The Rise of a New Leadership in the Indian Freedom Struggle: Gandhi's Influence and the Decisive Phase of 1918-1919 (From the Perspective of K.M. Munshi)
ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં
નવા નેતૃત્વનો ઉદય: ગાંધીજીનો પ્રભાવ અને ૧૯૧૮-૧૯૧૯નો નિર્ણાયક તબક્કો (ક.મા.
મુનશીની દ્રષ્ટિએ)
વીસમી સદીના બીજા દાયકાનો અંત, ખાસ કરીને ૧૯૧૮-૧૯૧૯નો સમયગાળો, ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંઘર્ષ અને બંધારણીય ઇતિહાસમાં એક મહત્વપૂર્ણ વળાંક સાબિત થયો. આ તબક્કે જૂના નેતૃત્વની વિચારધારાઓ અને કાર્યપદ્ધતિઓ પડકારાઈ રહી હતી અને નવા નેતાઓનો ઉદય થઈ રહ્યો હતો, જેમણે આંદોલનને નવી દિશા અને ઊર્જા બક્ષી. કનૈયાલાલ માણેકલાલ મુનશી તેમના પુસ્તક "ઇન્ડિયન કોન્સ્ટિટ્યુશનલ ડોક્યુમેન્ટ્સ, વોલ્યુમ ૧" માં આ પરિવર્તનશીલ તબક્કાનું, ખાસ કરીને મહાત્મા ગાંધીના પ્રભાવશાળી આગમન અને તેમના નેતૃત્વ હેઠળ રાજનીતિના બદલાતા સ્વરૂપનું, જીવંત ચિત્રણ કરે છે. આ લેખમાં આપણે આ નવા નેતાઓના ઉદય, તેમના યોગદાન અને તેમની નેતૃત્વ શૈલીની વિસ્તૃત ચર્ચા કરીશું.
કોંગ્રેસમાં બદલાતા સમીકરણો: મુંબઈ
અને દિલ્હી અધિવેશનો (૧૯૧૮)
૧૯૧૮માં ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસમાં નવા નેતૃત્વની શક્તિ
અને જૂના નેતાઓ વચ્ચેના મતભેદો સ્પષ્ટપણે ઉભરી રહ્યા હતા. સપ્ટેમ્બર ૧૯૧૮માં
મુંબઈમાં સૈયદ હસન ઇમામના પ્રમુખપદે યોજાયેલા કોંગ્રેસના વિશેષ અધિવેશનમાં, શ્રીમતી એની બેસન્ટ અને બીજી તરફ લોકમાન્ય બાળ ગંગાધર તિલક, સી.આર. દાસ અને સત્યમૂર્તિ જેવા નેતાઓ વચ્ચે ખુલ્લો વિરોધ
અને મતભેદ જોવા મળ્યો. મુનશી નોંધે છે કે તિલકે શ્રીમતી બેસન્ટની નરમ નીતિ અને
અપીલ પર કટાક્ષ કરતાં કહ્યું હતું કે "સ્ત્રીનું બળ રુદનમાં છે". આ સમયે કોંગ્રેસમાં એક જૂથ બ્રિટિશ સરકાર
સાથે સમાધાન માટે તૈયાર હતું, જ્યારે બીજું જૂથ, તિલકના નેતૃત્વમાં, ભારત માટે ડોમિનિયન
સ્ટેટસથી ઓછું કંઈપણ સ્વીકારવા તૈયાર નહોતું.
ડિસેમ્બર ૧૯૧૮માં દિલ્હી કોંગ્રેસ અધિવેશન, જેમાં મુનશી પણ ઉપસ્થિત હતા,
ત્યાં
તિલકના નેતૃત્વ હેઠળના ભારતીય નેતાઓએ પૂર્ણ જવાબદાર સરકાર (Responsible Government)ની માંગને વધુ મજબૂત બનાવી. શ્રીમતી
બેસન્ટ, એક વ્યવહારુ રાજનેતા તરીકે, મોન્ટેગ્યુ-ચેમ્સફોર્ડ સુધારા (મોન્ટફોર્ડ રિફોર્મ્સ) હેઠળ
કામ કરવા સંમત થવાની હિમાયત કરી રહ્યા હતા, જેથી હોમ રૂલ (સ્વશાસન)
આપોઆપ મળી જાય. જોકે, કોંગ્રેસે બેસન્ટનો આ
પ્રસ્તાવ નકારી કાઢ્યો અને પ્રાંતો માટે તાત્કાલિક પૂર્ણ જવાબદાર સરકારની માંગ
કરતો ઠરાવ પસાર કર્યો. મુનશી અને જિન્ના જેવા કેટલાક નેતાઓએ બેસન્ટના ઠરાવની
તરફેણમાં મત આપ્યો હોવા છતાં, બહુમતી નવા નેતાઓની
આક્રમક નીતિ તરફ ઢળી હતી. શ્રીનિવાસ શાસ્ત્રીએ આ ઠરાવમાં સુધારો સૂચવ્યો, જેને શ્રીમતી બેસન્ટે સમર્થન આપ્યું, પરંતુ તે પ્રયાસ પણ નિષ્ફળ રહ્યો. આ અધિવેશનમાં યુદ્ધની સફળ
સમાપ્તિ બદલ અભિનંદન આપવા અને જવાબદાર સરકારની માંગણી કરતો એક પત્ર
"કિંગ-એમ્પરર" ને સુપરત કરવા એન.સી. કેળકર, બી.જી. હોર્નિમન, વી.જે. પટેલ અને ખુદ
મુનશીની એક સમિતિની નિમણૂક કરવામાં આવી, પરંતુ તેનું કોઈ નક્કર
પરિણામ આવ્યું નહીં.
ગાંધીજીનું આગમન અને હોમ રૂલ લીગ પર
પ્રભુત્વ
આ જ સમયગાળામાં, શંકરલાલ બેંકર ગાંધીજીના
સંપર્કમાં આવ્યા અને તેમનાથી અત્યંત પ્રભાવિત થયા. મુનશી સહિત કેટલાક નેતાઓ, જેઓ શ્રીમતી બેસન્ટ પ્રત્યે અંગત નિષ્ઠા ધરાવતા ન હતા, તેમણે ૧૯૧૯માં મહાત્મા ગાંધીને ઓલ-ઇન્ડિયા હોમ રૂલ લીગના
પ્રમુખ બનાવવાનો ઐતિહાસિક નિર્ણય કર્યો. મુનશી આ મુદ્દે સંમત થનારા છેલ્લા
વ્યક્તિઓમાંના એક હતા, કારણ કે તેમને આશંકા હતી
કે ગાંધીજીનું નેતૃત્વ કદાચ વ્યાપક હિંસામાં પરિણમી શકે છે.
ગાંધીજીના પ્રમુખ બન્યા પછી,
મુનશી
અને તેમના મિત્રો, જેઓ પોતાને "કિંગ-મેકર્સ"
સમજતા હતા, તેમને ટૂંક સમયમાં જ આશ્ચર્ય થયું કે
ગાંધીજી કોઈ સામાન્ય નેતા નહોતા. તેમની લોકપ્રિયતા અને નેતૃત્વ શૈલીએ લીગની દિશા
અને દશા બદલી નાખી. કોઈપણ ઠરાવ તેમના દ્વારા તૈયાર કરવામાં ન આવે ત્યાં સુધી પસાર
થઈ શકતો ન હતો, અને મતો બિનજરૂરી બની ગયા હતા; તેમની સાથે થોડી મિનિટોની ચર્ચા દરેકને નિષ્ક્રિય સંમતિ
આપવા માટે પૂરતી હતી. મુનશી અને તેમના સાથીઓને લાગ્યું કે તેમણે ગાંધીજીને
પ્રમુખપદે સ્થાપિત નથી કર્યા, પરંતુ ગાંધીજીએ તેમની
સાથે રહીને તેમના પર ઉપકાર કર્યો છે. ઉમર સોબાની જેવા ઉગ્ર નેતાઓ પણ ગાંધીજીના
નિર્ણયો સામે ગણગણાટ કરીને આખરે ઝૂકી જતા.
રોલેટ એક્ટ: બ્રિટીશ ભૂલ, ગાંધીજીની તક અને અહિંસક વિરોધનો ઉદય
તત્કાલીન ભારત મંત્રી શ્રી મોન્ટેગ્યુએ ભારતની મુલાકાત
દરમિયાન સ્પષ્ટ કહ્યું હતું: "હું ઈચ્છું છું કે આ શાપિત અમલદારશાહીને સમજાય
કે આપણે જ્વાળામુખી પર બેઠા છીએ." જોકે, આત્મસંતુષ્ટ બ્રિટીશ
અમલદારશાહીએ આ ભયને ક્યારેય ગંભીરતાથી લીધો નહીં. જ્યારે મોન્ટફોર્ડ સુધારા ભારતને
કદાચ થોડા સંતુષ્ટ કરી શક્યા હોત, ત્યારે અમલદારશાહીએ
૧૯૧૯માં રોલેટ એક્ટ્સ લાદી દીધા, જે ભારતીયોની સ્વતંત્રતા
પર નવા અને કઠોર પ્રતિબંધો લાદતા હતા. યુદ્ધ સમાપ્ત થઈ ગયું હતું, ભારતનો ટેકો હવે બ્રિટનને ઓછો જરૂરી લાગતો હતો, અને આથી બ્રિટીશ રાજનેતાઓએ આ કાળા કાયદાઓને મંજૂરી આપી.
૧૯૧૭માં, ભારત સરકારે સર સિડની
રોલેટના પ્રમુખપદે એક સમિતિની નિમણૂક કરી હતી, જેનો ઉદ્દેશ ક્રાંતિકારી
ચળવળો સાથે સંકળાયેલા ગુનાહિત ષડયંત્રોની તપાસ કરવાનો હતો. આ સમિતિએ જાન્યુઆરી
૧૯૧૯માં પોતાનો અહેવાલ સુપરત કર્યો, જેના આધારે "અરાજકતા
અને ક્રાંતિકારી અપરાધ અધિનિયમ, ૧૯૧૯" (Anarchical and Revolutionary Crimes Act, 1919) ઘડવામાં આવ્યો. આ કાયદા
હેઠળ, વિશેષ અદાલત દ્વારા ગુનાઓની ઝડપી સુનાવણી, નિર્ણય સામે કોઈ અપીલ નહીં,
બંધ
બારણે સુનાવણી, અને શંકાના આધારે કોઈ પણ વ્યક્તિની
ધરપકડ અને અટકાયત જેવી કઠોર જોગવાઈઓ હતી. આ કાયદાએ ભારતીયોમાં ભારે રોષ ફેલાવ્યો
અને બ્રિટનની આ ભૂલ ગાંધીજી માટે એક મોટી તક બની,
જેમણે આ
તકનો લાભ લઈને સ્વાતંત્ર્ય સંઘર્ષને નવી ગતિ અને દિશા આપી.
રોલેટ એક્ટ પસાર થતાં જ, ઓલ-ઇન્ડિયા હોમ રૂલ લીગની
સમિતિએ વૈકુંઠ દેસાઈના કાર્યાલયમાં તેનો વિરોધ કરવાની શ્રેષ્ઠ રીત શોધવા બેઠક કરી.
અરવિંદ ઘોષના વિચારોથી પ્રભાવિત મુનશીએ બ્રિટીશ માલનો બહિષ્કાર કરવાનું સૂચન
કર્યું, જે ઠરાવ ભારે બહુમતીથી પસાર પણ થયો.
પરંતુ, ગાંધીજીએ શાંતિથી જણાવ્યું કે તેમના મતે, બ્રિટીશ માલનો બહિષ્કાર હિંસા નોતરે છે, અને જો સમિતિ આ માર્ગે આગળ વધશે તો તેઓ પ્રમુખપદે ચાલુ
રહેવા માંગતા નથી. આ સાંભળીને સમિતિના સભ્યો સ્તબ્ધ થઈ ગયા; તેમની લોકશાહીની ભાવનાને આઘાત લાગ્યો. તેમને સમજાયું કે
તેમની વચ્ચે એક "મહાનમાનવ" છે, જેમના માટે બહુમતીના
મતોનું કોઈ વિશેષ મહત્વ નથી, અને તેમની પાસે કાં તો
તેમના અભિપ્રાયને સ્વીકારવાનો અથવા લીગમાંથી બહાર નીકળી જવાનો વિકલ્પ હતો. આખરે, સમિતિએ ઠરાવ રદ કરી ગાંધીજી દ્વારા તૈયાર કરાયેલ શાંતિપૂર્ણ
વિરોધનો ઠરાવ સ્વીકાર્યો, જેણે ભારતીય સ્વાતંત્ર્ય
આંદોલનને નવું સ્વરૂપ આપ્યું.
૧૯૧૮-૧૯૧૯નો સમયગાળો ભારતીય સ્વાતંત્ર્ય આંદોલનમાં નવા નેતાઓના, ખાસ કરીને મહાત્મા ગાંધીના, નિર્ણાયક ઉદયનો સાક્ષી બન્યો. તિલક જેવા નેતાઓની આક્રમક માંગણીઓ અને ગાંધીજીની અહિંસક છતાં દ્રઢ વિરોધની નીતિએ ભારતના ભાવિ બંધારણ અને સ્વરાજ્ય પ્રાપ્તિના સંઘર્ષનો માર્ગ પ્રશસ્ત કર્યો. ગાંધીજીના નેતૃત્વ હેઠળ, સ્વતંત્રતા સંગ્રામ માત્ર બૌદ્ધિક વર્ગ પૂરતો સીમિત ન રહેતાં જનસામાન્ય સાથે જોડાયો અને અહિંસા તેના મુખ્ય શસ્ત્ર તરીકે સ્થાપિત થઈ. આ નેતાઓએ દાખવેલી દૂરંદેશી અને સંઘર્ષની ભાવના આજે પણ પ્રેરણાદાયી છે.
