SWARAJ - 03
The Lion of Attari: The Untold Story of Officer Chatar Singh and the Final Fight for Punjab's Independence
અટારીનો સિંહ: સરદાર ચતર સિંહ અને પંજાબની આઝાદી માટેની
અંતિમ લડાઈની અકથિત ગાથા
સન ૧૮૪૮ના ઉનાળામાં હઝારાની ખીણોમાં ફૂંકાતો પવન માત્ર ઠંડો નહોતો, તેમાં વિશ્વાસઘાત અને આવનારા યુદ્ધની ભયાનક
ગંધ ભળેલી હતી. હઝારાના વૃદ્ધ ગવર્નર, સરદાર ચતર સિંહ
અટારીવાલા, હરિપુરના કિલ્લા પરથી જોઈ રહ્યા હતા કે કેવી રીતે
તેમની જ પ્રજા, જેમના પર તેઓ શાસન કરતા હતા, તેમને ઘેરી રહી હતી. આ બળવાખોર કબીલાઓની આગને એ જ અંગ્રેજ અધિકારીએ હવા
આપી હતી જેને તેમનો સલાહકાર માનવામાં આવતો હતો. સરદાર ચતર સિંહ, જેમનો પરિવાર પેઢીઓથી શીખ સામ્રાજ્યનો સેવક રહ્યો હતો અને જેમની પોતાની
પુત્રીની સગાઈ યુવાન મહારાજા દલીપ સિંહ સાથે થઈ હતી, તેઓ આજે
પોતાના જ પ્રાંતમાં કેદી બની ગયા હતા. આ એ પ્રશ્ન હતો જેણે તેમને ઘેરી લીધા હતા:
મહારાજા રણજીત સિંહનું ભવ્ય ખાલસા રાજ આટલું નબળું કેવી રીતે પડી ગયું કે તેના
સૌથી વફાદાર સેવકોનો શિકાર થઈ રહ્યો હતો?
ચતર સિંહની વ્યથાને સમજવા માટે, આપણે શીખ સામ્રાજ્યના સુવર્ણકાળમાં પાછા જવું પડશે. મહારાજા રણજીત સિંહ
દ્વારા સ્થાપિત ખાલસા રાજ એક શક્તિશાળી અને સમૃદ્ધ સામ્રાજ્ય હતું. ચતર સિંહના
પિતા, જોધ સિંહ, મહારાજાના વિશ્વાસુ
સેવક હતા અને તેમની વફાદારીના બદલામાં તેમને મોટી જાગીર મળી હતી. ચતર સિંહને
વારસામાં માત્ર જમીન જ નહીં, પરંતુ કર્તવ્ય અને સન્માનની
ભાવના પણ મળી હતી. ૧૮૩૯માં રણજીત સિંહના અવસાન પછી, લાહોર
દરબાર ષડયંત્રો અને હત્યાઓનું કેન્દ્ર બની ગયો, પરંતુ ચતર
સિંહ આ સત્તા સંઘર્ષથી દૂર રહ્યા. તેમનું ધ્યાન રાજવંશની સુરક્ષા પર હતું, જે ૧૮૪૩માં તેમની પુત્રી તેજ કૌરની સગાઈ બાળ મહારાજા દલીપ સિંહ સાથે થતાં
વધુ મજબૂત બન્યું. આ સંબંધે તેમને શાહી પરિવારનો હિસ્સો બનાવ્યો અને પંજાબની
સ્વાયત્તતા જાળવી રાખવાની આશા જગાવી.
પરંતુ બ્રિટિશ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીની યોજનાઓ અલગ હતી. પ્રથમ આંગ્લો-શીખ યુદ્ધ
(૧૮૪૫-૪૬) માં, લાલ સિંહ અને તેજ
સિંહ જેવા સેનાપતિઓના દેશદ્રોહને કારણે શીખ સેના હારી ગઈ. ચતર સિંહ આ યુદ્ધથી દૂર
રહ્યા કારણ કે તેઓ જાણતા હતા કે ગદ્દારોના નેતૃત્વ હેઠળ લડવું વ્યર્થ છે. યુદ્ધ
પછી, ભૈરોવાલની સંધિ હેઠળ અંગ્રેજોએ લાહોરમાં પોતાની
રેસીડેન્સી સ્થાપી અને પંજાબના પડછાયા શાસક બની ગયા. તેમણે ચતર સિંહના પ્રભાવને એક
ખતરા તરીકે જોયો અને તેમને લાહોરના રાજકારણથી દૂર રાખવા માટે હઝારા જેવા અશાંત
સરહદી વિસ્તારના ગવર્નર બનાવી દીધા. આ એક સન્માનના વેશમાં દેશનિકાલ હતો, જેણે પંજાબના વિલિનીકરણ માટે માર્ગ મોકળો કર્યો.
હઝારામાં, ચતર સિંહના
"સહાયક" તરીકે કેપ્ટન જેમ્સ એબોટ નામના એક અંગ્રેજ અધિકારીની નિમણૂક
કરવામાં આવી. એબોટ એક ઘમંડી અને શંકાશીલ વ્યક્તિ હતો, જે ચતર
સિંહને તિરસ્કારની નજરે જોતો હતો. તેણે ચતર સિંહના વહીવટમાં દખલગીરી શરૂ કરી,
તેમના આદેશો રદ કર્યા અને લાહોરમાં બેઠેલા રેસિડેન્ટ, સર ફ્રેડરિક કરી, ને ખોટા અહેવાલો મોકલીને સરદાર પર
બળવાની યોજના ઘડવાનો આરોપ લગાવ્યો. એબોટે સ્થાનિક મુસ્લિમ કબીલાઓને મહેસૂલી
માફીનું વચન આપીને ચતર સિંહ વિરુદ્ધ ઉશ્કેર્યા. આમ, જે
અંગ્રેજો શાંતિ જાળવવા માટે બંધાયેલા હતા, તેમનો જ અધિકારી
ગૃહ યુદ્ધ ભડકાવી રહ્યો હતો.
૧૮૪૮માં મુલતાનમાં દીવાન મુલરાજના બળવાથી અંગ્રેજોને બહાનું મળી ગયું. તેમણે
મહારાણી જિંદ કૌરને ખોટી રીતે આ મામલામાં સંડોવીને પંજાબમાંથી દેશનિકાલ કરી દીધા.
આ ચતર સિંહ માટે અંતિમ સંકેત હતો. તેમણે રેસિડેન્ટને પત્ર લખીને મહારાજાના લગ્નની
તારીખ નક્કી કરવા વિનંતી કરી, જેથી
રાજ્યમાં સ્થિરતા આવે. પરંતુ તેમની વિનંતીને અવગણવામાં આવી. આનાથી સ્પષ્ટ થઈ ગયું
કે અંગ્રેજોનો ઈરાદો પંજાબને સંપૂર્ણપણે હડપ કરી લેવાનો હતો.
ઓગસ્ટ ૧૮૪૮માં, એબોટ
દ્વારા ઉશ્કેરાયેલા કબીલાઓએ હરિપુરને ઘેરી લીધું. ચતર સિંહે પોતાની સેનાને તોપો
તૈયાર કરવાનો આદેશ આપ્યો, પરંતુ તોપખાનાના અમેરિકન કમાન્ડર,
કેનોરા, જે એબોટ સાથે મળેલો હતો, તેણે આદેશ માનવાનો ઇનકાર કર્યો. આત્મરક્ષણ માટે થયેલા સંઘર્ષમાં કેનોરા
માર્યો ગયો. અંગ્રેજોએ, એબોટની ભૂલ હોવા છતાં, ચતર સિંહને જ "બળવાખોર" જાહેર કર્યા અને તેમની જાગીર જપ્ત કરી
લીધી.
જ્યારે ન્યાયના તમામ દરવાજા બંધ થઈ ગયા, ત્યારે ચતર સિંહે પોતાના પુત્ર, રાજા શેર સિંહને એક
પત્ર લખ્યો. શેર સિંહ તે સમયે મુલતાનમાં અંગ્રેજો વતી લડી રહ્યા હતા. પિતાનો પત્ર
વાંચીને તેમની આંખો ખૂલી ગઈ. તેમણે બ્રિટિશ છાવણી છોડી દીધી અને પંજાબની આઝાદી
માટે પોતાના પિતા સાથે જોડાવાનો નિર્ણય કર્યો. આ સાથે જ બીજા આંગ્લો-શીખ યુદ્ધનો
શંખનાદ થયો.
૧૩ જાન્યુઆરી, ૧૮૪૯ના
રોજ, ચિલિયાંવાલાની લડાઈમાં શેર સિંહના નેતૃત્વ હેઠળ શીખ
સેનાએ અંગ્રેજોને કારમી હાર આપી. આ એક શાનદાર વિજય હતો જેણે લંડન સુધી આઘાતના મોજા
મોકલ્યા. પરંતુ આ ખુશી ક્ષણિક હતી. મુલતાનના પતન પછી અંગ્રેજોની સેના વધુ મજબૂત
બની. ૨૧ ફેબ્રુઆરી, ૧૮૪૯ના રોજ ગુજરાતની લડાઈમાં, અંગ્રેજોના શક્તિશાળી તોપખાના સામે શીખ સેના ટકી શકી નહીં. આ "તોપોની
લડાઈ"માં ખાલસા સેનાનો પરાજય થયો. ૧૦ માર્ચે, ચતર સિંહ
અને શેર સિંહે હૃદયદ્રાવક નિર્ણય લઈને શરણાગતિ સ્વીકારી. ૨૯ માર્ચ, ૧૮૪૯ના રોજ, લોર્ડ ડેલહાઉસીએ પંજાબને બ્રિટિશ સામ્રાજ્યમાં
વિલીન કરવાની ઘોષણા કરી.
યુદ્ધ હાર્યા પછી પણ ચતર સિંહની કસોટી પૂરી ન થઈ. તેમની સંપત્તિ જપ્ત કરવામાં
આવી અને તેમને તેમના પુત્રો સાથે અલાહાબાદના કિલ્લામાં કેદ કરવામાં આવ્યા. ત્યાંથી
પણ તેમણે દેશનિકાલ થયેલી મહારાણી જિંદ કૌર સાથે સંપર્ક સ્થાપિત કરવાનો પ્રયાસ
કર્યો. આ સજા રૂપે, તેમને
કલકત્તાના ફોર્ટ વિલિયમની અંધારકોટડીમાં મોકલી દેવામાં આવ્યા. અહીં, પોતાની માતૃભૂમિથી હજારો માઈલ દૂર, આ મહાન યોદ્ધાએ
૨૭ ડિસેમ્બર, ૧૮૫૫ના રોજ અંતિમ શ્વાસ લીધા.
સરદાર ચતર સિંહ અટારીવાલાની ગાથા એ માત્ર એક બળવાની વાર્તા નથી, પરંતુ એક એવા વફાદાર અને ઉમદા યોદ્ધાની
કરુણ ગાથા છે, જેને સંજોગોએ એક એવી લડાઈમાં ધકેલી દીધો જે
તેણે ક્યારેય ઈચ્છી ન હતી, પરંતુ પોતાના સન્માન અને માતૃભૂમિ
માટે પૂરા દિલથી લડી હતી. તેમની કહાણી સામ્રાજ્યવાદની માનવીય કિંમતનું એક
શક્તિશાળી સ્મારક છે.
Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel
