1st May 1960 Gujarat Foundation Day Jay Jay Garvi Gujarat

મહાગુજરાતનો હુંકાર, ઇન્દુચાચાનો પડકાર,
મહારાજનું માંગલ્ય: ગરવી ગુજરાતની ગૌરવગાથા

પહેલી મે... ગુજરાત માટે આ માત્ર કેલેન્ડરની એક તારીખ નથી, આ છે સ્વાભિમાનના સંઘર્ષનો વિજય દિવસ, લાખો ગુજરાતીઓના સ્વપ્નની સિદ્ધિનો ઉત્સવ અને એક ગૌરવશાળી રાજ્યના જન્મનો મંગલ પ્રભાત. ગુજરાત સ્થાપના દિવસની ઉજવણી આપણને એ ભવ્ય, પરંતુ કઠિન અને બલિદાનોથી ભરેલા ઇતિહાસની યાદ અપાવે છે, જે મહાગુજરાત આંદોલન તરીકે ઓળખાય છે. આ આંદોલનના પ્રાણ હતા જનનાયક ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિક, જેમણે જનતાને જાગૃત કરી, અને આ નવનિર્મિત રાજ્યના શ્રીગણેશ જેના પવિત્ર હાથે થયા, તે હતા ગુજરાતના અંતરાત્મા સમાન પૂજ્ય રવિશંકર મહારાજ. આ ત્રણેય – આંદોલન, નેતા અને સંત – ના તાણાવાણાથી ગરવી ગુજરાતનો પટ રચાયો છે.

૧૯૪૭માં ભારત આઝાદ થયું, પણ દેશનું આંતરિક માળખું ઘડવાનું બાકી હતું. ભાષા અને સંસ્કૃતિના આધારે રાજ્યોની પુનર્રચનાની માંગ દેશભરમાં ઉઠી. કેન્દ્ર સરકારે નિયુક્ત કરેલા રાજ્ય પુનર્રચના પંચ (SRC) એ ૧૯૫૫માં ભલામણ કરી કે મુંબઈ રાજ્યને યથાવત દ્વિભાષી રાખવું, જેમાં મરાઠી અને ગુજરાતી બંને ભાષી પ્રદેશોનો સમાવેશ થાય. આ નિર્ણય ગુજરાતી પ્રજા માટે પોતાની ભાષાકીય ઓળખ, સાંસ્કૃતિક અસ્મિતા અને આર્થિક હિતો પરના પ્રહાર સમાન હતો. તેમને ડર હતો કે વિશાળ મરાઠી ભાષી બહુમતીવાળા રાજ્યમાં તેમનો અવાજ દબાઈ જશે અને વિકાસ રૂંધાશે. આ ભલામણે ગુજરાતીઓના હૃદયમાં અસંતોષની ચિનગારી મૂકી, જેણે ટૂંક સમયમાં મહાગુજરાત આંદોલનની જ્વાળાનું રૂપ લીધું.

ð મહાગુજરાત આંદોલન: જનશક્તિનો ઉદય

મહાગુજરાત આંદોલન (૧૯૫૬-૬૦) શરૂ થયું તેના ઘણા વર્ષો પહેલાં, ૧૯૫૦માં સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ દેવલોક પામ્યા હતા. તેથી, તેઓ સીધી રીતે આ આંદોલનમાં સામેલ ન હતા. પરંતુ, આજના ગુજરાતના નિર્માણના સંદર્ભમાં સરદારનું યોગદાન પાયાનું છે. ભારતની આઝાદી પછી, ૫૬૨ જેટલા દેશી રજવાડાંને ભારતીય સંઘમાં વિલીન કરવાનું ભગીરથ કાર્ય સરદારની કુનેહ, દ્રઢતા અને દૂરંદેશી વિના શક્ય ન હતું. તેમણે એક મજબૂત, અખંડ ભારતનું નિર્માણ કર્યું, જેની અંદર ભવિષ્યમાં ભાષાકીય અને સાંસ્કૃતિક ઓળખના આધારે રાજ્યોની રચના શક્ય બની.

સરદાર પોતે ભાષા આધારિત રાજ્યોની રચના અંગે શરૂઆતમાં ખૂબ ઉત્સાહી ન હતા. દેશની એકતા અને સુરક્ષા તેમની સર્વોચ્ચ પ્રાથમિકતા હતી. તેમને ડર હતો કે ભાષાકીય રાજ્યો સંકુચિત પ્રાદેશિકતાને ઉત્તેજન આપશે અને રાષ્ટ્રીય એકતાને નબળી પાડશે. જોકે, તેઓ પ્રજાની ભાવનાઓને સમજતા હતા. તેમના જીવનકાળ દરમિયાન જ ભાષા આધારિત પ્રાંત રચનાની માંગણીઓ શરૂ થઈ ગઈ હતી. તેમણે જે એકીકૃત રાષ્ટ્રનું નિર્માણ કર્યું, તેની મજબૂત છત્રછાયા હેઠળ જ ભવિષ્યમાં મહાગુજરાત જેવી પ્રાદેશિક અસ્મિતાની માંગણીઓ પ્રબળ બની અને આખરે સફળ થઈ શકી.

અલગ ગુજરાત રાજ્યની માંગ સાથે શરૂ થયેલું આંદોલન શરૂઆતમાં વેરવિખેર હતું. પરંતુ તેને એકસૂત્રે બાંધવાનું, જન-જન સુધી પહોંચાડવાનું અને સરકાર સામે એક પ્રચંડ પડકાર તરીકે ઉભું કરવાનું શ્રેય જાય છે મહાગુજરાત જનતા પરિષદ અને તેના નેતાઓને. આ નેતાઓમાં અગ્રણી, જેમણે લોકોના દિલમાં 'ચાચા' બનીને સ્થાન મેળવ્યું, તે હતા ઇન્દુલાલ કનૈયાલાલ યાજ્ઞિક – ઇન્દુચાચા.

ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિક માત્ર એક રાજનેતા ન હતા, તેઓ એક પત્રકાર, લેખક, સમાજ સુધારક અને પ્રખર સ્વાતંત્ર્ય સેનાની હતા. તેમની ઓજસ્વી વાણી, સામાન્ય માણસ સાથે સીધો સંવાદ સ્થાપવાની અદભુત ક્ષમતા અને અતૂટ નિડરતાએ તેમને મહાગુજરાત આંદોલનના નિર્વિવાદ નેતા બનાવી દીધા. જ્યારે સ્થાપિત નેતાઓ દ્વિભાષી રાજ્યના પક્ષમાં હતા અથવા મૌન હતા, ત્યારે ઇન્દુચાચાએ ખુલ્લેઆમ અલગ ગુજરાતનો હુંકાર કર્યો.

ઓગસ્ટ ૧૯૫૬માં અમદાવાદમાં કોંગ્રેસ હાઉસ પાસે વિદ્યાર્થીઓના શાંતિપૂર્ણ દેખાવો પર પોલીસે ગોળીબાર કર્યો અને કેટલાક યુવાનો શહીદ થયા. આ ઘટનાએ આગમાં ઘી નાખ્યું. ઇન્દુચાચાએ આ શહીદીને એળે ન જવા દીધી. તેમણે સભાઓ ગજવી, લોકોને સંગઠિત કર્યા અને સરકાર સામે સીધો મોરચો માંડ્યો. 'લડેંગે ભાઈ લડેંગે, મહાગુજરાત લે કે રહેંગે' જેવા નારા ગુંજવા લાગ્યા. તેમનો પ્રભાવ એવો હતો કે સામાન્ય રિક્ષાવાળાથી લઈને બુદ્ધિજીવીઓ સુધી, સૌ કોઈ તેમની સાથે જોડાયા. સરકારે તેમને જેલમાં પણ પૂર્યા, પણ તેમની લોકપ્રિયતા અને આંદોલન પ્રત્યેની પ્રતિબદ્ધતા અડગ રહી. તેમણે મહાગુજરાત જનતા પરિષદના નેજા હેઠળ આંદોલનને એક એવી તાકાત બનાવી દીધી, જેની સામે દિલ્હીની સલ્તનતને પણ ઝૂકવું પડ્યું. ઇન્દુચાચા એ જનશક્તિના પ્રતીક હતા, જેમણે સાબિત કર્યું કે લોકોનો અવાજ સત્તાના સિંહાસનને પણ હલાવી શકે છે.

મહાગુજરાત આંદોલનનો માર્ગ કાંટાળો હતો. સરકારી દમનચક્ર અવિરત ચાલ્યું. લાઠીચાર્જ, અશ્રુવાયુ, ગોળીબાર સામાન્ય બન્યા. અમદાવાદ, નડિયાદ, વડોદરા, સુરત જેવા શહેરોમાં ૧૦૦થી વધુ યુવાનોએ મહાગુજરાતના સ્વપ્ન માટે પોતાના પ્રાણની આહુતિ આપી. ખાંભી સત્યાગ્રહ જેવા કાર્યક્રમોએ આંદોલનને વધુ વેગ આપ્યો. આ શહીદોનું બલિદાન વ્યર્થ ન ગયું. તેમના રક્તથી સિંચાઈને મહાગુજરાતનો સંકલ્પ વધુ દ્રઢ બન્યો. વિદ્યાર્થીઓ, યુવાનો, મહિલાઓ, કામદારો, ખેડૂતો – સમાજનો કોઈ વર્ગ બાકી ન રહ્યો, જેણે આ લડતમાં પોતાનું યોગદાન ન આપ્યું હોય.

ð પૂજ્ય રવિશંકર મહારાજ: નૈતિકતાનું શિખર અને મંગલ આશીર્વાદ

જ્યારે ચાર વર્ષના સતત સંઘર્ષ બાદ અલગ ગુજરાત રાજ્યનું સ્વપ્ન સાકાર થવાની અણી પર હતું, ત્યારે એક મહત્વનો પ્રશ્ન ઉભો થયો: આ નવા રાજ્યનું ઉદ્ઘાટન કોના હાથે કરાવવું? રાજકીય ખેંચતાણ અને પદની લાલસાથી પર રહીને, કોઈ એવા વ્યક્તિત્વની શોધ હતી જે ગુજરાતની સાચી ઓળખ, તેના મૂલ્યો અને તેની સેવાની ભાવનાનું પ્રતીક હોય. અને ત્યારે સૌની નજર ઠરી ગુજરાતના 'મૂક સેવક' – પૂજ્ય રવિશંકર મહારાજ પર.

રવિશંકર મહારાજ એટલે સાદગી, સેવા અને નૈતિકતાની જીવંત પ્રતિમા. જેમણે પોતાનું જીવન ગુજરાતના દુર્ગમ ગામડાઓમાં, ગરીબો, પીડિતો અને વંચિતોની સેવામાં ખપાવી દીધું હતું. બહારવટિયાઓને સુધારવાથી લઈને દુષ્કાળ અને પૂર જેવી આપત્તિઓમાં રાહત પહોંચાડવા સુધી, તેમનું કાર્યક્ષેત્ર વિશાળ હતું. તેઓ સત્તા અને રાજકારણથી માઈલો દૂર હતા. તેમની નિ:સ્વાર્થ સેવા અને ઉચ્ચ નૈતિક ચારિત્ર્યને કારણે તેઓ સમગ્ર ગુજરાત માટે પિતાતુલ્ય અને આદરણીય હતા.

નવા ગુજરાત રાજ્યનું ઉદ્ઘાટન રવિશંકર મહારાજના હસ્તે કરાવવાનો નિર્ણય એ વાતનો સંકેત હતો કે આ રાજ્ય માત્ર ભૌગોલિક સીમાઓનો સરવાળો નથી, પરંતુ તે સેવા, સંસ્કાર અને પ્રજા કલ્યાણના પાયા પર રચાઈ રહ્યું છે. તેમના જેવા સંતપુરુષના આશીર્વાદથી રાજ્યની શરૂઆત કરવી એ તેના ભવિષ્ય માટે શુભ શુકન સમાન હતું.

ð પહેલી મે, ૧૯૬૦: સ્વર્ણિમ પ્રભાત અને ગુજરાતનો ઉદય

આખરે એ દિવસ આવી પહોંચ્યો. લાખો લોકોની કુરબાની અને ઇન્દુચાચા જેવા નેતાઓના અથાગ પ્રયાસો ફળ્યા. સંસદે બોમ્બે રીઓર્ગેનાઈઝેશન એક્ટ, ૧૯૬૦ પસાર કર્યો. અને પહેલી મે, ૧૯૬૦ ના રોજ, મુંબઈ રાજ્યનું વિભાજન થયું અને મહારાષ્ટ્રની સાથે સ્વતંત્ર ગુજરાત રાજ્ય અસ્તિત્વમાં આવ્યું.

અમદાવાદના સાબરમતી આશ્રમની પવિત્ર ભૂમિ પર, ગાંધીજીના આશીર્વાદ સાથે, અત્યંત સાદગીપૂર્ણ પણ ગરિમામય સમારોહમાં, પૂજ્ય રવિશંકર મહારાજે દીપ પ્રગટાવીને ગુજરાત રાજ્યનું મંગલ ઉદ્ઘાટન કર્યું. તેમના મુખ પર સંતોષ અને આશીર્વાદની ભાવના હતી. તેમણે નવા શાસકોને પ્રજાના સેવક બની રહેવાની શીખ આપી. ડો. જીવરાજ મહેતા ગુજરાતના પ્રથમ મુખ્યમંત્રી બન્યા અને શ્રી મહેંદી નવાઝ જંગ પ્રથમ રાજ્યપાલ. ગુજરાતભરમાં આનંદ અને ઉત્સાહની લહેર ફરી વળી. વર્ષોનો સંઘર્ષ સફળ થયો હતો. 'જય જય ગરવી ગુજરાત'ના નાદથી વાતાવરણ ગુંજી ઉઠ્યું.

મહાગુજરાત આંદોલન એ માત્ર એક રાજ્ય મેળવવાની લડાઈ ન હતી, તે ગુજરાતી અસ્મિતાની પુનઃસ્થાપના, લોકશાહીમાં જનશક્તિનો વિજય અને અહિંસક સંઘર્ષની તાકાતનું ઉદાહરણ છે. ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિકનું નેતૃત્વ આપણને શીખવે છે કે જનતા સાથેનો સીધો નાતો અને નિડરતાથી સત્ય કહેવાની હિંમત શું પરિવર્તન લાવી શકે છે. પૂજ્ય રવિશંકર મહારાજનું જીવન અને તેમના દ્વારા રાજ્યનું ઉદ્ઘાટન એ સંદેશ આપે છે કે સાચી સત્તા નૈતિકતા અને સેવામાં રહેલી છે.

ગુજરાત સ્થાપના દિવસ એ માત્ર ઉજવણી કરવાનો દિવસ નથી, પરંતુ એ તમામ શહીદોને, ઇન્દુચાચા જેવા જનનાયકોને અને રવિશંકર મહારાજ જેવા મૂક સેવકોને યાદ કરવાનો, તેમના બલિદાન અને યોગદાનને સન્માનિત કરવાનો અને તેમના સ્વપ્નના ગુજરાતને વધુ સમૃદ્ધ, સંસ્કારી અને ગૌરવવંતુ બનાવવાનો સંકલ્પ લેવાનો દિવસ છે.

 

જય જય ગરવી ગુજરાત!

---

Subscribe us : Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---

Sardar Patel - Dharm - Sampraday

Sardar Patel - Dharm - Sampraday

સરદાર પટેલ - ધર્મ - સંપ્રદાય

 

સરદાર પટેલ જન્મે હિંદુ અને પરિવાર પણ ચુસ્ત સ્વામિનારાયણ ધર્મ પાળનાર, પિતા ઝવેરભાઈને ગામમાં ભગત તરીકે જ ઓળખે, પોતાના જીવનની પાછલી અવસ્થામાં તો તેઓએ કરમસદ ગામના સ્વામીનારાયણ મંદિરમાં જ બેસવાનું રાખ્યું હતું ફક્ત તેઓ જમવા માટે જ ઘરે આવતા. તેમના જીવન દરમ્યાન તેઓ દર પૂનમે વડતાલ સ્વામીનારાયણ મંદિર જવાનો નિયમ અને તે ક્યારેય ચુક્યા નહિ. વર્ષ ૧૯૧૪ માર્ચ મહિનામાં ૮૫ વર્ષની વયે ઝવેરભાઈનું મૃત્યુ થયેલ. સરદાર પટેલ ૧૭ વર્ષના થયા ત્યાં સુધી પિતા સાથે કરમસદમાં જ રહેલા અને ત્યાં સુધી નિર્જળા એકાદશી બને ત્યાં સુધી તેમણે કરેલ. એટલે સમજી શકાય કે સરદાર પટેલને ઉપવાસની ટેવ તો બાળપણથી જ મળેલ જે આગળ જતાં ઉપયોગી પણ નિવડી. આવી રીતે તેઓ સ્વામીનારાયણ સંપ્રદાયમાં ઊછરેલ હોવા છ્તાં એટલા ઓતપ્રોત કે ખાસ શ્રધ્ધા સેવેલ નહોતી. કરમસદ છોડ્યું, સરદારે સાધુઓના પવિત્ર જીવનની અને સમાજ સુધારવામાં સંપ્રદાયોએ સારો ફાળો આપેલ પરંતુ પાછળથી સ્વાર્થ અને લોભનો પણ પ્રવેશ થયો તે પણ તેમણે સ્વીકારેલ. (સરદાર પટેલ – નરહરી પરીખ ભાગ ૧, પાન – ૪) આજ પુસ્તકમાં જણાવેલ એક પ્રસંગ કે જેમાં એક યજ્ઞપુરુષોત્તમદાસજી નામના સાધુ, જે વિદ્વાન બ્રામ્હણ જેઓ શાસ્ત્રીજી મહારાજ તરીકે પણ ઓળખાયા, તેમણે વડતાલની ગાદીથી જુદા પડી બોચાસણમાં ગાદી સ્થાપેલી અને ત્યાં જ એક મોટું શિખરબંધી મંદિર બંધાવેલ. સરદાર પટેલના પિતાશ્રી આ બોચાસણવાળા નવા પંથમાં ભળ્યા અને શાસ્ત્રીજીના અનુયાયી થયા. જ્યારે શાસ્ત્રીજી વડતાલથી છુટા પડ્યા ત્યારે બન્ને પક્ષે સામસામે કેસ કરવામાં આવેલ અને પિતાશ્રીના આગ્રહને કારણે સરદાર પટેલે શાસ્ત્રીજીના પક્ષે કેસ લીધેલ અને કેસની માંડવાળ કરાવી બન્ને પક્ષના તહોમતદારોને છોડાવેલ.

સરદાર પટેલ જ્યારથી જાહેરજીવનમાં પ્રવેશ કરેલ ત્યારથી તેમના માટે રાષ્ટ્રસેવા કે રાષ્ટ્રધર્મ સિવાય અન્ય કોઈ ધર્મ કે સંપ્રદાયમાં રૂચી નહોતી. સરદાર પટેલના શબ્દોમાં કહીએ તો ઘણા મને ગાંધીજીનો અંધ ભક્ત કહે છે. હું ઈચ્છું છું કે હકીકતમાં મને તેમના અંધ ભક્ત બનવાની શક્તિ મળે, પરંતુ અફસોસ તેવુ નથી. હું મારી પાસે સરેરાશ બુધ્ધિ અને સમજ હોવાનો દાવો કરું છું. મે દુનિયા જોઈ છે, અને તેથી આ સંભવ નથી કે હું આ અર્ધ નગ્ન વ્યક્તિને પાગલ માણસની જેમ અથવા કોઈ સમજણ વગર અનુસરુ. હું એવા વ્યવસાયનો સભ્ય હતો કે જેમાં કદાચ હુ ઘણાને ગેરમાર્ગે દોરી હું શ્રીમંત બની શક્યો હોત, પરંતુ મે આ વ્યવસાય છોડી દીધો, કારણકે મે આ માણસ પાસેથી જાણ્યુ કે આ એ રસ્તો નથી જેના થકી હું ખેડુતોનું ભલુ કરી શકુ. તેઓ ભારતમાં આવ્યા ત્યારથી જ હું તેમની સાથે રહ્યો છું, અને જ્યાં સુધી હું જીવીશ અને તે જીવે ત્યાં સુધી આ સંબંધ રહેશે. તેમ છતાં હું તેમને મારા કામથી દૂર રાખું છું. (સંદર્ભ - ધ કોમેમોરેટિવ – મણીબેન પટેલ ) કૃષ્ણલાલ ચીમનલાલ શાહ નામના એક પત્રકારે સરદારના સાંનિધ્યમાં નામક તેમની પુસ્તિકામાં એક સુંદર પ્રસંગ લખેલ છે જે મુજબ સરદારના ગુજરાતના પ્રવાસ દરમ્યાન આણંદ, બોરસદ, બોચાસણ અને રાસનો પ્રવાસ કરેલ અને તે સમયે બોચાસણ આશ્રમમાં પૂજ્ય. રવિશંકર મહારજ અને શ્રી શિવાભાઈની કાર્ય પ્રવૃત્તિઓનું કેંદ્રસ્થાન. અને બોચાસણમાં જ શ્રી સ્વામીનારાયણ સંપ્રદાયનું મોટુ મંદિર જે શાસ્ત્રીજી મહારાજે બંધાવેલ. સરદાર સાહેબ બપોરના સમયે બોચાસણના કાર્યો અને જમી પરવારીને આરામ કરી રહ્યા હતા તે સમયે સ્વામીનારાયણ મંદિરના બે સંતો પ્રસાદ અને કંઠી લઈ આવ્યા. સંતો સરદાર સાહેબ સાથે વાતો કરતા હતા તે સમયે પૂજ્ય રવિશંકર મહારાજ સરદારની સાથે જ બેઠેલા હતા. વાતો દરમ્યાન સંતોએ સરદાર સાહેબને તેમના પિતા સ્વામીનારાયણ સંપ્રદાયની કંઠી બાંધેલી છે. આથી આપે મંદિરમાં દર્શનાર્થે પધારવું જોઈએ તેવી રીતે સંતો સરદારશ્રીને આમંત્રણ આપવા આવેલ. સરદારશ્રી રાજકીય રંગે રંગાયેલા અને આધ્યાત્મિક છે તે તેમના સંતો સાથેના સંવાદથી જાણી શકાય. સંતોના આમંત્રણ વખતે સરદાર સાહેબે જણાવ્યું કે : તમારી વાત સાચી કે હું અને મારા વડવાઓ સ્વામીનારાયણ સંપ્રદાયના એ વાત પણ સાચી; પરંતુ સ્વામી સહજાનંદ તો મહાન અવતારી પુરુષ હતા. એમણે તો કોળી, ભીલ, પછાત લોકો અને તમામ વર્ણો માટે ઊંચનીચના ભેદભાવ ફગાવી સંપ્રદાયના દરવાજ સૌને માટે ખુલ્લ મુક્યા હતા. એજ સહજાનંદ સ્વામીના મંદિરના દરવાજા હરિજનો માટે ખુલ્લા ન હોય, હરિજનોએ મંદિરમાં આવી શકતા ન હોય, તો હું શી રીતે આવી શકું? આખરે તો મે ગાંધીજીની કંઠી બાંધેલી છે. અને ગાંધીજી અસ્પૃશ્યતાનિવારણ માટે શું વિચારે છે તે તો તમે સૌ જાણતા જ હશો.” સરદારશ્રીની આ સચોટ દલીલ સામે સંતો વધુ દલીલ કરી ન શક્યા અને પ્રસાદ અને કંઠી સરદારશ્રી પાસે મુકી વિદાય લીધી. સંતોની વિદાય પછી પણ સરદારે આ ચર્ચા આગાળ ચલાવી અને કહ્યું :”હિંદુ ધર્મ કેટલો સંકુચિત થતો જાય છે? ગાંધીજી જે વાત કરે છે એ હિંદુ ધર્મની વાત છે. માત્ર કાયદાથી અસ્પૃશ્યતા નિવારણ નહી થાય. જ્યા સુધી જડ નાબૂદ નહી થાય ત્યાં સુધી હિંદુ સમાજ સુખી પણ નહીં થાય. સહજાનંદ સ્વામી તો મહાન પુરુષ હતા. તેમણે ગુજરાતની ધરતી ઉપરથી ઊંચનીચના ભેદભાવ મિટાવી પદદલિત થયેલ જાતિઓને અને પછાત લોકોને સંપ્રદાયમાં લઈ કંઠી બંધાવી અપનાવ્યા એ મહાન કાર્ય હતું.”

આમ, પિતા અને વડવાનો ધર્મ હોવા છતાં તેઓ રાષ્ટ્રકાજે સમર્પિત હોવાથી અને ગાંધીજીના અનુયાયી હોવાના કારણે તેઓ કોઈએક ધર્મ, જાતિ, કે સંપ્રદાયમાં બંધાયેલ ન હતા. અને એટલે જ કદાચ તેમણે જે કાર્યો કર્યા તે નિર્ભય પણે અને કોઈ પણ ભેદભાવ વગર કર્યા.

નોંધ : કૃષ્ણલાલ ચીમનલાલ ના લેખ માં હરિજન શબ્દપ્રયોગ થયેલ છે એટલે એ મુજબ જ લખેલ છે. કોઈ નાત, જાત, ધર્મ, સમાજ કે વ્યક્તિની લાગણી દુભાવવાનો હેતુ તસુભાર પણ નથી જેની નોંધ લેવા વિનંતી.

sardar patel, sardar vallabhbhai patel, vallabhbhai patel, sardar vallabhbhai patel in hindi, rashtriya ekta diwas, about sardar vallabhbhai patel, sardar vallabhbhai, sardar vallabhbhai patel information, sardar vallabhbhai patel biography, the collected works of sardar vallabhbhai patel, sardar patel college, maniben patel,sardar vallabhbhai patel birth date, birthday of sardar vallabhbhai patel, information sardar vallabhbhai patel, sardar vallabhai patel history, sardar ballav bhai patel essay, patel sardar, sardar sardar vallabhbhai patel, death of sardar vallabhbhai patel, quotes of sardar patel, sardar vallabhai patel quotes, slogan by sardar vallabhbhai patel, date of birth of sardar patel, about vallabhbhai patel, sardar patel age, sardar vallabhbhai patel death date, birthday of vallabhbhai patel,sardar balabh patel, sar patel,