The Laughing Prisoner: Sardar Patel's Untold Sabarmati Jail Story That Fueled the Dandi March
હાસ્યના ઓથે છુપાયેલો સંઘર્ષ: સરદાર પટેલની સાબરમતી જેલની એ અજાણી ગાથા જેણે દાંડી કૂચને નવી દિશા આપી
માર્ચ ૧૯૩૦ના એ તંગ અને ઉત્તેજનાપૂર્ણ વાતાવરણમાં, જ્યારે આખો દેશ બ્રિટિશ રાજ સામે મહાત્મા ગાંધીના આગલા પગલાની શ્વાસ રોકીને
રાહ જોઈ રહ્યો હતો,
ત્યારે સામ્રાજ્યે એક ગંભીર ભૂલ કરી. ૭મી માર્ચે, તેમણે એક એવા માણસની ધરપકડ કરી જેમનું હાસ્ય તેમની ઇચ્છાશક્તિ જેટલું જ પ્રચંડ
હતું: સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ. તેઓ માનતા હતા કે 'ભારતના લોખંડી પુરુષ'ને સાબરમતી સેન્ટ્રલ જેલમાં કેદ કરીને, તેઓ ગુજરાતમાં વધી રહેલા
વિદ્રોહના જુવાળને શાંત પાડી દેશે અને ઐતિહાસિક દાંડી કૂચના થોડા દિવસો પહેલાં જ
સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામનું મનોબળ તોડી નાખશે. પરંતુ તેઓ આનાથી વધુ ખોટા ન હોઈ શકે.
જેને તેઓ શક્તિ પ્રદર્શન માનતા હતા, તે અવજ્ઞાનો એક ઉત્કૃષ્ટ
અધ્યાય બની ગયો;
આ વાર્તા એક કેદીની નિરાશાની નથી, પરંતુ એક નેતાની અદમ્ય ભાવનાની છે, જે તેમના ગગનભેદી હાસ્ય, તીક્ષ્ણ કટાક્ષ અને ગુપ્ત રીતે રાખવામાં આવેલી ડાયરી દ્વારા વ્યક્ત થઈ.
આ સરદાર પટેલના સાબરમતી જેલવાસની એક અજાણી ગાથા છે - એક એવો અધ્યાય જે દંતકથા
સમાન વ્યક્તિત્વ પાછળના સાચા માનવીને ઉજાગર કરે છે અને દર્શાવે છે કે સાચી
સ્વતંત્રતા એ મનની એવી અવસ્થા છે જેને જેલની કોઈ દીવાલો કેદ કરી શકતી નથી.
સરદારની ધરપકડના બે દિવસ પછી, તેમના વિશ્વાસુ સાથી અને
ગાંધીજીના મંત્રી,
મહાદેવભાઈ દેસાઈ, તેમને મળવા ગયા. મુલાકાત
કોઈ અંધારી કોટડીમાં નહીં,
પરંતુ જેલ સુપરિન્ટેન્ડેન્ટની ઔપચારિક ઓફિસમાં ગોઠવવામાં
આવી હતી. મહાદેવભાઈએ એ વિચારીને પ્રવેશ કર્યો કે તેઓ એક શાંત, કદાચ થાકેલા નેતાને જોશે. પરંતુ તેના બદલે, તેમનું સ્વાગત એક એવા
અવાજથી થયું જે સંપૂર્ણપણે સરદારની ઓળખ હતો: એક જોરદાર, મુક્ત,
ખડખડાટ હાસ્ય.
જેમ મહાદેવભાઈએ પાછળથી લખ્યું, "એનું એ જ ખડખડાટ હસવું,
એના એ જ કટાક્ષ, એનો એ જ ખુશમિજાજ! કોને
લાગે કે સરદારનાં જેલમાં દર્શન કરીએ છીએ?"
ઓરડામાં તણાવ સ્પષ્ટપણે અનુભવાતો હતો. બ્રિટિશ-નિયુક્ત સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ, જે વસાહતી તંત્રનો એક ભાગ હતો, તે દેખીતી રીતે જ અસ્વસ્થ
હતો. જ્યારે મહાદેવભાઈએ તેમના પ્રિય નેતા સાથે તેમની માતૃભાષા ગુજરાતીમાં વાત
કરવાનું શરૂ કર્યું,
ત્યારે સુપરિન્ટેન્ડેન્ટે કડકાઈથી કહ્યું, "અંગ્રેજીમાં વાત કરો."
આ માત્ર એક પ્રક્રિયાગત વિનંતી ન હતી; તે સત્તાનું પ્રદર્શન
હતું, અહીં કોનું રાજ ચાલે છે તે યાદ કરાવવાનો એક પ્રયાસ હતો. સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓ
માટે, ભાષા તેમની ઓળખ હતી,
તેમના વારસાનું પ્રતીક હતું જેને અંગ્રેજો ગૌણ બનાવવા માગતા
હતા. મહાદેવભાઈનો જવાબ ત્વરિત અને દૃઢ હતો. "હું તો મારા બાપ સાથે
અંગ્રેજીમાં બોલું તો વલ્લભભાઈ સાથે અંગ્રેજીમાં વાત કરું," તેમણે શાંત પણ મક્કમ અવાજે કહ્યું. "તમે આગ્રહ રાખશો કે મારે અંગ્રેજીમાં
જ વાત કરવી તો હું મુલાકાત જતી કરીશ."
સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ મૂંઝાઈ ગયો, તે નિયમો અને આ વિચિત્ર 'આશ્રમવાસીઓ'ની અવજ્ઞા વચ્ચે ફસાઈ ગયો હતો. સરદારે જ આ મડાગાંઠ ઉકેલી, તેમની આંખોમાં રમૂજની ચમક હતી. તેમણે એ મૂંઝાયેલા અધિકારી તરફ ફરીને હસતાં
હસતાં કહ્યું,
"એ આશ્રમવાળા લોકો એવા હોય છે કે ધારેલું જ કરે. એ
અંગ્રેજીમાં વાત નહીં કરે."
હાર માનીને,
સુપરિન્ટેન્ડેન્ટે પોતાનું અપમાન ગળી લીધું. "ઠીક
ત્યારે. તમે ગુજરાતીમાં બોલો તે મને જ્યાં ન સમજાય ત્યાં અંગ્રેજીમાં
સમજાવજો."
પ્રથમ લડાઈ,
ગૌરવની લડાઈ, જીતી લેવાઈ હતી. આ પછી, મહાદેવભાઈ સરદાર તરફ વળ્યા. "તમને કેવી રીતે રાખે છે?"
સરદારનો જવાબ લાક્ષણિક હતો. "ચોરલુટારાની જેમ," તેમણે ગર્જના કરી,
અને પછી બીજું ખડખડાટ હાસ્ય કર્યું. "પણ મને આનંદ છે.
આના જેવી લહેર જિંદગીમાં કોઈ વાર આવી નહોતી."
જ્યારે તેમનો જુસ્સો આસમાને હતો, ત્યારે તેમની કેદની
વાસ્તવિકતા ગંભીર હતી,
એક એવું સત્ય જે તેમણે પોતાની અંગત ડાયરીમાં ખૂબ જ
ઝીણવટપૂર્વક નોંધ્યું હતું - જે ચિંતન કરતાં વધુ તેમના કાર્યો માટે જાણીતા વ્યક્તિ
માટે એક આશ્ચર્યજનક અને અમૂલ્ય દસ્તાવેજ છે. ૭ માર્ચ, ૧૯૩૦ની તેમની પ્રથમ નોંધ એક દુર્લભ સંવેદનશીલ ક્ષણ દર્શાવે છે, જેમાં તેમણે લખ્યું છે કે જે ડેપ્યુટી સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ, મિ. બિલીમોરિયા,
તેમને જેલમાં લાવ્યા હતા, તે તેમને છોડતી વખતે "ખૂબ રોયા".
બીજી સવારે,
સરદારનો જેલ જીવનની અમાનવીય વાસ્તવિકતા સાથે સામનો થયો.
"સવારે ઊઠતાં આસપાસ બધે કેદી જોયા," તેમણે લખ્યું. "પાયખાનામાં જવા માટે બે બેની હારમાં બેઠેલા. એક જ
પાયખાનું હતું... આ નવો જ અનુભવ હતો. એટલે આપણે તો વિચાર જ માંડી વાળ્યો."
સંપૂર્ણ ગોપનીયતાનો અભાવ,
જ્યાં વોર્ડર અને પોલીસ ફરતા હોય અને કેદીઓ સૌથી મૂળભૂત
માનવીય ક્રિયાઓ કરવાનો પ્રયાસ કરતા હોય, તે તેમના ગૌરવ પર એક
સુનિયોજિત હુમલો હતો.
શરૂઆતમાં તેમને ક્વૉરન્ટાઇન વોર્ડમાં રાખવામાં આવ્યા હતા, પરંતુ ટૂંક સમયમાં જ તેમને બેરેક નંબર ૧૨માં ખસેડવામાં આવ્યા, જેનું નામ 'જુવેનાઇલ હેબીચ્યુઅલ'
(બાળ ગુનેગારો) હતું. જોકે, અંદર યુવાન ગુનેગારો નહીં, પણ વૃદ્ધ, રીઢા ગુનેગારોનો સમૂહ હતો. તેમના સાથી કેદીઓમાં બોદાલનો એક ચમાર, કટોસણનો એક બારૈયો,
એક ભટકતો સાધુ, ઉત્તર ભારતનો એક ભૈયો અને
એક વૃદ્ધ મુસ્લિમનો સમાવેશ થતો હતો. આ દુનિયામાં, અમદાવાદ મ્યુનિસિપાલિટીના ભૂતપૂર્વ પ્રમુખને ધકેલી દેવામાં આવ્યા હતા.
તેમનો ખોરાક તંત્રની ક્રૂરતાનો પુરાવો હતો. "ખોરાકનું તો શું પૂછવું?" તેમણે મહાદેવભાઈને મજાકમાં કહ્યું હતું. "જેલમાં કાંઈ મોજ કરવા થોડા
આવ્યા છીએ?"
દૈનિક ભોજનમાં જાડા જુવારના રોટલા અને પાતળી દાળ અથવા શાકનો
સમાવેશ થતો. "ઘોડાને ખપે એવું તો હોય છે જ," તેમણે કટાક્ષ કર્યો. જ્યારે મહાદેવભાઈએ પૂછ્યું કે શું તે ઓછામાં ઓછું માણસને
ખાવાલાયક છે,
ત્યારે સરદારે રમૂજ સાથે વાત વાળી, "શા સારુ નહીં?
બહાર નિયમિત પાયખાને જવાનું ઠેકાણું નહોતું તે અહીં એક વાર
નિયમિત પાયખાને જાઉં છું. પછી શું જોઈએ?"
તેમની ડાયરી હાસ્ય પાછળના સંઘર્ષને ઉજાગર કરે છે. રોટલા એટલા કઠણ હતા કે, તેમની બે દાઢો ન હોવાથી, તેમને ખાવા યોગ્ય બનાવવા
માટે પાણીમાં પલાળવા પડતા હતા. એક દયાળુ વોર્ડર, રાષ્ટ્રના નેતાને આવો ખોરાક ખાતા જોઈને રડી પડ્યો. તેણે સરદારને વિનંતી કરી કે
તે પોતાના ઘઉંના રોટલા જુવારના રોટલા સાથે બદલી લે. સરદારે, જે હંમેશા સિદ્ધાંતોના પાક્કા હતા, તેમણે ના પાડી, વોર્ડરનો તેની દયા બદલ આભાર માન્યો પણ કહ્યું કે તેઓ નિયમો તોડશે નહીં કે કોઈ
વિશેષ સુવિધા સ્વીકારશે નહીં. જે દરેક ભારતીય કેદી સહન કરે છે, તે જ તેઓ પણ સહન કરશે.
સરદારનો જેલવાસ નિષ્ક્રિય પ્રતીક્ષાનો સમયગાળો ન હતો; તે માનસિક અને આધ્યાત્મિક શક્તિને મજબૂત કરવાનો એક સક્રિય પ્રયાસ હતો. જેલની
દિનચર્યા કઠોર હતી. સાંજે ૫:૩૦ વાગ્યે (રવિવારે ૩:૦૦ વાગ્યે) કોટડીમાં પૂરી
દેવામાં આવતા અને સવારે ૭:૦૦ વાગ્યે બહાર કાઢવામાં આવતા, આ લાંબા,
અંધારા કલાકો એક પડકાર હતા. "બત્તી ન મળે," તેમણે મહાદેવભાઈને કહ્યું હતું. "બત્તી આપતા હોય તો રાત્રે વાંચું પણ
ખરો. અહીં તો સાંજ પડી એટલે અંધારું."
તેમના વાંચન માટેની પસંદગી ઘણું કહી જતી હતી. તેમણે ત્રણ પુસ્તકો મંગાવ્યા:
ભગવદ્ ગીતા,
તુલસી રામાયણ અને આશ્રમ ભજનાવલિ. આ માત્ર પુસ્તકો ન હતા; તે તેમના આધારસ્તંભ હતા, આધ્યાત્મિક શક્તિના
સ્ત્રોત હતા જેણે તેમને શારીરિક વંચિતતા સામે મજબૂત બનાવ્યા. જ્યારે મહાદેવભાઈએ
ઉલ્લેખ કર્યો કે ગાંધીજીની ગીતા પરની ટીકા પ્રકાશિત થવાની છે અને પ્રથમ નકલ તેમના
માટે રાખવામાં આવી છે,
ત્યારે સરદારનો ચહેરો ખીલી ઊઠ્યો. જેલ સુપરિન્ટેન્ડેન્ટને
પણ સ્વીકારવું પડ્યું,
"ધાર્મિક સાહિત્યની સામે વાંધો નથી."
જ્યારે વાત અમદાવાદના વકીલો તરફ વળી જે તેમની "ગેરકાયદેસર" સજાને
પડકારવા માટે કાનૂની છટકબારીઓ શોધી રહ્યા હતા, ત્યારે સરદારે તે વાતને
નકારી કાઢી. "મને અહીં મજા છે," તેમણે દૃઢતાથી કહ્યું. "અને મારે એ સજા પૂરી કર્યા વિના નીકળવું
નથી." તેઓ રાજકીય મંચને સંપૂર્ણ રીતે સમજતા હતા. તેમની સ્વતંત્રતા આંદોલન
માટે તેમની અન્યાયી કેદ કરતાં ઓછી મૂલ્યવાન હતી. તે કોટડીમાં તેમની હાજરી એક
પ્રતીક હતી,
એક એવો લલકાર જે બહાર આપેલા કોઈપણ ભાષણ કરતાં વધુ જોરથી
ગુંજતો.
મુલાકાત સરદારની લાક્ષણિક રમૂજ સાથે સમાપ્ત થઈ. જ્યારે મહાદેવભાઈ મોકલવાની
વસ્તુઓની યાદી બનાવી રહ્યા હતા, ત્યારે હજામતના અસ્ત્રાનો
ઉલ્લેખ આવ્યો. સુપરિન્ટેન્ડેન્ટે તરત જ તેની મનાઈ ફરમાવી, અને જેલના હજામની સેવાઓ આપવાની ઓફર કરી. સરદાર ખડખડાટ હસી પડ્યા. "એ તો
હું જાણું છું અહીં કેવી હજામત થાય છે તે!" તેમણે કહ્યું. જેલર, કદાચ પ્રભાવિત થઈને,
સૂચવ્યું કે અપવાદ કરી શકાય. સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ સંમત થયા, "ભલે. પણ જ્યારે તમને જોઈએ ત્યારે આપીશું. એ રહેશે અમારી પાસે."
સરદારે તક ઝડપી લીધી. "પણ મને એક અસ્ત્રો આપી મૂકતા હો તો કેવું
સારું!" તેમણે આંખોમાં શરારતી ચમક સાથે કહ્યું. "બીજા કેદીઓની હજામત
કરું અને ચાર પૈસા પેદા કરું!"
આ ટિપ્પણીની હિંમત અને બુદ્ધિએ અધિકારીઓના પથ્થર જેવા ચહેરા પર પણ હાસ્ય લાવી
દીધું. એક ક્ષણ માટે,
સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ અને જેલર, જે કઠોર સત્તાના પ્રતીકો હતા, તે માત્ર માણસો બની ગયા, અને તેમના સૌથી પ્રખ્યાત કેદી સાથે દિલ ખોલીને હસ્યા.
જ્યારે મહાદેવભાઈ વિદાય લેવાની તૈયારી કરી રહ્યા હતા, ત્યારે હાસ્ય શાંત થયું. સરદાર નજીક ઝૂક્યા અને અંગ્રેજીમાં, જે ભાષાનો તેમણે થોડી ક્ષણો પહેલાં જ રમતિયાળ રીતે વિરોધ કર્યો હતો, તેમાં એક શાંત,
ગંભીર વાક્ય કહ્યું. સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ અને જેલર, જેમની જિજ્ઞાસા વધી ગઈ હતી, તે રહસ્ય સાંભળવા માટે
ઉત્સુકતાથી આગળ ઝૂક્યા.
સરદારે,
એક વ્યંગાત્મક, ઉદાસ સ્મિત સાથે, શરૂઆતમાં કહ્યું,
"એ કહેવાય એવું નથી." આનાથી તેમની જિજ્ઞાસા વધુ તીવ્ર
બની.
પછી,
તેમણે એ પંક્તિ કહી જેણે તેમના દેશભક્ત હૃદયની સૌથી ઊંડી
વેદનાને પ્રગટ કરી. "દુઃખની વાત એ છે કે," તેમણે ધીમા પણ સ્પષ્ટ અવાજે કહ્યું, "અહીં બધા જ હિંદી અધિકારીઓ છે. સિપાઈઓ અને વૉર્ડરોથી માંડીને સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ
સુધી સૌ હિંદીઓ જ પડયા છે. ગોરા હોત તો તેને બતાવત."
આ રાજની સૌથી મોટી કરુણતા હતી - ભારતીયોનો ઉપયોગ ભારતીયોને દબાવવા માટે થઈ
રહ્યો હતો. તે ગહન નિરાશાનું નિવેદન હતું અને તેમની અંદર સળગતી આગની એક ઝલક હતી.
તે એ લડાઈનું વચન હતું જે તેઓ માત્ર અંગ્રેજો સામે જ નહીં, પરંતુ એ વ્યવસ્થા સામે પણ લડવાના હતા જે તેમના જ લોકોને દમનના સાધનો બનાવી રહી
હતી.
સાબરમતી જેલમાં સરદાર પટેલના ૭૬ દિવસ સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામમાં વિરામ નહોતા; તે એક નિર્ણાયક પ્રસ્તાવના હતી. તેમની અડગ ભાવના અને ગર્જના કરતું હાસ્ય જેલની દીવાલોની પાર ગુંજ્યું, જેણે ગુજરાતના લોકોને ઉત્સાહિત કર્યા. તેમની ધરપકડે દાંડી કૂચને રોકી નહીં; તે તેનો પ્રથમ, જોરદાર પડઘમ બની. અંગ્રેજોએ વિચાર્યું કે તેમણે એક માણસને કેદ કર્યો છે, પરંતુ તેમણે ફક્ત એક વિચારને મુક્ત કર્યો હતો: કે સાચી સ્વતંત્રતા મનમાં વસે છે, હાસ્ય ક્રાંતિનું હથિયાર બની શકે છે, અને એક હસતા કેદીની ભાવના, ખરેખર, એક સામ્રાજ્યના પાયા હચમચાવી શકે છે.
