયી ઠેરવ્યું. ચાર્ટરની પુનઃપુષ્ટિ કરતી ઘોષણા પર ભારતના
પ્રતિનિધિની સહી, તેમના
માટે,
માત્ર એક ઔપચારિકતા હતી જેણે બ્રિટિશ વસાહતી નીતિની આ મૂળભૂત વાસ્તવિકતાને બદલવા માટે કંઈ કર્યું નથી.
ભૂ-રાજનીતિ અને રાષ્ટ્રવાદના ભવ્ય વ્યાપની બહાર, પત્રો યુદ્ધમાં સામ્રાજ્ય ચલાવવાના વ્યવહારિક, કઠોર પડકારોને ઉજાગર કરે છે. પત્રવ્યવહારનો એક મહત્વપૂર્ણ
ભાગ એક દેખીતી રીતે સામાન્ય પરંતુ નિર્ણાયક મુદ્દાને સમર્પિત છે: ભદ્ર ભારતીય
સિવિલ સર્વિસ (ICS) અને
ભારતીય પોલીસ માટે ભારતમાં બ્રિટિશ ભરતી. યુદ્ધે બ્રિટનને તેના યુવાન, લાયક માણસોથી ખાલી કરી દીધું હતું. એમરી લિનલિથગો સમક્ષ
કબૂલ કરે છે કે યોગ્ય ક્ષમતાના નવા યુરોપિયન ભરતી શોધવાનું અશક્ય બની રહ્યું હતું.
યુદ્ધ કાર્યાલય, સમજી
શકાય તેવું છે કે, સૈન્યમાંથી
સક્ષમ અધિકારીઓને નાગરિક ભૂમિકાઓ માટે મુક્ત કરવાનો ઇનકાર કર્યો. આ દેખીતી રીતે
નાની વહીવટી માથાનો દુખાવો સામ્રાજ્યની સ્થિતિ વિશે ઘણું બધું કહી જાય છે. વસાહતી વહીવટની એ જ પ્રણાલી, જે તેની
સત્તા અને "કાર્યક્ષમતા" જાળવવા માટે બ્રિટિશ પ્રતિભાના સતત પ્રવાહ પર
નિર્ભર હતી, તે તૂટી
રહી હતી.
એમરીનો સૂચિત ઉકેલ તે સમયનું પ્રતિબિંબ છે. તેઓ એક ઉપાય સૂચવે છે: ભારતમાં
પહેલેથી જ લશ્કરી સેવામાં રહેલા કેટલાક યોગ્ય યુવાન બ્રિટિશ અધિકારીઓની
સમજદારીપૂર્વક ભરતી કરવી, તેમને
યુદ્ધ પછીના કાયમી પદના વિકલ્પ સાથે ICSમાં પ્રતિનિયુક્તિ પર મોકલવા. તેમ છતાં અહીં પણ, તેમણે રાજકીય સંવેદનશીલતાને ઓળખી. તેમણે સ્વીકાર્યું કે
ભારતીય જનમત દ્વારા તેને ખરાબ રીતે જોવામાં આવશે, ખાસ કરીને જ્યારે યુવાન ભારતીયોને ICS માટે સ્પર્ધા કરવાને બદલે આર્મી કમિશન લેવા માટે
પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવી રહ્યા હતા. તે એક એવો નિર્ણય હતો જે જાતિ-આધારિત
પ્રણાલીની ધારણાને મજબૂત બનાવશે, એક કાચની છત જે ભારતીયોને તેમના પોતાના દેશમાં સત્તાના ઉચ્ચતમ સ્તરોથી દૂર
રાખતી હતી. આ ચર્ચા એક એવા વહીવટને દર્શાવે છે જે એક બંધનમાં ફસાયેલો હતો: તેના
યુરોપિયન પાત્રને જાળવી રાખવા માટે ભયાવહ પરંતુ તેમ કરવા માટે માનવશક્તિનો અભાવ, જ્યારે તેના યુદ્ધકાલીન ઉપાયોના રાજકીય દેખાવનું સંચાલન
કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યો હતો. રાજનું મશીન લથડી રહ્યું હતું, તેના ગિયર્સ યુદ્ધ અને ભારતીય અપેક્ષાની વધતી જતી લહેરના
બેવડા દબાણથી ભરાઈ ગયા હતા.
Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel
