The Iron Man's Crucible: The Untold Story of Sardar Patel's Trial by Fire in Nashik Jail
લોખંડી પુરુષની અગ્નિપરીક્ષા: નાસિક જેલના એ દિવસોની વણકહેલી ગાથા
૧ઓગસ્ટ, ૧૯૩૩ના રોજ યરવડા જેલમાં એક ભેદી શાંતિ
છવાઈ ગઈ. મહાત્મા ગાંધીની ધરપકડ થઈ હતી. પરંતુ તે જ દિવસે, એક
બીજું વિછોડ પણ થયો—એક એવો વિછોડ જે ભારતના લોખંડી પુરુષના આત્માની કસોટી કરવાનો
હતો. સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલને યરવડાના પરિચિત વાતાવરણમાંથી અચાનક કુખ્યાત નાસિક
સેન્ટ્રલ જેલમાં ખસેડવામાં આવ્યા. આ કોઈ સામાન્ય બદલી ન હતી; તે બ્રિટીશ રાજ દ્વારા તેમના સૌથી પ્રચંડ વિરોધીઓમાંથી એકને એકલા પાડીને
તેમના જુસ્સાને તોડી પાડવાનો એક ગણતરીપૂર્વકનો દાવ હતો. નાસિકમાં સરદાર પટેલનું જેલ જીવન એ માત્ર એક
ઐતિહાસિક ઘટના નથી; તે માનવીય સહનશક્તિ, અડગ સિદ્ધાંતો અને સાચી તાકાતને વ્યાખ્યાયિત કરતી શાંત ગરિમાની એક ગહન
ગાથા છે.
નાસિકની હવામાં દુશ્મનાવટ ભરેલી હતી. ત્યાંના જેલ સત્તાવાળાઓ રાજકીય કેદીઓના
સ્વમાનને કચડી નાખવાના તેમના ધ્યેય માટે કુખ્યાત હતા. સરદાર માટે, સંઘર્ષ લગભગ તરત જ શરૂ થયો. શરૂઆતમાં તેમને તેમના મિત્ર શ્રી
મંગળદાસ પકવાસાની સોબત મળે તે માટે હોસ્પિટલની એક બેરેકમાં રાખવામાં આવ્યા,
પરંતુ ટૂંક સમયમાં જ તેમના ન્યાયના ભાવને પડકારવામાં આવ્યો.
સત્તાવાળાઓએ તેમની સાથે એક સામાન્ય ગુનેગાર, ખોટી સહીઓ કરવા
બદલ સજા પામેલા કેદીને મૂક્યો.
આ એક ઇરાદાપૂર્વકનો અપમાન હતો. રાજકીય કેદી તરીકે, સરદાર અલગ કોટડીના હકદાર હતા. તેમણે તેમના મિત્રની સોબત
સ્વીકારી હતી, પરંતુ એક ગુનેગાર સાથે રહેવું એ તેમના
સિદ્ધાંતોનું અપમાન હતું. તેમણે સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ સમક્ષ સખત વિરોધ નોંધાવ્યો.
તેમની હિમ્મત કામ કરી ગઈ; તેમને એક અલગ કોટડીમાં ખસેડવામાં
આવ્યા. આ નાનકડી જીત એ સ્વમાનની એક ઘણી મોટી લડાઈની ભૂમિકા હતી.
ખરી કસોટી ત્યારે શરૂ થઈ જ્યારે તેમની નાકની લાંબી અને પીડાદાયક બીમારી તેમના
પર અત્યાચાર કરનારાઓના હાથમાં એક હથિયાર બની ગઈ. આ બીમારીને કારણે તેઓ ઘણીવાર આખી
રાત જાગતા રહેતા હતા, અને પકવાસાની મુક્તિ પછી તેમણે સાથી તરીકે
એક રાજકીય કેદીની માંગણી કરી. સુપરિન્ટેન્ડેન્ટનો ઠંડો જવાબ, "હું રાજદ્વારી કેદી નહીં આપું," એ તેમને
એકાંતમાં પીડા આપવાનો સ્પષ્ટ પ્રયાસ હતો. ઝૂકવા તૈયાર ન હોવાથી, સરદારે સીધો મુંબઈ સરકારના હોમ મેમ્બરને પત્ર લખ્યો. તેમની દલીલ સરળ અને
શક્તિશાળી હતી: "જો મને એકાંત કેદની સજા કરવામાં આવી હોય તો હું વાંધો ન
ઉઠાવું. પણ એવો કોઈ ગુનો મેં કર્યો નથી." આખરે, સત્તાવાળાઓને
નમવું પડ્યું, અને ડૉ. ચંદુભાઈ દેસાઈને તેમના સાથી તરીકે
મોકલવામાં આવ્યા.
તેમની નાકની બીમારીનો પ્રસંગ સરદાર પટેલની
વણકહેલી વાતોમાંથી એકને ઉજાગર કરે છે. યરવડામાં હતા
ત્યારે, બાપુ પોતે તેમની સ્થિતિ વિશે ચિંતિત હતા. પુણેની
સાસૂન હોસ્પિટલના ડોક્ટરોએ ઓપરેશનની ભલામણ કરી, જે અભિપ્રાય
સાથે સરદારના અંગત ચિકિત્સક, મુંબઈના ડૉ. દેશમુખ પણ સંમત
હતા. પરંતુ એક ક્રૂર શરત મૂકવામાં આવી: બ્રિટીશ સત્તાવાળાઓએ ફરમાન કર્યું કે
ઓપરેશન ફક્ત સાસૂન હોસ્પિટલમાં જ થઈ શકે, મુંબઈમાં તેમના
વિશ્વાસુ ડોક્ટરની દેખરેખ હેઠળ નહીં.
સરદાર માટે, આ કોઈ તબીબી નિર્ણય નહોતો પરંતુ ગરિમાનો
પ્રશ્ન હતો. ઓપરેશન નાજુક હતું અને તેમાં એકથી વધુ વાર પ્રક્રિયા કરવી પડે તેમ
હતું. પોતાના ડોક્ટરને વારંવાર પુણે બોલાવવા એ સરદારને યોગ્ય ન લાગ્યું. વધુ
મહત્ત્વનું તો, સરકારની મનસ્વી શરતોને આધીન થવું એ એક
પ્રકારનું સમર્પણ હતું. બાપુને લખેલા પત્રમાં તેમનો નિર્ણય, તેમની
અદમ્ય ઇચ્છાશક્તિનો પુરાવો હતો:
"જ્યારે સરકારને સલાહ મળે કે ઓપરેશન કર્યે જ છૂટકો છે ત્યારે એ કરાવશે કે
જોઈએ તે સગવડ આપશે. ત્યાં સુધી પીડા ભોગવવી એ સારું છે... વેઠવા આવ્યા છીએ અને
વેઠશું. એમાં શું? આપ આ સંબંધમાં નિશ્ચિત રહો એમ ઇચ્છું છું.
મને કશું થવાનું નથી."
તેમણે સમાધાનયુક્ત સ્વમાન કરતાં અસહ્ય પીડા પસંદ કરી.
શારીરિક પીડા તો એક કાયમી સાથી હતી, પરંતુ એક
અકલ્પનીય ભાવનાત્મક આઘાત તેમના પર ત્રાટકવાનો હતો. ૨૨ ઓક્ટોબર, ૧૯૩૩ના રોજ, તેમના મોટા ભાઈ, તેજસ્વી
વિઠ્ઠલભાઈ પટેલનું વિયેનામાં સુભાષચંદ્ર બોઝની હાજરીમાં અવસાન થયું. આ સમાચારે
સરદારને હચમચાવી દીધા. તેમણે એક વર્ષ પહેલાં જ પોતાની માતાને ગુમાવી હતી, પરંતુ ત્યારે યરવડામાં બાપુની દિલાસો આપતી હાજરી હતી. નાસિકમાં, તેઓ તેમના દુઃખમાં તદ્દન એકલા હતા.
વિશ્વભરમાંથી શોક સંદેશાઓનો વરસાદ વરસ્યો. જ્યારે સરદારે અખબારોમાં આભારનો એક
સરળ સંદેશ પ્રકાશિત કરવાનો પ્રયાસ કર્યો, ત્યારે
સરકારે તેને કાપકૂપ કરવાની માંગ કરી. ફરી એકવાર, તેમની
ગરિમાના ઉલ્લંઘનનો સામનો કરતાં, તેમણે સંદેશ પાછો ખેંચીને
મૌન પસંદ કર્યું.
સુભાષ બોઝે ગાંધીજીને તાર મોકલ્યો, સૂચવ્યું
કે વલ્લભભાઈ દ્વારા તેમના ભાઈની અંતિમક્રિયા થાય તે જ યોગ્ય ગણાય. પરંતુ ગાંધીજી,
તેમના અડગ સાથીને જાણતા હોવાથી, જાહેરમાં
કહ્યું, "હું માનું છું કે સરદાર પેરોલ પર છૂટવાની અરજી
નહીં કરે."
ત્યારે સરકારે એક પોકળ પ્રસ્તાવ મૂક્યો: શરતી મુક્તિ. તેમને પોલીસ દ્વારા લઈ
જવામાં આવશે, મુંબઈ આવવા-જવા માટે ચોક્કસ ટ્રેનોમાં
મુસાફરી કરવા માટે મજબૂર કરવામાં આવશે, અને પોતાને એક
અધિકારીને હવાલે કરવા પડશે. સરદારનો જવાબ તેમની જીવન ફિલસૂફીનો સારાંશ હતો,
જે ઇતિહાસમાં અમર થઈ ગયો:
"કોઈ પણ પ્રકારની શરત સાથે હું છૂટવા ઇચ્છતો નથી. તમારે મને છોડવો હોય તો
બિનશરતે છોડો. અને ફરી પકડવો હોય તો હું જ્યાં હોઉં ત્યાંથી પકડી શકો છો. હું મારી
મેળે પોલીસને હવાલે થવાનો નથી."
વાત ત્યાં જ પૂરી થઈ ગઈ. તેઓ તેમના પ્રિય ભાઈની અંતિમ ઝલક માટે પોતાના
સિદ્ધાંતોનો સોદો ન કરી શક્યા. તેમના પુત્ર, ડાહ્યાભાઈએ
ચિતાને અગ્નિદાહ દીધો, જ્યારે સરદાર નાસિક જેલની ઠંડી દીવાલો
પાછળ શોક કરતા રહ્યા.
માઇલો દૂર યરવડામાં, ગાંધીજીને સરદારની ગેરહાજરી એક શારીરિક ઘા
જેવી લાગી. "આપણે મોજ કરતા હતા તે પણ એ લોકોથી સહન ન થયું," તેમણે મહાદેવ દેસાઈને દુઃખ સાથે કહ્યું. તેમણે સરકારના ઓપરેશનના ખોટા
બહાનાને "છેતરપિંડી" અને "નીચતા" ગણાવી. તેઓ વારંવાર એક
નાટકની પંક્તિ યાદ કરતા: "એ રે જખમ જોગે નહીં
મટે રે."
એક અત્યંત હૃદયસ્પર્શી હાવભાવમાં, જે અતૂટ ગાંધી અને સરદાર પટેલના સંબંધોનું પ્રતિક હતું,
બાપુએ જાતે સુંદર પૂણીઓ બનાવીને સરદારને નાસિક મોકલી. જ્યારે સરદાર
તે પૂણીઓ કાંતતા, ત્યારે દરેક તાર તેમના ગુરુ સાથેનું જોડાણ
હતું, સાથે ગાળેલા દિવસોની યાદ હતી, એક
મૌન સંવાદ જે જેલની દીવાલોને પાર કરી ગયો.
આ અંધકારમય સમયગાળા દરમિયાન જ લોખંડી પુરુષનું સાચું હૃદય પ્રગટ થયું.
જેલમાંથી લખેલા તેમના પત્રો આત્મ-દયાથી નહીં, પરંતુ
અપાર કરુણાથી ભરેલા હતા. તેઓ દરેક સાથી સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીની ખબર રાખતા, તેમના સ્વાસ્થ્ય, તેમના પરિવારો અને તેમના જુસ્સા
વિશે ચિંતા કરતા. તેમણે ભરૂચના એક કાર્યકરને લખ્યું: "બહારના દેખાતા
અંધકારમાં તમને નિરાશા લાગે છે એ અમે સમજી શકીએ છીએ... પણ સૂર્યાસ્ત પછી
સૂર્યોદય... થાય છે. એટલે નિરાશ થવાનું કશું કારણ નથી."
પોતાના ભાઈના અવસાન પછી તેમના મિત્ર મથુરાદાસ ત્રિકમજીને લખતાં, તેમણે ઈશ્વરની ઇચ્છાની ગહન સ્વીકૃતિ દર્શાવી: "થવાનું હતું તે થઈ ગયું... આ કઠણ કાળમાં આબરૂભેર આ ફાની દુનિયા છોડી
જવાનું ભાગ્ય પ્રાપ્ત થાય તો એમાં શોક કરવા જેવું કશું નથી."
નાસિક જેલમાં સરદાર પટેલનો સમય હારનો સમયગાળો ન હતો; તે એક અગ્નિપરીક્ષા હતી જેણે તેમની ભાવનાને અતૂટ બનાવી દીધી.
બ્રિટીશ રાજે તેમને એકલા પાડવાનો, પીડા આપવાનો અને તેમની
ઇચ્છાશક્તિને તોડવાનો પ્રયાસ કર્યો. પરંતુ તેના બદલે, તેમણે
ફક્ત તેમના ચારિત્ર્યના અચળ પાયાને જ ઉજાગર કર્યા: સંપૂર્ણ સ્વમાન, અડગ સિદ્ધાંત અને એક વિશાળ હૃદય જે રાષ્ટ્રના દુઃખ અને આશાઓને સમાવી શકે. આ જ કારણ છે કે સરદાર પટેલને લોખંડી પુરુષ કહેવામાં આવે છે—હૃદયની કઠોરતા માટે નહીં, પરંતુ એવા જુસ્સા માટે
જેને વાળી કે તોડી શકાતો ન હતો.
Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel
