Swaraj - 14 - Sir Alladi Krishnaswami Aiyar and the Soul of the Indian Constitution

સર અલ્લાદી કૃષ્ણસ્વામી ઐયર અને ભારતીય બંધારણનો આત્મા

દરેક ભવ્ય સર્જન પાછળ શિલ્પકારોની એક સેના હોય છે. જ્યારે ઇતિહાસ ઘણીવાર એક જ વ્યક્તિ પર પ્રકાશ પાડે છે, ત્યારે સાચો પાયો ઘણા હાથ દ્વારા નાખવામાં આવે છે, જેમાંથી કેટલાક પડછાયામાં રહી જાય છે, અને તેમના પ્રચંડ યોગદાનને ફક્ત જાણકાર લોકો જ જાણે છે. એક ગણતંત્ર તરીકે ભારતના જન્મની ભવ્ય ગાથામાં, ડૉ. બી.આર. આંબેડકરનું નામ ભારતીય બંધારણના ઘડવૈયા તરીકે યોગ્ય રીતે જ ચમકે છે. તેમ છતાં, બંધારણ સભાની બૌદ્ધિક ભઠ્ઠીમાં તેમની બાજુમાં ન્યાયશાસ્ત્રના એક શાંત, વિરાટ પ્રતિભાશાળી વ્યક્તિ ઊભા હતા, એક એવી વ્યક્તિ જેનું મન તે કાનૂની આધારશિલા હતું જેના પર આ દસ્તાવેજ બાંધવામાં આવ્યો હતો: સર અલ્લાદી કૃષ્ણસ્વામી ઐયર. આ વાર્તા છે એ અદ્રશ્ય શિલ્પકારની, એક સામાન્ય મંદિરના પૂજારીના પુત્રથી માંડીને એક નવ-સ્વતંત્ર રાષ્ટ્રના કાનૂની અંતરાત્મા બનવા સુધીની સફર.

આપણી વાર્તા સત્તાના પવિત્ર હોલમાં નહીં, પરંતુ તત્કાલીન મદ્રાસ પ્રેસિડેન્સીના નેલ્લોર જિલ્લાના એક નાના ગામ પુદુરની ધૂળવાળી ગલીઓમાં શરૂ થાય છે. 14 મે, 1883ના રોજ જન્મેલા, અલ્લાદી પુદુર દ્રવિડ સમુદાયના વંશજ હતા, જે તેમની વિદ્વતા માટે જાણીતા તમિલ બ્રાહ્મણોનો એક પ્રતિષ્ઠિત સમુદાય હતો. તેમના પિતા, એકમ્બરા શાસ્ત્રી, એક મંદિરના પૂજારી હતા, જે સાધનોમાં સાધારણ પરંતુ તેમની શ્રદ્ધામાં અમાપ હતા - તેમના દેવતાઓ અને તેમના પુત્ર બંનેમાં. પરિવારની ગરીબી હોવા છતાં, શાસ્ત્રીને એક પ્રબળ પૂર્વસૂચન હતું કે તેમનો પુત્ર મહાનતા માટે સર્જાયો છે. આ માન્યતા જ તે પ્રેરક બળ બની જેણે 1891માં પરિવારને ધમધમતા શહેર મદ્રાસમાં સ્થળાંતર કરવા પ્રેર્યા, એક એવો નિર્ણય જે ભારતીય ઇતિહાસની દિશાને અફર રીતે બદલી નાખવાનો હતો.

મદ્રાસ પુદુરથી તદ્દન અલગ દુનિયા હતી. તે શિક્ષણ, રાજકારણ અને વસાહતી સત્તાનું કેન્દ્ર હતું. યુવાન અલ્લાદી, તેમના પિતાના સપનાને પોતાના ખભા પર લઈને, જ્ઞાનની અતૃપ્ત ભૂખ સાથે આ નવી દુનિયામાં કૂદી પડ્યા. તેમણે ઉત્કૃષ્ટ પ્રદર્શન કર્યું, ઝડપથી પેડ્ડુનાઈકનપેટ મિડલ સ્કૂલથી મદ્રાસ ક્રિશ્ચિયન કોલેજ સુધી પહોંચ્યા, જ્યાં તેમણે 1903માં બી.એ.ની પદવી મેળવી. અહીં જ એક મહત્વપૂર્ણ મુલાકાતે તેમના બૌદ્ધિક માળખાને આકાર આપ્યો. કોલેજના એક શિક્ષક પ્રોફેસર કેલેટે અલ્લાદીમાં માત્ર એક તેજસ્વી વિદ્યાર્થી જ નહીં, પરંતુ અસાધારણ ચારિત્ર્ય અને વિશ્લેષણાત્મક કુશળતાવાળા મનને ઓળખી કાઢ્યું. આ માર્ગદર્શને અલ્લાદીની મહત્વાકાંક્ષાની આગને વધુ હવા આપી. પોતાની જ કોલેજમાં ઇતિહાસના ટ્યુટર તરીકે ટૂંકા કાર્યકાળ પછી - એક ભૂમિકા જેણે સામાજિક ઉત્ક્રાંતિની તેમની સમજને વધુ ઊંડી બનાવી - તેમણે 1905માં બેચલર ઓફ લો (બી.એલ.)ની ડિગ્રી પૂર્ણ કરી.

1907માં, અલ્લાદી કૃષ્ણસ્વામી ઐયર એક વકીલ તરીકે નોંધાયા. 20મી સદીની શરૂઆતનો મદ્રાસ બાર કાનૂની યોદ્ધાઓનો અખાડો હતો, એક એવી જગ્યા જ્યાં કોર્ટરૂમની લડાઈઓની આગમાં પ્રતિષ્ઠા ઘડવામાં આવતી હતી. કોઈ પ્રભાવશાળી વંશ વિનાના જુનિયર માટે, માર્ગ મુશ્કેલ હતો. તેમ છતાં, અલ્લાદીનો ઉદય કોઈ ઉલ્કાપિંડથી ઓછો નહોતો. તેમની પ્રતિભા ઘોંઘાટવાળી કે નાટકીય નહોતી; તે એક શાંત, અવિરત શક્તિ હતી. તેમની પાસે કાયદાનું જ્ઞાનકોશીય જ્ઞાન, એક ફોટોગ્રાફિક મેમરી અને સૌથી જટિલ કેસોનું પણ સર્જિકલ ચોકસાઈથી વિશ્લેષણ કરવાની અદભૂત ક્ષમતા હતી. ત્રણ વર્ષની અંદર, તેઓ મહત્વપૂર્ણ કેસોમાં જુનિયર કાઉન્સેલ તરીકે માંગમાં હતા. મુખ્ય વળાંક 1915માં આવ્યો જ્યારે કાનૂની દિગ્ગજ કે. શ્રીનિવાસ આયંગરને બેંચમાં બઢતી આપવામાં આવી, જેનાથી ટોચ પર એક શૂન્યાવકાશ સર્જાયો. અલ્લાદી, જે હજુ પણ પ્રમાણમાં યુવાન હતા, તે શૂન્યાવકાશમાં બદલી તરીકે નહીં, પરંતુ એક નવી શક્તિ તરીકે પ્રવેશ્યા. તેમણે સૌથી સ્થાપિત નેતાઓ સામે પોતાનું સ્થાન જાળવી રાખ્યું, તેમની દલીલો તર્ક, પૂર્વ ઉદાહરણ અને ગહન આંતરદૃષ્ટિનું સંગીતમય સંયોજન હતી. 1920 સુધીમાં, તેમનું નામ શ્રદ્ધાપૂર્વક લેવામાં આવતું હતું; તેઓ મદ્રાસ બારના એક નિર્વિવાદ નેતા હતા.

તેમની કાનૂની સૂઝબૂજ ટૂંક સમયમાં કોર્ટરૂમની બહાર પણ માંગમાં આવી. તેઓ ભારતીય માલ વેચાણ બિલ (1929) અને ભાગીદારી બિલ (1930-31)નો મુસદ્દો તૈયાર કરનાર નિષ્ણાત સમિતિઓના મુખ્ય સભ્ય હતા, જે વાણિજ્યિક કાયદા પર તેમની નિપુણતા દર્શાવે છે. 1929માં, તેમને મદ્રાસના એડવોકેટ-જનરલ તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા, એક પ્રતિષ્ઠિત પદ જે તેઓ અજોડ 15 વર્ષ સુધી સંભાળશે. બ્રિટિશ સત્તાએ તેમની પ્રચંડ બુદ્ધિને ઓળખીને, તેમને કૈસર-એ-હિંદ (1926), દીવાન બહાદુર (1930), અને છેવટે, 1932માં નાઈટહૂડના ખિતાબોથી નવાજ્યા. હવે તેઓ સર અલ્લાદી કૃષ્ણસ્વામી ઐયર હતા.

અહીં તે માણસનો રસપ્રદ વિરોધાભાસ રહેલો છે. જ્યારે તેમણે બ્રિટિશ તાજ પાસેથી ખિતાબો સ્વીકાર્યા, ત્યારે તેઓ મૂળભૂત રીતે એક કટ્ટર રાષ્ટ્રવાદી હતા. તેઓ 1938થી કોંગ્રેસ પાર્ટીના સભ્ય હતા અને દ્રઢપણે માનતા હતા કે બ્રિટન પાસે ભારતીય હાથોમાં સત્તાના સંપૂર્ણ હસ્તાંતરણમાં વિલંબ કરવાનો કોઈ નૈતિક કે કાનૂની આધાર નથી. તેઓ વેદાંત શાસ્ત્રો અને શાસ્ત્રીય ભારતીય ગ્રંથોમાં ઊંડા ઉતરેલા એક ધાર્મિક વ્યક્તિ હતા, તેમ છતાં તેઓ એક વ્યવહારવાદી હતા જેમણે પ્રગતિશીલ, આધુનિક સમાજ સાથે તાલમેલ સાધવા માટે હિંદુ કાયદામાં મોટા પાયે સુધારાની હિમાયત કરી હતી. દુનિયાઓને જોડવાની આ ક્ષમતા - પરંપરા અને આધુનિકતા, રૂઢિચુસ્તતા અને કટ્ટરવાદ, ભારતીય દર્શન અને બ્રિટિશ કોમન લો - તેમની અનન્ય શક્તિ હતી. આ જ ગુણવત્તાએ તેમને ત્યારે અનિવાર્ય બનાવ્યા જ્યારે રાષ્ટ્રનો સૌથી મોટો કાનૂની પડકાર ઉભો થયો: તેના બંધારણનો મુસદ્દો તૈયાર કરવો.

જ્યારે ભારતનું ભાગ્ય ઘડવા માટે બંધારણ સભાની રચના કરવામાં આવી, ત્યારે સર અલ્લાદી મહત્વપૂર્ણ મુસદ્દા સમિતિ માટે એક સ્વાભાવિક પસંદગી હતા. ડૉ. બી.આર. આંબેડકરની અધ્યક્ષતાવાળી આ સમિતિ સમગ્ર કવાયતનું ચેતાકેન્દ્ર હતી. જ્યારે ડૉ. આંબેડકર દૂરંદેશી સમાજ સુધારક અને રાજકીય સુકાની હતા, ત્યારે સર અલ્લાદી નિર્વિવાદપણે કાનૂની મહાશક્તિ હતા. તેમની ભૂમિકા સભાના ન્યાય, સ્વતંત્રતા, સમાનતા અને બંધુત્વના ઉચ્ચ આદર્શોને એક સુસંગત, અભેદ્ય કાનૂની દસ્તાવેજમાં અનુવાદિત કરવાની હતી.

તેમનું યોગદાન સ્મારકરૂપ હતું. તેમણે મૂળભૂત અધિકારોના વ્યાપને વ્યાખ્યાયિત કરવામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી, જેમાં તેમણે વિશ્વભરના બંધારણીય કાયદા, ખાસ કરીને બ્રિટિશ અને અમેરિકન પ્રણાલીઓમાંથી તેમના વ્યાપક જ્ઞાનનો ઉપયોગ કર્યો હતો. તેમણે એક મજબૂત કેન્દ્ર સરકાર માટે ઉત્સાહપૂર્વક દલીલ કરી, એવું માનતા કે તે વૈવિધ્યસભર અને નવજાત રાષ્ટ્રને એક સાથે રાખવા માટે અનિવાર્ય છે, જે એક દ્રષ્ટિકોણ દૂરંદેશી સાબિત થયો. ચર્ચાઓ દરમિયાન તેમની દખલગીરી કાનૂની તર્કમાં માસ્ટરક્લાસ હતી. જ્યારે રાષ્ટ્રપતિની સત્તાઓ, ન્યાયતંત્રની સ્વતંત્રતા, અથવા સંસદીય પ્રક્રિયાની સૂક્ષ્મતા વિશે જટિલ પ્રશ્નો ઉભા થતા, ત્યારે ઘણીવાર સર અલ્લાદી જ ઉભા થતા, તેમનો શાંત અને માપેલ અવાજ ઘોંઘાટને કાપીને એક નિશ્ચિત, કાનૂની રીતે યોગ્ય ઉકેલ પૂરો પાડતો. તેમણે ઘણીવાર ભારપૂર્વક જણાવ્યું કે વકીલો અને ધારાસભ્યોએ માત્ર પૂર્વ ઉદાહરણોના સંદર્ભમાં વિચારવું જોઈએ નહીં, પરંતુ "સમાજશાસ્ત્રીય ઝોક" સાથે કાર્ય કરવું જોઈએ, જેથી કાયદો જીવંત, વિકસતા સમાજની સેવા કરે. આ ફિલસૂફી ભારતીય બંધારણમાં ઊંડે સુધી સમાયેલી છે, જે તેને કઠોર સંહિતાને બદલે જીવંત દસ્તાવેજ બનાવે છે.

ઘણા લોકો વારંવાર આંબેડકર સિવાયના ભારતીય બંધારણના શિલ્પકારો વિશે પૂછે છે. તેનો જવાબ હંમેશા સર અલ્લાદી તરફ દોરી જાય છે. તેઓ ઘણી રીતે, ડૉ. આંબેડકરના બૌદ્ધિક સાથી અને ભાગીદાર હતા. તેમનો સહયોગ સામાજિક દ્રષ્ટિ અને કાનૂની પ્રતિભાનું મિશ્રણ હતું. ડૉ. આંબેડકરે પોતે સર અલ્લાદીના યોગદાનને સ્વીકારતા કહ્યું હતું કે તે "એક એવા માણસ હતા જે પોતાનાથી પણ મોટા હતા," જે તેમની અનિવાર્ય ભૂમિકાનું પ્રમાણપત્ર છે.

બંધારણ પરના તેમના કાર્ય ઉપરાંત, સર અલ્લાદી જીવનભર શિક્ષણના હિમાયતી રહ્યા. તેઓ એક દાયકાથી વધુ સમય સુધી મદ્રાસ યુનિવર્સિટી અને 25 વર્ષથી વધુ સમય સુધી બનારસ હિન્દુ યુનિવર્સિટી સાથે ગાઢ રીતે સંકળાયેલા હતા, એવું માનતા હતા કે મજબૂત રાષ્ટ્રનો પાયો તેની ઉચ્ચ શિક્ષણ સંસ્થાઓમાં રહેલો છે. તેઓ એક પરોપકારી હતા જેમણે શૈક્ષણિક કારણોને ઉદારતાપૂર્વક ટેકો આપ્યો, એ સુનિશ્ચિત કર્યું કે તકની સીડી જેના પર તેઓ ચડ્યા હતા, તે અન્ય લોકો માટે પણ ત્યાં જ રહે.

સર અલ્લાદી કૃષ્ણસ્વામી ઐયરનું જીવન શાંત, પ્રભાવશાળી યોગદાનનો એક ગહન પાઠ છે. તેઓ જન રેલીઓ કે ઉગ્ર ભાષણોના માણસ ન હતા. તેમનું યુદ્ધક્ષેત્ર પુસ્તકાલય હતું, તેમનું હથિયાર તેમની બુદ્ધિ હતી, અને તેમની જીત ભારતીય ગણતંત્રનું સ્થાયી માળખું છે. તેઓ તે મૌન પ્રહરી હતા જેમણે બંધારણ નિર્માણ પ્રક્રિયાની કાનૂની અખંડિતતાનું રક્ષણ કર્યું, એ સુનિશ્ચિત કર્યું કે લાખો લોકોના સપના એક એવા દસ્તાવેજમાં સમાવિષ્ટ થાય જે મહત્વાકાંક્ષી અને અમલ યોગ્ય બંને હોય. ભારતીય બંધારણને સંપૂર્ણ રીતે સમજવું એટલે પુદુરના આ તેજસ્વી ન્યાયશાસ્ત્રી, મંદિરના પૂજારીના પુત્રના અદ્રશ્ય હાથની કદર કરવી, જે રાષ્ટ્રના ભાગ્યના પ્રાથમિક લેખકોમાંના એક બન્યા.

SWARAJ - 07 - Revolutionary Bal Raj Bhalla - A fire that took the path of peace

Revolutionary Bal Raj Bhalla - A fire that took the path of peace

ક્રાંતિકારી બલ રાજ ભલ્લા - એક અગ્નિ જેણે શાંતિનો માર્ગ અપનાવ્યો.

ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામના ભવ્ય ઇતિહાસમાં, હિંમત અને બલિદાનના ઘણા એવા તાંતણા છે જે આજે પણ નજરથી ઓઝલ છે. આ વાર્તાઓ એવા ગુમનામ નાયકોની છે, જેમના હૃદયમાં આઝાદ ભારત માટેની જ્યોત એટલી જ પ્રજ્વલિત હતી જેટલી આપણા પ્રખ્યાત નેતાઓમાં હતી. આજે, હું આવા જ એક નાયકની વાર્તા પર પ્રકાશ પાડવા માંગુ છું—બલ રાજ ભલ્લાની અવિશ્વસનીય ગાથા, એક એવી વ્યક્તિ જે વિદ્રોહની આગમાં તપ્યા અને આખરે શાંતિની શક્તિમાં પોતાનો ઉદ્દેશ્ય શોધી કાઢ્યો.

10 જૂન, 1888ના રોજ એક પ્રતિષ્ઠિત પંજાબી પરિવારમાં જન્મેલા બલ રાજ ભલ્લાનો માર્ગ ભયજનક નહીં, પરંતુ પ્રતિષ્ઠા માટે નિર્ધારિત લાગતો હતો. તેમના પિતા પ્રખ્યાત શિક્ષણશાસ્ત્રી મહાત્મા હંસ રાજ હતા, જે લાહોરની ડી.એ.વી. કોલેજના પ્રથમ પ્રિન્સિપાલ હતા. તેમ છતાં, ઉચ્ચ વર્ગના આરામદાયક જીવનમાં તેમને કોઈ રસ ન હતો. સત્તર વર્ષની નાની વયે, તેમનું મન ઉગ્ર રાષ્ટ્રવાદના શક્તિશાળી વિચારોથી મોહિત હતું, જે બંકિમચંદ્ર ચેટર્જીના લેખન અને રાસ બિહારી બોઝ જેવા બંગાળી ક્રાંતિકારીઓની પ્રવૃત્તિઓથી પ્રેરિત હતું. જોકે તેમણે 1911માં એમ.એ.ની પદવી મેળવી, પરંતુ તેમનું સાચું શિક્ષણ સ્વતંત્રતા આંદોલનની ભૂગર્ભ દુનિયામાં થયું—એક એવી પ્રતિબદ્ધતા કે જેના કારણે બ્રિટીશ સત્તાવાળાઓએ આખરે તેમની તમામ યુનિવર્સિટી પદવીઓ છીનવી લીધી.

બલ રાજ ભલ્લા માટે, સ્વતંત્રતા એ વાટાઘાટોથી મેળવવાનો લક્ષ્ય નહોતો; તે એક અધિકાર હતો જેને છીનવી લેવાનો હતો. તેઓ એક કટ્ટર ક્રાંતિકારી હતા, જે માનતા હતા કે દમનકારી બ્રિટિશ રાજને ઉથલાવી દેવા માટે કોઈપણ સાધન યોગ્ય છે. તેમના માટે, આંદોલનને ભંડોળ પૂરું પાડવા માટે બેંક લૂંટ અથવા બ્રિટિશ અધિકારીઓની હત્યા પણ ગુના નહોતા, પરંતુ એક ધર્મયુદ્ધમાં જરૂરી કાર્યો હતા. આ અટલ માન્યતાએ તેમને લોર્ડ હાર્ડિંગની હત્યાના ષડયંત્ર અને કુખ્યાત લાહોર ષડયંત્ર કેસ જેવી ગુપ્ત યોજનાઓની દુનિયામાં પહોંચાડી દીધા. તેમની ક્રાંતિકારી પ્રવૃત્તિઓની કિંમત તેમણે બ્રિટીશ જેલોની ઠંડી અને નિર્દયી સળિયા પાછળ જીવનના ઘણા વર્ષો વિતાવીને ચૂકવી.

તેમ છતાં, તેમને માત્ર હિંસાના પૂજારી તરીકે ઓળખવા એ તેમના પાત્રની જટિલતાને અવગણવા બરાબર છે. ભલ્લા ગહન વિરોધાભાસો ધરાવતા વ્યક્તિ હતા. તેઓ એક કટ્ટર સમાજ સુધારક હતા, જેમણે જ્ઞાતિ પ્રથા અને અસ્પૃશ્યતા સામે લડત આપી, છતાં તેઓ જાતિ સમાનતામાં સંપૂર્ણપણે માનતા ન હતા. તેમણે અંગ્રેજીને ફરજિયાત વિષય તરીકે આધુનિક, વૈજ્ઞાનિક શિક્ષણની હિમાયત કરી, સાથે સાથે સંસ્કૃત અને હિન્દીના ઊંડા સાંસ્કૃતિક મહત્વને પણ સમજ્યા. કદાચ સૌથી મોટો વિરોધાભાસ સ્વતંત્ર ભારત માટે તેમની દ્રષ્ટિ હતી: બ્રિટીશ સામ્રાજ્યવાદના કટ્ટર દુશ્મન હોવા છતાં, તેઓ બ્રિટીશ સંસદીય પદ્ધતિ પર આધારિત સરકારના પક્ષમાં હતા. આ સૂક્ષ્મતા તેમની વાર્તાને માત્ર ઐતિહાસિક જ નહીં, પણ ઊંડી માનવતાવાદી બનાવે છે.

તેમના જીવનનો સૌથી નાટકીય અધ્યાય તેમનું મહાન પરિવર્તન હતું. વર્ષો સુધી, ભલ્લાને કોંગ્રેસની અહિંસક વિચારધારા સાથે કોઈ સહાનુભૂતિ ન હતી અને તેઓ સુભાષચંદ્ર બોઝના ઉગ્રવાદી અભિગમની ખૂબ પ્રશંસા કરતા હતા. તેમણે બળજબરીથી અંગ્રેજોને બહાર કાઢવા માટે વિદેશી સમર્થનની શોધમાં જર્મની સુધીની મુસાફરી પણ કરી. પરંતુ જેમ જેમ વર્ષો વીતતા ગયા, તેમ તેમ એક ગહન પરિવર્તન આવ્યું. તેમની અંદરનું તોફાન શાંત થવા લાગ્યું. તેઓ મહાત્મા ગાંધીના સત્ય અને અહિંસાના દર્શનના પ્રભાવમાં આવ્યા. પોતાના ક્રાંતિકારી સાથીઓને આશ્ચર્યચકિત કરતા, બલ રાજ ભલ્લા, જે ક્રિયા અને વિદ્રોહના માણસ હતા, તેમણે પિસ્તોલ અને બોમ્બના પંથનો ત્યાગ કર્યો.

તેમના પાછલા વર્ષોમાં, ભલ્લાએ તેમની અસાધારણ બુદ્ધિને લેખન અને ભાષણમાં વાળી, અને તેમના વિચારોનો અંગ્રેજી, હિન્દી અને પંજાબીમાં પ્રચાર કર્યો. તેઓ એક આદરણીય શિક્ષણશાસ્ત્રી રહ્યા, અને થોડા સમય માટે જોધપુરના મહારાજાના પુત્રને પણ ભણાવ્યું. જોકે ક્રાંતિકારી પ્રવૃત્તિઓમાં તેમની વ્યસ્તતાએ તેમને ગ્રામીણ શિક્ષણને પ્રોત્સાહન આપવાના તેમના સ્વપ્નને સંપૂર્ણપણે સાકાર કરવા દીધું નહીં, તેમનો વારસો સુરક્ષિત હતો. 26 ઓક્ટોબર, 1956ના રોજ સમાપ્ત થયેલું બલ રાજ ભલ્લાનું જીવન એ વાતનું શક્તિશાળી પ્રમાણ છે કે સ્વતંત્રતાની લડાઈ ઘણા મોરચે લડાઈ હતી—માત્ર શેરીઓમાં જ નહીં, પરંતુ તેના મહાન યોદ્ધાઓના હૃદય અને દિમાગમાં પણ. એક જ્વલંત ક્રાંતિકારીથી શાંતિમાં વિશ્વાસ કરનાર સુધીની તેમની યાત્રા ભારતીય સ્વતંત્રતા આંદોલનની વિકસતી, બહુપક્ષીય આત્માનું પ્રમાણ છે.

---

Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---