સરદાર પટેલનો બલુચિસ્તાન અંગેનો દૃષ્ટિકોણ: એકીકરણની પ્રાથમિકતાઓ, સાંપ્રદાયિક ચિંતાઓ
ભારતના પ્રથમ ઉપપ્રધાનમંત્રી અને ગૃહમંત્રી સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ, ભારતના એકીકરણના શિલ્પી તરીકે ઇતિહાસમાં અંકિત છે. ૧૯૪૭ના ભાગલા અને ત્યારપછીના રજવાડાઓના વિલીનીકરણના અત્યંત જટિલ અને સંકટપૂર્ણ સમયમાં, તેમણે ૫૬૦થી વધુ રજવાડાઓને ભારતીય સંઘમાં ભેળવવાની અતિમહત્વની ભૂમિકા ભજવી. આ સમયગાળા દરમિયાન, બલુચિસ્તાનનો પ્રશ્ન, ખાસ કરીને કલાતના ખાનશાહીનો, એક જટિલ પરિસ્થિતિ તરીકે ઉભરી આવ્યો. બલુચિસ્તાન અંગે સરદાર પટેલના વિચારો બહુપક્ષીય હતા, જેમાં રાજ્યના સંભવિત જોડાણના રાજકીય-વ્યૂહાત્મક પાસાઓ તેમજ ત્યાં વસતા લઘુમતી સમુદાયો, ખાસ કરીને હિન્દુઓની સુરક્ષા અને સાંપ્રદાયિક સ્થિતિ અંગેની ઊંડી ચિંતાઓનો સમાવેશ થતો હતો.
૧૯૪૭માં ભારતના ભાગલા સમયે, બલુચિસ્તાન, ખાસ કરીને કલાતનું રજવાડું, એક વ્યૂહાત્મક રીતે મહત્વનો અને જટિલ આદિજાતિ માળખું ધરાવતો પ્રદેશ હતો. ઐતિહાસિક અહેવાલો સૂચવે છે કે કલાતના ખાન, મીર અહમદ યાર ખાન, સ્વતંત્રતા માટે આકાંક્ષાઓ ધરાવતા હતા અને તેમણે વિવિધ તબક્કે ભારત સાથે ગાઢ સંબંધો અથવા તો સંભવિત જોડાણ સહિતના વિકલ્પો શોધ્યા હતા. આ ઇચ્છા નવા રચાયેલા પાકિસ્તાનના ડોમિનિયન દ્વારા પણ આ પ્રદેશ પર દાવો કરવાની પૃષ્ઠભૂમિ સામે હતી.
આ સંદર્ભમાં, એક મુખ્ય અને વારંવાર ટાંકવામાં આવતી ઘટના ૨૭ માર્ચ, ૧૯૪૮ ના રોજ બની હતી, જ્યારે ઓલ ઈન્ડિયા રેડિયો (AIR) એ રાજ્ય મંત્રાલયના સચિવ વી.પી. મેનનને ટાંકીને એક નિવેદન પ્રસારિત કર્યું હોવાનું કહેવાય છે. પ્રસારણમાં સૂચવવામાં આવ્યું હતું કે કલાતના ખાન જોડાણ માટે ભારત પર દબાણ કરી રહ્યા હતા પરંતુ ભારત તેને આગળ વધારવા માટે અનિચ્છુક હતું.
જોકે, સરદાર પટેલે પોતે જ તરત દરમિયાનગીરી કરી. બીજા જ દિવસે, ૨૮ માર્ચ, ૧૯૪૮ના રોજ, પટેલે જાહેરમાં AIRના અહેવાલનું ખંડન કર્યું, અને ભારતે કલાતના ખાન તરફથી જોડાણ માટે કોઈ ઔપચારિક વિનંતી પ્રાપ્ત થઈ હોવાનો ઇનકાર કર્યો. આ ઇનકાર વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુ દ્વારા પણ થોડા સમય પછી પુનરાવર્તિત કરવામાં આવ્યો હતો. સરદાર પટેલનો બલુચિસ્તાન પ્રત્યેનો અભિગમ ભૌગોલિક નિકટતા, તાત્કાલિક વ્યૂહાત્મક પ્રાથમિકતાઓ અને રાષ્ટ્ર નિર્માણના પહેલેથી જ જબરજસ્ત પડકારો જેવા વ્યવહારિક વિચારણાઓ દ્વારા નક્કી થતો હોય તેવું જણાય છે.
તેમના જીવનચરિત્ર, "પટેલ: અ લાઈફ" (નવજીવન પબ્લિશિંગ હાઉસ, ૧૯૯૧) માં, રાજમોહન ગાંધી આ સમયગાળા દરમિયાન પટેલ જે પ્રચંડ દબાણ અને જટિલ વાટાઘાટોનું સંચાલન કરી રહ્યા હતા તેનો ઉલ્લેખ કરે છે, જેમાં તેમનું મુખ્ય ધ્યાન ભારતના ભૌગોલિક કેન્દ્રના એકત્રીકરણ પર હતું. સરદાર પટેલ સહિતનું ભારતીય નેતૃત્વ, તે સમયે ભાગલાના લોહિયાળ પરિણામો, વિશાળ શરણાર્થી સંકટ અને હૈદરાબાદ અને જુનાગઢ જેવા રાજ્યોના જટિલ, ઘણીવાર તણાવપૂર્ણ, એકીકરણના સંચાલનમાં ઊંડે ઊંડે વ્યસ્ત હતું. જેમ કે વી.પી. મેનને તેમના મુખ્ય કાર્ય, "ધ સ્ટોરી ઓફ ધ ઈન્ટીગ્રેશન ઓફ ઈન્ડિયન સ્ટેટ્સ" માં વિગતવાર જણાવ્યું છે, રાજ્ય મંત્રાલયે ભારત સાથે ભૌગોલિક રીતે સંલગ્ન રાજ્યોના જોડાણને સુરક્ષિત કરવા માટે ભારે દબાણ હેઠળ કામ કર્યું. બલુચિસ્તાન, ભારત સાથે સીધી ભૌગોલિક નિકટતાનો અભાવ ધરાવતું હોવાથી, એકીકરણના આ તાત્કાલિક માળખામાં બંધબેસતું ન હતું.
એચ.વી. હોડસને "ધ ગ્રેટ ડિવાઈડ: બ્રિટન-ઈન્ડિયા પાકિસ્તાન" માં રજવાડાઓના જોડાણની આસપાસના કરારો અને દબાણોનો વ્યાપક સંદર્ભ પૂરો પાડ્યો છે. પટેલની રણનીતિ, તેમના કાર્યો પરથી સ્પષ્ટ થાય છે તેમ, પહેલા એકીકૃત ભારતને સુરક્ષિત કરવાની હતી. એ નોંધવું અગત્યનું છે કે ભારતમાં આ નિવેદનો અને પ્રતિ-નિવેદનો કરવામાં આવી રહ્યા હતા, ત્યારે પણ બલુચિસ્તાનમાં ઘટનાઓ ઝડપથી બની રહી હતી અને માર્ચ 1948ના અંત સુધીમાં, કલાત ખાનશાહી પાકિસ્તાનમાં ભળી ગઈ.
પટેલના અભિગમ અંગે વધુ આંતરદૃષ્ટિ દુર્ગા દાસ દ્વારા સંપાદિત "સરદાર પટેલ'સ કોરસ્પોન્ડન્સ (1945-50)" માંથી મળે છે. "અ પ્રિન્સલી અફેર: ધ એક્સેશન એન્ડ ઈન્ટીગ્રેશન ઓફ ધ પ્રિન્સલી સ્ટેટ્સ ઓફ પાકિસ્તાન, ૧૯૪૭-૧૯૫૫" માં, યાકુબ ખાન બાંગશ પાકિસ્તાની પરિપ્રેક્ષ્ય રજૂ કરે છે, જ્યારે માર્ટિન એક્સમેનનું "બેક ટુ ધ ફ્યુચર: ધ ખાનેટ ઓફ કલાત એન્ડ ધ જીનેસિસ ઓફ બલોચ નેશનાલિઝમ, ૧૯૧૫-૧૯૫૫" કલાતની અનન્ય સ્થિતિ પર વિસ્તૃત ઐતિહાસિક વિગતો પૂરી પાડે છે.
બલુચિસ્તાનમાં સાંપ્રદાયિક મુદ્દાઓ અંગે સરદાર પટેલની ચિંતાઓમાં મુખ્યત્વે રાજકીય અને વ્યૂહાત્મક પાસાઓ ઉપરાંત, સરદાર પટેલ બલુચિસ્તાન અને નવા બનેલા પાકિસ્તાનના અન્ય ભાગોમાં હિન્દુ લઘુમતીઓની દુર્દશા અંગે ખૂબ જ ચિંતિત હતા. તેમના આ વિચારોનું સૌથી પ્રમાણભૂત પ્રતિબિંબ તેમની પુત્રી મણિબેન પટેલ દ્વારા લિખિત ડાયરી "ઇનસાઇડ સ્ટોરી ઓફ સરદાર પટેલ: ધ ડાયરી ઓફ મણિબેન પટેલ" (વિઝન બુક્સ) માં જોવા મળે છે. મણિબેન, તેમના પિતાના વિશ્વાસુ અને સચિવ તરીકે, તેમના નિખાલસ વિચારો નોંધ્યા હતા, જે આ ડાયરીને એક અનન્ય ઐતિહાસિક દસ્તાવેજ બનાવે છે.
૨૪ એપ્રિલ, ૧૯૫૦ની ડાયરી નોંધમાં, મણિબેન તેમના પિતાના શબ્દો ટાંકે છે: “સિંધ, પંજાબ, બલુચિસ્તાન અને ફ્રન્ટિયર પ્રોવિન્સમાં હિન્દુઓને સંપૂર્ણપણે ખતમ કરી દેવામાં આવ્યા છે. આ જ પૂર્વ પાકિસ્તાનમાં પુનરાવર્તન થઈ રહ્યું છે અને હફીઝુર રહેમાન જેવા લોકો, જેઓ ભારતમાં રહ્યા છે, તેઓ ભારતમાં (સ્વતંત્ર) વતનની માંગ કરશે. ત્યારે આપણી સ્થિતિ શું હશે? આપણી સંતાનો આપણને ગદ્દાર કહેશે.” આ નિવેદન બલુચિસ્તાન અને અન્ય વિસ્તારોમાંથી હિન્દુ સમુદાયોના લગભગ સંપૂર્ણ નાબૂદી, જે હિંસા, જબરદસ્તી ધર્માંતરણ અથવા સ્થળાંતર દ્વારા થયું હતું, તે અંગે પટેલની ઊંડી વેદના અને ચિંતાને દર્શાવે છે.
પટેલની ચિંતા ખાસ કરીને મહિલાઓ પરના અત્યાચારના અહેવાલોથી વધી હતી. 5 એપ્રિલ, 1950ની નોંધમાં, મણિબેન લખે છે કે પટેલ “મહિલાઓ પરના હુમલાઓ અને તેમના જબરદસ્તી ઇસ્લામમાં ધર્માંતરણને સહન નહોતા કરી શકતા.” આ ચિંતા પૂર્વ પાકિસ્તાન પૂરતી સીમિત નહોતી, પરંતુ બલુચિસ્તાન અને અન્ય પાકિસ્તાની પ્રાંતો સુધી વિસ્તરી હતી જ્યાં આવા જ મુદ્દાઓના અહેવાલ હતા. તેમના “સંપૂર્ણપણે ખતમ” જેવા તીવ્ર શબ્દોનો ઉપયોગ પરિસ્થિતિની ગંભીરતા અને પાકિસ્તાનમાં સાંપ્રદાયિક નીતિઓ પ્રત્યેની તેમની હતાશાને રેખાંકિત કરે છે.
આ વિચારોને સમજવા માટે, ૧૯૪૭-૧૯૫૦નો ઐતિહાસિક સંદર્ભ ધ્યાનમાં લેવો જરૂરી છે. બલુચિસ્તાનનું પાકિસ્તાનમાં સંકલન વિવાદાસ્પદ હતું. ગૃહમંત્રી તરીકે પટેલનું મુખ્ય ધ્યાન ભારતના રજવાડાઓને ભારતીય સંઘમાં સામેલ કરવા પર હતું, પરંતુ ભાગલામાંથી ઉદ્ભવેલા સાંપ્રદાયિક પરિણામો, જેમાં બલુચિસ્તાનમાંથી હિન્દુઓનું મોટા પાયે સ્થળાંતર શામેલ હતું, તે એક મોટી ચિંતા હતી. તેમના નિવેદનો સૂચવે છે કે હિન્દુઓનું વિસ્થાપન આ ક્ષેત્રની વસ્તી વિષયક રચનાને બદલવાનો ઇરાદાપૂર્વકનો પ્રયાસ હતો, જેને તેઓ પ્રાદેશિક સ્થિરતા અને ભારતના સાંપ્રદાયિક સૌહાર્દ માટે જોખમ તરીકે જોતા હતા. પટેલનો હફીઝુર રહેમાન જેવા નેતાઓનો ઉલ્લેખ તેમની ચિંતા દર્શાવે છે કે સાંપ્રદાયિક વિભાજનનો ઉપયોગ ભારતમાં આંતરિક સંઘર્ષો ઉભા કરવા માટે થઈ શકે છે.
સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલનો બલુચિસ્તાન અંગેનો દૃષ્ટિકોણ જટિલ અને બહુપક્ષીય હતો. એક તરફ, તેમણે રાજ્યના જોડાણ અંગે વ્યૂહાત્મક વાસ્તવિકતા અને તાત્કાલિક પ્રાથમિકતાઓને ધ્યાનમાં રાખીને સાવચેતીભર્યો અભિગમ અપનાવ્યો. બીજી તરફ, તેઓ બલુચિસ્તાન અને પાકિસ્તાનના અન્ય ભાગોમાં હિન્દુ લઘુમતીઓના સંપૂર્ણ વિસ્થાપન અને તેમના પર થતા અત્યાચારોથી ઊંડી રીતે વ્યથિત અને ચિંતિત હતા. તેમની આ ચિંતાઓ માનવીય અને વ્યૂહાત્મક બંને પરિમાણોને પ્રતિબિંબિત કરે છે. મણિબેન પટેલની ડાયરી જેવા પ્રામાણિક સ્ત્રોતો, રાજમોહન ગાંધીના "પટેલ: અ લાઈફ" જેવા ગૌણ સ્ત્રોતો દ્વારા સમર્થિત, સરદાર પટેલના વિચારો અને તે અશાંત સમયગાળામાં તેમની ભૂમિકાને સમજવા માટે અમૂલ્ય અને વિશ્વસનીય આધાર પૂરો પાડે છે. આ દસ્તાવેજો ભાગલા પછીના ભારતના ઇતિહાસના અભ્યાસ માટે મહત્વપૂર્ણ બોધપાઠ આપે છે.
