Vithalbhai Patel, Sardar Patel

In 1927 Sardar Patel describe cities during his speech in Surat

૧૯૨૭ માં પહેલી સ્થાનિક સ્વરાજ પરિષદના પ્રમુખપદેથી સુરતમાં લોકોને સંબોધન કરતી વખતે સરદાર પટેલે શહેરો નું વર્ણન કર્યું તે ત્યાં ઊભેલા દરેકને ગળે ઊતરે તેવું હતું તેમણે કહ્યું :

આપણાં શહેરો નથી શહેરોમાં ને નથી ગામડામાં. શહેરોમાં વસતા છતાં અરધા લોકો તો ગ્રામજીવન ગાળતા હોય એવી દશામાં જીવે છે. અરધા મકાનોમાં પાયખાના નથી. પોતાના ઘરનો કચરો નાખવાની જગ્યા નથી. સાંકડી ગલીઓમાં અને ગીચ વસ્તી વચ્ચે રહેવા છતાં ઢોર રાખે છે. કેટલાય રબારીઓ ગાયોના ટોળાં શહેરો વચ્ચે રાખે છે. રસ્તાઓ પર ઠેકઠેકાણે ટોળેટોળાં ઢોર આથડતા હોય છે. સામાન્ય રીતે લોકો આરોગ્ય અને સફાઈના નિયમો જાળવવામાં અતિશય શિથિલ છે અને આવી બાબતમાં નથી સ્વધર્મ સમજતા કે નથી પાડોશીધર્મ જાણતા. પોતાના ઘરનો કચરો પડોશીને બારણે ફેંકવામાં કશું ખોટું માન્યતા નથી. મેડાની બારીથી કે છજામાંથી કચરો નાખતા કે પાણી ઢોળતા આચકાતા નથી. આપણી સ્થાનિક સ્વરાજની સંસ્થાઓ જોતાં ને આપણાં શહેરોમાં પ્રવેશ કરતાં પરદેશીઓને કોઈ જગ્યાએ સ્વરાજનું ચિન્હ માલૂમ પડે એવું નથી. ગમે ત્યાં થૂંકવાની, ગમે ત્યાં લઘુશંકાએ બેસવાની, ગમે ત્યાં ગંદકી કરવાની લોકોને ટેવો છે. ગામડાંની સ્થિતિ શહેરો કરતાં સારી નથી. કોઈ પણ ગામમાં પેસે તો ઉકારડાના ઢગલા નજરે પડશે. ગામના તળાવની આસપાસ ગામનું પાયખાનું બની ગયું છે. ગામના કૂવાની આજુબાજુ કીચડ થાય છે અને પાણી સાદે છે. આવી સ્થિતિમાં સરકારની સામે જોઈને બેસી રહેવું એને હું મહા પાપ ગણું છું. 

G V Mavalankar writes about Sardar Patel as a lawyer:

His conduct of his cases always exhibited thorough mastery of facts, a proper and correct estimate of the opponent’s case and line of attack and his carefully planned defence and attack. But the one great quality which struck everybody and made him the object of admiration was his fearlessness and the bluntness with which he would deal with the court in which he was appearing. He would never allow the judge to outstep, even in the least, the limits of courtesy nor would he allow or tolerate any unfair, unjust or improper leaning on the part of the court in favour of the police or the prosecution. It is difficult, at this day, for people to realise what this meant in 1913-14, when people and the bar carried notions different from now about respect and courtesy for authority. These notions of courtesy and respect almost savoured of flattery and servility. Vallabhbhai was far above this and never minced matters, for fear of losing practice before a particular judge, if he happened to criticise or expose the idiosyncrasies of a judge. He was thus a great protector of the self-respect as well as the convenience of the bar and the public

I need not multiply instances of Vallabhbhai’s courage and fearlessness in the course of his legal practice. It is this quality and the training he had in the legal profession that is, to my mind, the basis of his success in later political life.

જી. વી. માવળંકર સરદાર પટેલ વિશે લખે છે :

તેમના કેસોના તેમના આચરણમાં હંમેશાં હકીકતો પર સંપૂર્ણ પ્રભુત્વ, વિરોધીના કેસ અને હુમલાની લાઇન અને તેના કાળજીપૂર્વક આયોજિત સંરક્ષણ અને હુમલાનો યોગ્ય અને સાચો અંદાજ દર્શાવવામાં આવ્યો હતો. પરંતુ એક મહાન ગુણ જે દરેકને સ્પર્શી ગયો અને તેને પ્રશંસાનો વિષય બનાવ્યો તે તેની નિર્ભયતા અને તે જે અદાલતમાં હાજર થઈ રહ્યો હતો તેની સાથે તે જે નિખાલસતાથી વ્યવહાર કરશે તે હતી. તે ક્યારેય પણ ન્યાયાધીશને સૌજન્યની મર્યાદાથી આગળ વધવા દેશે નહીં અથવા પોલીસ અથવા ફરિયાદીની તરફેણમાં કોર્ટના પક્ષે કોઈ પણ અન્યાયી, અન્યાયી અથવા અયોગ્ય વલણને મંજૂરી આપશે નહીં અથવા સહન કરશે નહીં. ૧૯૧૩-૧૪માં જ્યારે લોકો અને બાર સત્તા માટે આદર અને સૌજન્ય વિશે અત્યારથી જુદા જુદા ખ્યાલો ધરાવતા હતા ત્યારે આનો અર્થ શું થાય છે તે સમજવું આ દિવસે લોકો માટે મુશ્કેલ છે. સૌજન્ય અને આદરની આ કલ્પનાઓ લગભગ ખુશામત અને ગુલામીનો સ્વાદ લે છે. વલ્લભભાઈ આનાથી ઘણા ઉપર હતા અને જો તેઓ કોઈ ન્યાયાધીશની મૂર્ખતાઓની ટીકા કરે અથવા ઉજાગર કરે તો કોઈ ચોક્કસ ન્યાયાધીશ સમક્ષ પ્રેક્ટિસ ગુમાવી દેવાના ડરથી, તેઓ ક્યારેય બાબતોને ધ્યાનમાં લેતા ન હતા. આમ તે સ્વાભિમાન તેમજ બાર અને જનતાની સગવડતાના મહાન રક્ષક હતા

વલ્લભભાઈની હિંમત અને નીડરતાના દાખલાઓને તેમની કાનૂની પ્રેક્ટિસ દરમિયાન મારે ગુણાકાર કરવાની જરૂર નથી. આ ગુણ અને કાનૂની વ્યવસાયમાં તેમને મળેલી તાલીમ જ છે, જે મારા મતે, પછીના રાજકીય જીવનમાં તેમની સફળતા નો પાયો છે.

કોઈ સરદાર થૈ જાયે

નજર નાંખો જરા ઝીણવટથી પંચ્યાસીનાં દ્રશ્યો પર, ઘટા ઘેરી છવાઈ છે જીવનનિષ્ઠાના મૂલ્યો પર; 

સતત ઘનઘોર અંધારું છે ભારતની ક્ષિતિજો પર; વિચારો રાજસત્તાના બધા સત્તા-સુકૃત્યો પર; 

ફક્ત વાતોમાં જનતાને જુઓ, સ્વપના બતાવે છે; હવે સરદાર ભારતને વધારે યાદ આવે છે.

હતી લોખંડની છાતી અને હૈયામાં માનવતા, ધરા ધ્રુજી ઊઠે એવી હતી કદમોમાં નિશ્ચલતા; 

વતન કાજે જ જીવન છે, હ્રદયમાં માત્ર એ રટયા; પરોવીઓ એક સૂત્રે દેશને ત્યારે જ એ જંપ્યા; 

હ્રદય ભારત જનોના યાદમાં અશ્રુ વહાવે છે; હવે સરદાર ભારતને વધારે યાદ આવે છે.

હજુ ગુર્જરગીરાના રક્તમાં સરદારની ગરિમા, પ્રગટ થૈ જાય તો ભારત તણો ઉધ્ધાર થૈ જાય; 

વિઘાતક સૌ બળોને હાર આપી એકતા ગૂંથે; વતનમાં એમના જેવો કોઈ સરદાર થૈ જાય; 

અહી મા ભારતીને આતતાયીઓ સતાવે છે; હવે સરદાર ભારતને વધારે યાદ આવે છે.

मेरे पिता अब नहीं रहे! - मणिबेन वल्लभभाई पटेल

आज सरदार पटेल की पुण्यतिथि 1५-१२-२०२२, मैं सोच रहा था कि उस समय क्या स्थिति रही होगी जब सरदार पटेल इस दुनिया को अलविदा कह कर चिर निद्रा में चले गए थे। तब मैंने मणिबेन पटेल की व्यथा पढ़ी और महसूस किया कि आप सभी के लिए यह जानना जरूरी है कि उस वक्त क्या परिस्थिति थी।

जब भी डॉक्टरों ने पिता को विशेष सावधानी बरतने, यात्राओं से दूर रहने, बैठकों को संबोधित करने या भाग लेने आदि की सलाह दी, तो मैं अकसर पिता की उपस्थिति में कहूंगी कि जब शून्य काल आएगा, तो वे निराशा में अपने हाथ धो लेंगे और पिता नहीं रहेंगे! और वास्तव में ऐसा होता है! एक महीने या उससे अधिक के लिए, एक या दो चिकित्सक हमेशा उनके साथ थे। जब यह घातक हमला हुआ, तो डॉ. नाथूभाई और गिल्डर उपस्थित थे। लगभग एक महीने से, वे इस आपदा को दूर करने के लिए अपनी पूरी कोशिश कर रहे थे। लेकिन जिस बात को लेकर वे आशंकित थे, वही हुआ। पिताजी इतने कमजोर और निर्बल हो गए थे। १९४८ में पहले गंभीर हमले के समय, उनका स्वास्थ्य बहुत बेहतर था। लेकिन इस वर्ष के दौरान वह तेजी से बिगड़ रहा था और पिछले चार हफ्तों से, उसे तीव्र दर्द की पीड़ा का सामना करना पड़ा। अपने पूरे जीवन में, उन्होंने कभी भी शरीर के अपने दुःख को बाहर नहीं निकाला। लेकिन कई बार, इस अवधि के दौरान, जब दर्द अपनी चरम पर था, तो वह शायद ही इसे भीतर दबा सकते थे। तब पिता पछतावे में कहते थे: "डॉक्टरों, मौत के साथ यह लड़ाई कितनी भयानक है! डॉ. गिल्डर और नाथूभाई कहते थे: "बापू, इंग्लैंड में, क्या आप क्लोरोफॉर्म के बिना भी एक गंभीर ऑपरेशन से नहीं गुजरे थे? तो फिर प्रार्थना करें, थोड़ा धैर्य रखें, और आप अच्छी तरह से बाहर आ जाएंगे। इसके लिए पिताजी ने कहा, "ओह! मैं तब अपनी युवावस्था के चरम पर था!

यह गंभीर बीमारी थी और उस वजह से उनका शरीर हड्डियों जैसा हो गया है! इसलिए, मैं अपने आप को उनके फिर से आने की कोई उम्मीद नहीं जुटा सकी। उनकी अशांति और पीड़ा अकसर १९४४ में बा [कस्तूरबा गांधी] के आगा खान पेलेस के अंतिम दिनों को मेरी याद में पुनर्जीवित कर देती थी, जब वह उसी अग्निपरीक्षा से गुजरती थीं। "क्या वे समान लक्षण नहीं हैं? मैंने डॉ गिल्डर से दो या तीन बार कहा। शंकर ने एक से अधिक बार आशा की ध्वनि की। एक दिन, मुझे इतना निराश देखकर, डॉ. ढांढा ने मुझे खुश करने की कोशिश की: "आपको निराश होने की ज़रूरत है! इसमें कोई शक नहीं कि उनकी हालत गंभीर है। फिर भी, वह स्वस्थ हो जाएंगे।

मैं अपने मन को शांत नहीं कर सकती। पिता की चीखे: "ओह! यह मौत से क्या लड़ाई है!", वह बार-बार एक या दो आयत गाते है: 'जब जीवन का फव्वारा सूख जाता है, ओह! दयालु भगवान! अपने पवित्र मंदिर को मेरे लिए पूरी तरह से खोल दो," और अंत में उसने डॉक्टरों से कहा: "मैंने लंबे समय तक प्रार्थना की है और अब यह पर्याप्त है! - इन कथनों के साथ-साथ मेरे बारे में उनकी उदासीन दृष्टि ने मेरे पूर्वाभास और निराशा को बढ़ा दिया। कभी-कभी, पिता ने टिप्पणी की: "डॉक्टरों, यह दिल की पीड़ा है, मैं इसके पतन के साथ ही अपने उद्धार की आशा कर रहा था! लेकिन यह बहुत भयानक है! उन्हे डर था कि दिन-रात नींद न आने की वजह से मैं बीमार पड़ सकती हूं। इसलिए, उन्होंने डॉक्टरों से बात की और दो नर्सें प्राप्त कीं - एक दिन के लिए और दूसरी रात के लिए। फिर भी मेरा मन शांत नहीं था। जिस क्षण पिता बिस्तर पर बैठने या अपने दर्द के दुख को दूर करने के लिए कदम उठाते थे, मैं तुरंत उनके पास भाग जाती थी। किस स्नेह और प्यार के साथ, वह मुझसे कहते थे: "जाओ बेटी सो जाओ, अन्यथा तुम बीमार हो जाओगी! लेकिन पिछले दो दिनों से, यह मेरे लिए उनकी मीठी कविता थी। जब भी डॉक्टर उससे सोने की गुहार लगाते थे, तो वह मुझे घूरते थे और कहते : "इसे वास्तव में इसकी आवश्यकता है।

मैं दिन-रात उनकी इस भयानक पीड़ा का गवाह थी। इसलिए, मैंने अपने भीतर प्रार्थना करना शुरू कर दी: "हे भगवान, उसे स्वास्थ्य के लिए बहाल करें! लेकिन अगर यह तुम्हारी इच्छा नहीं है, तो उन्हे बिना देरी किए ले जाओ यही मेरी प्रार्थना। मैं अब उसकी पीड़ा के इस भयानक द्रश्य को बर्दाश्त नहीं कर सकती!

आम तौर पर, वह अपने कपड़ों पर गंदगी के छोटे से छोटे स्थान को भी बर्दाश्त नहीं करते थे और उन्हें तुरंत बदल देते। इसलिए, अपने अंतिम दिनों के दौरान कई बार उसे अपने कपड़ों की परवाह किए बिना देखना दर्दनाक था। एक बार उन्होंने कहा: "देखिए डॉक्टर, इस शरीर के यंत्र के हिस्से एक-एक करके खराब हो रहे हैं।

ईश्वर की कृपा से उन्हें जीवन के इस पक्ष के प्रति कोई लगाव महसूस नहीं हुआ। मुझे डर था कि वह मेरी गिनती पर चिंता कर सकते है। पिछले तीन दिनों में, नींद की गोलियां काम नहीं कर रही थी। धुंधल की अवस्था में, उसके होंठ खुल जाते थे और कुछ बड़बड़ाने वाली बातें निकलती थीं।

अंतिम दिन तक, उनका मन देश के लिए विचारों से भरा हुआ था! हालांकि, उन्होंने कल रात कुछ नहीं कहा। जब यह भयानक हमला तड़के ३ बजे आया, तो डॉक्टरों ने उसके शरीर में खून की कमी को दूर कर दिया और उन्होंने उसके शरीर में ऑक्सीजन ट्यूब रखा। सभी ने उम्मीद खो दी थी। शंकर ने चिल्लाना शुरू कर दिया क्योंकि पिता तेजी से हमसे दूर हो रहे थे। रामेश्वरदासजी ने दो ब्राह्मणों को बुलाया और उन्होंने गीता का जाप शुरू किया। गोपी मेरे बिस्तर पर बैठ गई और अपने आप से इसका पाठ करने लगी। उसने सुबह ७ बजे तक पाठ पढ़ना समाप्त कर दिया। और लो! पिता की नाड़ी चलाने लगी। ऐसा लग रहा था कि आंखों में चमक फिर से लौट आई हो। कुछ मिनट बाद, और उन्होंने अपनी चेतना प्राप्त की और पानी मांगा। इसलिए, मैंने गंगा जल लिया और उसमें थोड़ा शहद मिलाया, मैंने पिलाना शुरू कर दिया। उन्होंने कहा की "यह मीठा स्वाद है!"। उसे दो औंस पानी पीना लिया होगा, लेकिन जल्द ही उन्होंने जोर-जोर से सांस लेना शुरू कर दिया। बेचैनी ने उसे जकड़ लिया। वह खुद को बिस्तर पर बैठने के लिए हाथ फैलाए। लेकिन मेरे कहने पर कि वह खुद न हिले, वह चारपाई पर लेट गए। लेकिन, एक-दो बार, फिर वे दर्द से परेशान हो गए कि उसे उठने और बैठने पर मजबूर कर दिया। इसके बाद उन्होंने बेड-पैन मांगा, और इसके तुरंत बाद, उनमें से जीवन खत्म होने लगा। अनुभवी नर्स ने कमरे के बहार खड़े डॉ नाथूभाई को इशारा किया। वह आये और देखा कि पल्स गायब है। आँखों की चमक बहुत कम हो रही थी। उसने अपने कान पिता के सीने पर रख दिए। सांस लेने की गति धीमी और धीमी हो रही थी। सुबह ९.३७ बजे पिता का निधन हो गया। शुक्रवार का दिन था। बापू भी उसी दिन अनंत काल में गुजर चुके थे!

मेरा दिल तेजी से धड़कने लगा! क्या ही इच्छा थी कि मैं उनकी अत्यंत सेवा करूँ!

शंकर ने फोन पर यह खबर दिल्ली को दी। डाह्याभाई, भानुमती और बिपिन सुबह ३ बजे से उनके बिस्तर के पास थे। श्री मोरारजी और खेर आधे घंटे बाद आए। यह दुखद समाचार की खबर अन्य रिश्तेदारों को भी दी।

कुछ ही देर में बिड़ला हाउस लोगों से भर जाता है। बड़ी मुश्किल से पिताजी को नहलाने के लिए बाहर ले जाया जा सका। शनिवार तक वे डॉक्टरों को नहाने की अनुमति देने के लिए कह रहे थे। लेकिन वे उनकी इच्छा पूरी नहीं कर सके। लेकिन अब डॉक्टरों, नर्सों और डाह्याभाई ने मिलकर उनके शरीर को साफ किया।

मैंने उनके लिए बिस्तर तैयार किया। मैंने फिर उस पर एक सफेद चादर बिछाई और अपने सूत से एक लच्छा तैयार करवाया। स्नान करने के बाद, उनकी कमर के चारों ओर धोती पहनाई गई। फिर उन्होंने उनको एक कमीज पहनाई और उसे बिस्तर पर ले गए। फिर १९४० में उनके द्वारा काते गए सूत से उनके शरीर को कफन से ढक दिया गया। मैं उस कपड़े के टुकड़े को अपने साथ बॉम्बे ले गई थी कि इसमें से मैं उनके लिए एक कमीज तैयार करवाऊंगी। लेकिन भगवान ने कुछ और चाहा। श्री जी. डी. बिड़ला, शंकर की पत्नी, उनकी दो बेटियां और ईश्वर लाल दोपहर १२.३० बजे आए। आधे घंटे बाद, मेरे पिता को कमरे के बाहर ले जाया गया और बरामदे में फूलों से सजे एक विशेष आसन में रखा गया। वहां मैंने उनके माथे पर कुमकुम का निशान बनाया और उन्हें अपने धागे-हांक से माला पहनाई। इस के बाद में बिड़ला हाउस के द्वार खोल दिए गए ताकि भारत की जनता उनके अंतिम दर्शन कर सके।

75 years of Sardar Patel's Somnath Temple Renovation Announcement

सौराष्ट्रे सोमनाथं च श्रीशैले मल्लिकार्जुनम्।

उज्जयिन्यां महाकालमोङ्कारममलेश्वरम्॥

परल्यां वैद्यनाथं च डाकिन्यां भीमशङ्करम्।

सेतुबन्धे तु रामेशं नागेशं दारुकावने॥

वाराणस्यां तु विश्वेशं त्र्यम्बकं गौतमीतटे।

हिमालये तु केदारं घुश्मेशं च शिवालये॥

एतानि ज्योतिर्लिङ्गानि सायं प्रातः पठेन्नरः।

सप्तजन्मकृतं पापं स्मरणेन विनश्यति॥

एतेशां दर्शनादेव पातकं नैव तिष्ठति।

कर्मक्षयो भवेत्तस्य यस्य तुष्टो महेश्वराः॥:

પુરાણોમાં તો સૃષ્ટિના સર્જન સમય થી જ શિવલિંગ પૂજા પ્રચલિત છે અને ભગવાન સોમનાથ બિરાજે છે. અને આ વાતને પ્રભાસખંડ ના છઠ્ઠા અધ્યાયમાં સમર્થન આપવામાં આવેલ છે. ભારત અને ગુજરાતનું સ્વાભિમાન સમું ભગવાન સોમનાથનું જયોર્તિલિંગની સ્થાપના સૌરાષ્ટ્રના દરિયા કિનારે પ્રભાસ પાસે આવેલ છે જે આજે સોમનાથ મંદિર તરીકે ઓળખાય છે અને જાજરમાન સોમનાથ મંદિરની ખ્યાતિ દેશ વિદેશમાં પ્રસરી હતી અને આ પ્રસિધ્ધિથી અંજાઈને કાબુલ નો મહમુદ ગઝની પોતાની ધનલાલસા સંતોષવા અને ગાઝીનું બિરુદ મેળવવા સોમનાથ ધ્વંસના ઈરાદે ઇ. સ. ૧૦૨૫-૨૬માં ભારત આવ્યો અને એ સમયે તેનો સામનો કરી શકે એવા કોઈ હિન્દુ રાજા નહોતા અને આથી મહમૂદ ગઝની માટે આ ખૂબ સરળ રહ્યુ. મહમુદ ગઝની ની સેનામાં આશરે ૩૦ હજાર ઘોડેસવાર અને ૫૪ હજાર જેટલા સેવકો અને તેમના સાધનો અને યુદ્ધ સામગ્રી સ્થાળાંતર માટે ૫૦ હજાર ઊંટો હતા. આશરે બધા મળીને એક લાખ જેટલા માણસો હતા. ગઝની એ ૫૪ હજાર સેવકોને વચન આપેલ કે સરાહના કાનૂન મુજબ સોમનાથની લૂંટનો ભાગ આપવામાં આવશે. સોમનાથમાં પોતાની સામે લડી શકે તેવો કોઈ વ્યક્તિ ના હોવાનું જાણી ગઝનીનું અભિમાન સમાતુ નહોતું, ગુરુવારની સાંજે સોમનાથમાં કોઈ સૈન્ય હતું નહીં અને મંદિરના રક્ષકો જ હતા અને આથી ગઝની ની સેના બેફિકર હતી, પરંતુ આ રક્ષકો અને પ્રજાજનોએ ભેગા મળી સેનાનો પ્રતિકાર કર્યો ત્યાં વસતા દરેક પોતાના ઇષ્ટદેવના રક્ષણાર્થે મૃત્યુના મુખમાં હોમાવા તૈયાર હતા. અચાનક પ્રબળ અણધાર્યો પ્રતિકાર ગઝની માટે પ્રથમ ગ્રાસે મક્ષિકા જેવો હતો.

સોમનાથ મંદિર વિષે ઘણું લખી શકાય તેમ છે પરંતુ આજે આટલી વાતે વિરામ આપી મુખ્ય વાત એ છે કે આજે ૧૩ નવેમ્બર ૨૦૨૨, સરદાર પટેલે સોમનાથ મંદિરના જીર્ણોધ્ધારનો સંકલ્પ લીધો હતો અને તે સંકલ્પ પૂર્ણ પણ થયો, આજે સોમનાથ દાદા સોમનાથ મંદિરમાં ગુજરાત અને સમગ્ર ભારતની આન, બાન, અને શાન સાથે બિરાજમાન છે. સરદાર સાહેબે જે દિવસે સંકલ્પ લીધો હતો તે તારીખ ૧૩ નવેમ્બર ૧૯૪૭ અને આજે તે વાતને ૭૫ વર્ષ પૂર્ણ થયા છે. તો આજે સોમનાથ મંદિરનો જીર્ણોધ્ધાર નો સંકલ્પ કેવી રીતે થયો તે વિષે થોડી વાત.

સરદાર સાહેબનો જુનાગઢનો ઐતિહાસિક પ્રવાસ

સરદાર સાહેબનો જુનાગઢનો પ્રવાસ એટલા માટે ઐતિહાસિક હતો કારણકે તે આવનાર ભવિષ્યમાં એક એવી ધરોહર અર્પણ કરવાના હતાં કે જે એક યાદગાર સ્થળ અને ઈતિહાસમાં જેને વારંવાર લૂંટવામાં આવ્યું તે મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરવાનો સંકલ્પ લીધો હતો. આ ઐતિહાસિક મંદિર એટલે સોમનાથ મહાદેવનું મંદિર. સરદાર સાહેબ જામ સાહેબના પ્લેનમાં જામસાહેબ, હિંમતસિંહજી, દરબાર સાહેબ વગેરે સાથે કેશોદ માટે રવાના થયા. કેશોદ સ્ટેશનથી રેસિડેંટ સલૂનમાં (ટ્રેનનો ખાસ ડબ્બો) જુનાગઢ ગયા. જુનાગઢ સ્ટેશન પર તેમને ખાસ ગાર્ડ ઓફ ઓનર અને પુષ્પહારથી સન્માનિત કરવામાં આવ્યા. જુનાગઢમાં એક જાહેરસભામાં જુનાગઢના લોકો વથી શામળદાસ ગાંધીએ સરદાર સાહેબનું સન્માન કર્યું. અને સરદાર સાહેબે તેનો યોગ્ય જવાબ પણ આપ્યો. એજ સલૂનમાં વેરાવળ અને ત્યાંથી કાર દ્વારા સોમનાથ પહોચ્યા. ત્યાંના રમણીય દરિયા કિનારે પાણીમાં પગ રાખી એક શાંતિની અનુભુતી કરી. સોમનાથમાં ખંડેર હાલતમાં મંદિર જોઈ અને પાતાળેશ્વર મહાદેવ તરીકે ઓળખાતા ભગવાન શિવના દર્શન કરી મંદિર પરિસરની સભામાં સરદાર સાહેબે સોમનાથ મંદિરના જીર્ણોધ્ધારની પ્રતિજ્ઞા લીધી.

તા. ૧૨ નવેમ્બર ૧૯૪૭ અને ૧૩ નવેમ્બર ૧૯૪૭

તા. ૧૨ નવેમ્બર ૧૯૪૭ ના રોજ સરદાર પટેલ (ભારતના સંરક્ષણ પ્રધાન અને નાયબ વડા પ્રધાન તથા ગુજરાતનાં પનોતા પુત્ર) તેમના સાથીઓ કાકા સાહેબ ગાડગીલ સાથે જુનાગઢ આવ્યા. અને બીજા દિવસે એટલે કે ૧૩ નવેમ્બર ૧૯૪૭ ના રોજ તેઓ સોમનાથ મંદિરના દર્શને ગયા અને ત્યાં સમુદ્રતટે તેમણે જળ હાથમાં લઈ સાથે આવેલા મહારાજ જામસાહેબ દિગ્વિજયસિંહજીની ઉપસ્થિતિમાં જાહેર કર્યું કે “ભારત સરકાર સોમનાથ મંદિરનું નવનિર્માણ કરશે અને જ્યોતિર્લિંગની સ્થાપના કરવાનો ઠરાવ કરે છે.” આ ઘોષણા ત્યાં હાજર રહેલ જનસમુદાયે સહર્ષ વધાવી અને દરેક સ્ત્રી પુરુષોની આંખોમાં હર્ષના આસું પણ ઉભરાયા. સરદાર સાહેબે ગંભીર અને મક્કમ સવારે જાહેર કર્યું કે “આજના નવા વર્ષના શુભ દિવસે અમે એવો નિર્ણય કર્યો છે કે ભગવાન સોમનાથના મંદિરને ફરી બાંધવું; સૌરાષ્ટ્રની પ્રજાએ તે માટે બનતું કરવું જોઈએ, કારણ કે આ પવિત્ર કાર્યમાં પ્રત્યેક વ્યક્તિએ પોતાનો યથાશક્તિ ફાળો આપવો જોઈએ.”

મહારાજા જામસાહેબે એક લાખ રૂપિયાના દાનની જાહેરાત કરી. આરઝી હકુમતના શામળદાસ ગાંધીએ આરઝી હકૂમત વતી ૫૧ લાખ રૂપિયાની જાહેરાત કરી. વેરાવળમાં મિલીટરી થાણું પણ મૂકવામાં આવ્યું. મહારાજા જામસાહેબના અધ્યક્ષપદે સોમનાથ ટ્રસ્ટની સ્થાપના કરવામાં આવી અને મંદિરના જીર્ણોદ્ધારનો પ્રારંભ થયો. રાજા કુમારપાળ દ્વારા બંધાયેલ અને અનેક વખત ખંડિત થયેલ, તેમ છતાં અડીખમ ઊભેલા ભગવાન સોમનાથના મંદિરને પાડી તે સ્થળે નવા મંદિરને બાંધવાનો નિર્ણય ટ્રસ્ટે લીધો. પ્રભાસના લોકોએ, પ્રભાસ ઇતિહાસ સંશોધન સભા, સૌરાષ્ટ્ર ઇતિહાસ પરિષદ વગેરે જેવી સંસ્થાઓએ સખત વાંધાઓ નોંધાવ્યા, પરંતુ સોમનાથ ટ્રસ્ટે આ બધા વાંધાઓને અમાન્ય રાખી પુરાતત્ત્વની એક દુર્લભ ઇમારત જેવા આ મંદિરને પાયેથી પાડી નાંખવાનો નિર્ણય લીધો.

૧૯ એપ્રિલ ૧૯૫૦ના રોજ સૌરાષ્ટ્રના પંત પ્રધાન શ્રી ઉછંગરાય ઢેબરના હસ્તે ખાતમુહૂર્ત કરવામાં આવ્યું અને ૮ મે ૧૯૫૦ ના રોજ મહારાજા જામસાહેબ દિગ્વિજયસિંહજીના વરદ હસ્તે શિલારોપણ વિધિ થઈ, અને ૧૧ મે ૧૯૫૧ ના રોજ ભારતના રાષ્ટ્રપતિ શ્રી રાજેન્દ્ર પ્રસાદ (રાજેન બાબુ)ના વરદ હસ્તે સવારે ૯ વાગ્યે અને ૪૭ મિનિટે સોમનાથ જ્યોતિર્લિંગની પ્રતિષ્ઠા થઈ.

આજે પણ આ મંદિર ગુજરાત અને ભારતની અસ્મિતાને અમર રાખી, અચળ ધર્મના વિજયના પ્રતિકનો સંદેશો આપી રહ્યું છે.

सरदार-नहेरु के रिश्ते और कुछ यादें सरदार की

31-10-2022

आज सरदार पटेल के जन्म दिवस पर देश में सरदार पटेल और जवाहर लाल नहेरु दो महानुभावों के संबंध / रिश्तों के बारे में आज कल जो बातें हो रही है, उस विषय पर आज कुछ प्रसंग साझा करना चाहता हूँ। सरदार पटेल के नहेरु के साथ मतभेद जरूर थे लेकिन वे दोनों एक दूसरे के दुश्मन कभी न थे। वर्ष १९४७ के अंतिम महिने की बात है, जब सरदार पटेल और जवाहर लाल नहेरु के मतभेद चरमसीमा पर थे तब दोनों ने अपनी बात और अपना मंतव्य गांधीजी के समक्ष रखा, गाँधीजीने दोनों को सुना और सरदार पटेल से बात करते हुए कहा की :

आप की आजकी लोकप्रियता और प्रतिष्ठा का ख्याल रखते हुए मुझे लगता है की आप को प्रधानमंत्री पद का स्वीकार करना चाहिए!

सरदार पटेलने बहुत विनम्र भाव से गांधीजी को कहा की :

प्रधानमंत्री तो जवाहर लाल बने रहे, मुझे राजकार्य से मुक्त करो यही एक प्रार्थना आप को करता हूँ, यदि में प्रधानमंत्री पद का स्वीकार करता हूँ तो जो लोग मेरे बारे में गलत बातें फैला रहे है उनकी बात को बिना कारण पुष्टि मिल जाएगी।

समझना यह है की भारत आजाद १५ अगस्त १९४७ को हुआ और १९४७ के अंतिम महीने मतलब यह बात १५ अगस्त और ३१ दिसंबर १९४७ के महीनों के दौरान हुई थी। यह बात का ब्योरा सरदार पटेल की पुत्री कुमारी मणिबेन पटेलने अपनी दिन वारी में भी लिखा है।

फ़ैज़पुर कॉंग्रेस अधिवेशन के दौरान जवाहर लाल कॉंग्रेस के प्रमुख चुने गए, उसके बाद नेहरू गुजरात के दौरे पर आए, बड़ौदा स्टेशन से एक बहुत बड़ा जुलूस निकला, बड़ौदा के राज मार्ग पर लोगों ने नेहरू का पुष्प वर्षा के साथ स्वागत किया। जुलूस के दौरान बारिश शुरू हो गई, और बारिश में नेहरू भीग रहे थे, तभी सरदार पटेलने किसी को कहा : 

कोई छाता ले कर आओ और नेहरू को भीगने से बचाओ अगर नेहरू बीमार हो गए तो में क्या जवाब दूंगा? 

लेकिन नेहरू ने छाता ले कर आए व्यक्ति को मना किया और उस व्यक्ति ने सरदार के सामने देखा तब सरदार बोले : 

उनको बोलने दो, आप छाता उनके सर पर लगाकर रखो। 

नेहरू सरदार को ध्यान से देख रहे थे और नेहरू मुसकुराते हुए बोले : 

आप क्यू मेरे सिर पर छाता लगाने को कहते हो, इतने लोग भीग रहे है! 

सरदार बोले : 

आप हमारे मेहमान हो और अभी गुजरात का आधा सफ़र बाकी है। 

इस प्रसंग से समज सकते है की सरदार नेहरू का कितना ध्यान रखते थे।

सरदार स्पष्ट वक्ता थे यह बात सब जानते है, एक किस्सा जो कॉंग्रेस महा समिति के दौरान हुआ। कॉंग्रेस महा समिति की मीटिंग के दौरान मियां इफ़तीखारुद्दीनने मुस्लिम लीग की बात छेड़ी, और उन्होंने मुस्लिम लीग के बारे में कोई ऐसी बात कही जो सरदार पटेल को ईस लिए पसंद नहीं आई क्योंकि उस बात में मुस्लिम लीग की प्रशंसा हो रही थी, सरदार ने मियां इफ़तीखारुद्दीन को कहा :

जिन मुस्लिमों को कॉंग्रेस पर भरोसा हो वे कॉंग्रेस में रहे और जिन मुस्लिमों को कॉंग्रेस पर भरोसा नहीं वे लोग खुशी-खुशी मुस्लिम लीग में जा सकते है। कॉंग्रेस में ऐसे किसी भी मुस्लिमों का काम नहीं जिनकी वफादारी दोनों तरफ हो। अगर आपको भी कॉंग्रेस पर एतबार न हो तो आप भी चले जाए यहाँ से लीग में।

भारत के गृहमंत्री सरदार पटेल दिल्ली के पुराने किले में पाकिस्तान से आए निराश्रितों मिलने रात को बारह बजे पहुँच गए और उनको किसी भी प्रकार की तकलीफ न हो और कोई भी घटना न बने इसका निर्देश पुलिस और प्रशासन के लोगों को दिया। सरदार पटेल के दिल में कभी किसी के लिए कोई घृणा नहीं थी। फिर भी गांधीजी को लोग पटेल के बारे में शिकायत करते रहते और ईस बात से सरदार को दुख होता, लेकिन सरदार गांधीजी के समक्ष अपनी बात सच्चाई से करते।

जब गांधीजी के मृत्यु के समाचार उनको मिले तो वे तुरंत बिरला हाउस गए और बापू के देख को देख एक बालक की तरह रो पड़े, सरदार को अपनी पत्नी के अवसान पर भी कभी आँसू नहीं आए थे लेकिन बापू के पार्थिव शरीर को देख एक बालक की तरह रो पड़े।

अंत में सरदार पटेल जब बैरिस्टर की पढ़ाई के लिए लंदन गए, और उन्होंने अपना अभ्यास मिडल टेंपल में शुरू किया। तब उनकी आयु ३४ वर्ष थी, पढ़ाई के दौरान उनके पैरो में ४ आपरेशन हुए, और डॉक्टर कीड जिनका अस्पताल ५५ हार्ले स्ट्रीट पर था उन्होंने ६ जून १९१२ को अपनी रिपोर्ट में लिखा की : 

वल्लभभाई पटेल को इंग्लैंड की सर्दी का मौसम तकलीफ देगा, उन्हें जितनी जल्दी हो सके भारत लौट जाना चाहिए, इंग्लैंड की आबोहवा उनके स्वास्थ्य को बिगाड़ रही है। 

सरदार पटेल एक निडर और सच्चा देश भक्त था जो विपरीत परिस्थिति ओ में भी हार नहीं मानते थे और अपने अंतिम दिनों तक भारत की सेवा करते रहे। 

रशेष पटेल - करमसद

સરદાર જેલમહેલમાં – (નવજીવન – ૯ માર્ચ ૧૯૩૦)

સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ વિનોદમાં કહેતા કે તેમની રેખામાં જેલ નથી જોવામાં આવતી. તેમણે જેલ નથી જ જેમને જેલ મહેલ સમાન અથવા જેમને માં જેલ અને મહેલમાં ભેદ નથી, જ્યાં આજે સરદાર બિરાજે છે ત્યાં આપણે સહુએ જવાનું છે. પણ લાયકાત મેળવ્યા વિના જેલ મળતી નથી. સરદાર વલ્લભભાઈની અમૂલ્ય સેવાને સારું આપણે લાયક હતા કે નહીં તે આપણે હવે બતાવવાનો અવસર આવ્યો છે. તેમને ગુજરાતની આશા કાં ન હોય? મજૂરોની સેવા તેમણે કયાં નથી કરી? ટપાલવાળાઓએ, રેલવેના નોકરોએ તેમની પાસેથી ક્યાં સ્વરાજ્યના પાઠ નથી લીધા? અમદાવાદના કયાં શહેરીને ખબર નથી કે તેમણે પોતાનું સર્વસ્વ હોમીને શહેરની સેવા કરી છે. શહેરમાં જ્યારે ભારે મરકી ફેલાઈ રહી હતી ત્યારે માંદાની સેવાને સારું ગોઠવણ કરનાર વલ્લભભાઈ, દુષ્કાળ વખતે દુષ્કાળિયાની વહારે ધાનાર વલ્લભભાઈ, મહાપૂર આવ્યું, લાખો ઘરબાર વિનાના થયા, ખેતરોના પાક તણાઈ ગયા ત્યારે આખા ગુજરાતનાં સંકટનું નિવારણ કરવા સેંકડો સ્વયંસેવકોને તૈયાર કરનાર, લોકોને સારું કરોડ રૂપિયા સરકાર પાસેથી કઢાવનાર વલ્લભભાઈ, બારડોલીના વિજયને સારૂ જેમને ઋણી પ્રજાએ સરદાર તરીકે સંબોધ્યા તે વલ્લભભાઈ, અને સંપૂર્ણ સ્વરાજ્યની છેલ્લી લડત લડવાને સારૂ પ્રજાને તૈયાર કરી રહ્યા હતા તે વલ્લભભાઈ. એ તો પોતાના કર્તવ્ય નું પાલન કરતાં કરતાં જેલમાં પહોંચ્યા. આપણે હવે શું કરવું? આ પ્રશ્નનો એક જવાબ તો સ્પષ્ટ છે. આપણે હતાશ ન થવું પણ દરેકે બમણી દ્રઢતાથી, બમણી હિંમતથી સવિનય ભંગને સારું તૈયાર થવું ને જેલનો, ને મોત મળે તો મોતનો માર્ગ લેવો. સરદાર ગયા એટલે કોણ દોરશે એવો નામર્દીનો સવાલ મનમાં ઊઠવા ન દેવો. પ્રાંતિક સમિતિ તરફથી જે ફરમાન નીકળે તેનો પૂરો અમલ કરવો. જે બાબતમાં સમિતિ તરફથી હુકમ ના નીકળે તે બાબતમાં સ્થાનિક નેતા કહે ત કરવું. સ્થાનિક નેતા ન હોય તો પોતાના આંતરાત્માને પૂછવું. તેનો જવાબ મળે તો તે પ્રમાણે કરવું. 

શાંતિનો ભંગ કડી ન કરવો, ખૂણે કદી ન બેસી રહેવું. વિદેશી વસ્ત્રોના ચુંથા હજુ રાખ્યા હોય તો તે ફેંકી કે બાળી મૂકવા. ખાદી ધારણ કરવી. મીઠું બનાવવા તૈયાર થઈ રહેવું. મીઠાનો કાર જવાનો જ છે એવો નિશ્ચય કરવો.

આ યુધ્ધમાં એક જ વસ્તુની જરૂર છે. જો આપણે વિવેકપૂર્વક સર્વસ્વ હોમવા તૈયાર થઈએ ને હોમીએ તો પૂર્ણ સ્વરાજ હસ્તામલકવત્ છે.

મારો માર્ગ મને સ્પષ્ટ સૂઝે છે. મને સરકાર છૂટો રહેવા દે ત્યાં લગી મારે તો મીઠા વિષેના સરકારના રાક્ષસી કાયદાનો ભંગ કરીને મીઠાવેરો રદ કરાવવો છે, ને સ્વરાજનું પહેલું પગથિયું ચડવું છે અથવા તેમ કરતાં મરણપર્યંત લડવું છે. બીજા પણ તે જ કરે. તે કરવાનું ન સૂઝે અથવા તેમ કરવાની હિંમત ન હોય તો બીજું તેવું શોધી કાઢે ને કરે. જેને સવિનય ભંગ કરવો છે તેની પાસે આજે ઘણા સાધનો છે અને સરકાર નવાં ઉત્પન્ન કરી રહી છે. જેમ આપણે સારું આ જીવનમરણનો ખેલ છે તેમ જ સરકારને સારું છે. તેની હસ્તીનો આધાર સ્વતંત્ર સ્વભાવના માણસોને દબાવવાનો રહ્યો જણાય છે. નહિ તો જે વલ્લભભાઈને શાંતિ જાળવવાને સારું પંકાયેલા છે તેમને કેમ પકડે? આપણી હસ્તીનો આધાર સરકારથી ન દબાવા ઉપરને તેના નીતિવિરુધ્ધ કાનૂનો અને આજ્ઞાઓનો ભંગ કરવા ઉપર છે. 

Funny Facts of Sardar Patel - સરદાર પટેલના રમૂજી કિસ્સાઓ

સરદાર પટેલને હુક્કો પીવાની ટેવ અને આથી, બેરિસ્ટર થવા જ્યારે તેઓ લંડન ગયા ત્યારે હુક્કાની તમાકુ સાથે લઈ ગયેલા. સ્ટીમરમાંથી ઊતર્યા એટલે તેમના સામાનની તપાસ થઈ અને હુક્કાની તમાકુ જોઈ અધિકારી પૂછ્યું કે આ શું છે? હાજર જવાબી સરદાર પટેલે કહ્યું આ તો "Indian Sweets : You can taste it : આ તો હિન્દુસ્તાનની મીઠાઈ છે તમે ચાખી શકો છો." સામાન્ય રીતે હુક્કાની તમાકુમાં ગોળ મેળવેલ હોય એટલે ગળ્યું લાગે. અધિકારી એ ચાખ્યા બાદ કહયું "Very nice, Very nice." આમ સરદાર પટેલ ગમે ત્યારે મજાક કરી લેતા.

Sardar Patel's Treatment at Pune

વર્ષ ૧૯૪૫ દરમ્યાન જ્યારે સરદાર પટેલ જેલમાંથી બહાર આવ્યા ત્યારે તેમની તબિયત ખૂબ કથળી ગયેલી. તેમના મોટા આંતરડાના ખૂબ જ દર્દ હતું અને લગભગ આંતરડું નિષ્ક્રિય જેવું જ થઈ ગયું હતું. તેમણે ડોક્ટરોએ ઓપરેશનની સલાહ આપી પરંતુ આ એક ગંભીર પ્રકારનું ઓપરેશન હતું અને જોખમી પણ હતું.ગાંધીજીએ સરદાર પટેલને નિસર્ગોપચાર (નેચરોપેથી)ની સલાહ આપી અને ઉપચાર દરમ્યાન તેમણે સરદાર ને પોતાની સાથે જ રહેવાનું જણાવ્યું.સરદારની હામી મળતા જ, ઓગસ્ટના ત્રીજા અઠવાડિયામાં ગાંધીજી પૂના માં ડૉ. દિનશા મહેતા ના નિસર્ગોપચાર કેન્દ્રમાં સરદાર સાથે રહેવા ગયા.

ડૉ. દિનશા મહેતા ના નિસર્ગોપચાર કેન્દ્રમાં ૩ મહિના રહ્યા અને પછી ગાંધીજી સેવાગ્રામ પરત ફરતા સમયે નિસર્ગોપચારની વિદ્યાપીઠની યોજના મનમાં નક્કી કરી લીધેલ.એક મિશનરીની મદદથી આ નિસર્ગોપચાર ની સ્થાપના પણ થઈ, ડૉ.મહેતાએ પોતાના નિસર્ગોપચાર કેન્દ્રો નું એક ટ્રસ્ટ રચી ગાંધીજીને તેના ટ્રસ્ટી બનાવ્યા. સરદાર પટેલે ગાંધીજીને મજાક માં કહ્યું કે

“૭૬ વર્ષની ઉમરે લોકો પોતાના કુટુંબની જવાબદારી પણ બીજાઓને સોંપી સન્યાસ ધારણ કરે, પરંતુ આપ તો બીજા લોકોની જવાબદારીઓ પોતાને માથે ઉઠાવી રહ્યા છો!”

Known - Unknown facts about Vithalbhai Patel

વિઠ્ઠલભાઈ વિશે જાણી અજાણી વાતો

વિઠ્ઠલભાઈ પટેલે અમેરિકાની મુલાકાત લીધી

વિઠ્ઠલભાઈએ ૧૯૩૨ના નવેમ્બરમાં અમેરિકાની મુલાકાત લીધી હતી અને પાંચ મહિના એ દેશમાં ગાળ્યા હતા. તેઓ અમેરિકા ગયા હતા ત્યારે ભારતમાં સવિનય કાનૂનભંગ ની ચળવળ જોરશોરથી ચાલી રહી હતી. આ ચળવળે અમેરિકનોમાં ભારે રસ જગાવ્યો હતો અને વિશ્વની સૌથી મહાન સામ્રાજ્યવાદી સત્તા સામે સ્વતંત્રતા માટેના સૌથી સાહસિક પ્રયોગ તરીકે તેને લેવામાં આવ્યો હતો. તેમણે જે શહેરોની મુલાકાત લીધી હતી તે તમામમાં; તેમનું સિટી હોલ ખાતે મેયરો દ્વારા સ્વાગત કરવામાં આવ્યું હતું. ન્યૂ યોર્ક, બોસ્ટન, વોર્સેસ્ટર, ડેટ્રોઇટ, એન આર્બર, શિકાગો, વિચિટ્સ, સાન ફ્રાન્સિસ્કો અને અન્ય શહેરોના મેયરોએ તેમને સત્તાવાર રીતે આવકાર્યા હતા અને તેમનું સ્વાગત કર્યું હતું. ઘણાં શહેરોએ તેમને 'ફ્રીડમ ઓફ ધ સિટી'નું અસામાન્ય સન્માન આપ્યું હતું અને તે 'ફ્રીડમ ઓફ ધ સિટી'ના પ્રતીક રૂપે એક સોનેરી ચાવી ઔપચારિક રીતે તેમને સોંપવામાં આવી હતી. પેન્સિલવેનિયા, મેરીલેન્ડ અને મેસેચ્યુસેટ્સ જેવા ઘણા રાજ્યોના ગવર્નરોએ વિઠ્ઠલભાઈને તેમના સત્તાવાર મહેમાન તરીકે આવકાર્યા હતા અને તેમની મહેમાન તરીકેની મહેમાન તરીકેની ઓફર કરી હતી. કેલિફોર્નિયા સ્ટેટ લેજિસ્લેટિવે પણ ખુલ્લા અધિવેશનમાં તેમનું સ્વાગત કર્યું હતું અને તેમણે અડધા કલાક સુધી તેના બંને ગૃહોમાંના દરેકને સંબોધન કર્યું હતું. એવું કહેવામાં આવે છે કે પૂર્વની કોઈ વ્યક્તિએ ભાગ્યે જ રાષ્ટ્ર વ્યાપી ધ્યાન આકર્ષિત કર્યું હતું, જ્યાં સુધી ભારત સાર્વભૌમ લોકશાહી પ્રજાસત્તાક બન્યું ન હતું, જેમ કે વિઠ્ઠલભાઈએ કર્યું હતું. વિઠ્ઠલભાઈએ એક વખત પ્રવચનમાં કહ્યું હતું કે :

હું જ્યોર્જ વોશિંગ્ટન અને અબ્રાહમ લિંકનની ભૂમિમાં સ્વાતંત્ર્યની ભૂમિમાં છું. તેઓ વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતા ના હિમાયતી અને ગુલામી ના શત્રુ હતા. હું જાણું છું કે તમે લોહી અને સંબંધોના સંબંધોથી બ્રિટન સાથે ગાઢ રીતે બંધાયેલા છો. સામ્રાજ્યવાદ એ જૂના દેશ, બ્રિટન ની લાક્ષણિકતા રહી છે, પરંતુ તે હંમેશાં અમેરિકાના લોકોની સ્વતંત્ર, ઇચ્છાની વિરુદ્ધ રહ્યું છે, અને તમારું રાષ્ટ્રીય અસ્તિત્વ બ્રિટન સામેના તમારા સ્વતંત્રતા ના યુદ્ધ સાથે જોડાયેલું છે. આ રીતે તમારો સ્વતંત્રતા પ્રેમ એ ભૂતકાળ પ્રત્યેની કોઈ પણ ભાવનાત્મક નિષ્ઠા કરતાં વધારે છે. તેથી, સામ્રાજ્યવાદ ના શાપ વિશે હું મારા મનની વાત તમને મુક્ત પણે કહી શકું છું. આ એક એવો શ્રાપ છે, જેનાથી આપણે ભારતમાં પ્રત્યક્ષ રીતે સહન કરીએ છીએ; આડકતરી રીતે, આખું વિશ્વ તેનાથી પીડાય છે. આ એક એવો રોગ છે જેનું ઝેર આખા વિશ્વમાં ફેલાઈ રહ્યું છે. તે વિશ્વના હતાશાનું કારણ છે.

તેમણે વધુમાં જણાવ્યું હતું કેઃ

આપણો દેશ, જે એક સમયે કહેવતની દ્રષ્ટિએ સમૃદ્ધ હતો, તે હવે ખેદજનક રીતે ગરીબ બની ગયો છે. અંગ્રેજોના આગમન પછી -ભારતમાં સંપત્તિ નું નુકસાન સક્ષમ સત્તાવાળાઓ દ્વારા ત્રીસ હજાર મિલિયન ડોલરથી વધુ હોવાનો અંદાજ છે. મહેરબાની કરીને સમજી લો કે ભારતનો સંઘર્ષ ખરાબ શાસન સામે સારા શાસનનો નથી; તે સ્વાર્થી ઇર્ષ્યા નો સંઘર્ષ નથી. તે રાષ્ટ્રના મુખ્ય કાયદા પર આધારિત છે, જે પ્રકૃતિના સ્વ-વિકાસ અને સ્વ-સંરક્ષણના પોતાના કાયદા પર આધારિત છે. તે માત્ર આપણું જ નથી પોતાની સુખાકારી જે આપણી સ્વતંત્રતા પર આધારિત છે. આપણી સ્વતંત્રતા પર જગતની મુક્તિને લટકાવી દેવામાં આવે છે.

અમેરિકાના જોરદાર પ્રવાસ બાદ વિઠ્ઠલભાઈએ જણાવ્યું હતું કે:

હું અમેરિકા છોડીને ડબલિન, લંડન, જીનીવા, વિયેના અને ભારતીય જેલ જવા માટે આશા રાખું છું. મેં, આ ક્ષણે, આ દેશમાં, એકલા હાથે, મારું કામ પૂરું કર્યું છે અને મને સંતોષ છે.

જ્યારે તેઓ ન્યૂયોર્કમાં હતા, ત્યારે તેમણે એક વખત એમ્પાયર સ્ટેટ બિલ્ડિંગની મુલાકાત લીધી હતી, જે તે સમયે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સની સૌથી ઊંચી ઇમારત હતી અને તે ઇમારત ની ટોચ પરથી વિઠ્ઠલભાઈએ ટિપ્પણી કરી હતી: 

આ બધું ઘણું સારું છે. એ દશ્ય ખૂબ જ સરસ છે અને અહીંથી તેને જોવું આનંદદાયક છે, પણ હું મારા દેશમાં પાછો જઈને આપણી ગરીબ ઝૂંપડી ઓ માં રહેવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યો છું અને ભારતના ધ્યેયને સિદ્ધ કરવા માટે લડતા વર્ગોને એકતાની શરત લગાવવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યો છું. 

વિઠ્ઠલભાઈની મુલાકાત અંગે શ્રી જે.ટી.સન્ડરલેન્ડે જણાવ્યું હતું કે 

ભારતમાંથી અન્ય કોઈ મુલાકાતીને આટલી ઊંચી સત્તાવાર માન્યતા અને આવકાર મળ્યો નથી.

વિઠ્ઠલભાઈ અમેરિકાના શહેરોના સખત પ્રવાસ પછી ઇંગ્લેન્ડ પાછા ફર્યા. તેઓ ભારત પાછા ફરવા તલસી રહ્યા હતા પણ તેમની આ ઇચ્છા અધૂરી રહી ગઈ. જ્યારે તેઓ ઈગ્લેન્ડમાં પાછા ફર્યા, ત્યારે ઈંગ્લેન્ડના આયર્લેન્ડ સાથેના રાજકીય  સંબંધો ફરી એકવાર ચિંતાનું કારણ બની રહ્યા હતા. તે સમયે શ્રી દ વેલેરા ફરીથી સત્તા પર આવ્યા હતા અને લગભગ આઇરિશ સ્વતંત્ર રાજ્યના સરમુખત્યાર બની ગયા હતા. ડી વેલેરાનો પ્રયાસ વાર્ષિક ભથ્થું  ચૂકવવા નો ઇનકાર કરીને આયર્લેન્ડની ઈંગ્લેન્ડ પ્રત્યેની જવાબદારી નો અસ્વીકાર કરવાનો હતો. વિઠ્ઠલભાઈ ડી વેલેરાના  નિમંત્રણથી આયર્લેન્ડની મુલાકાતે આવ્યા હતા અને આયરિશ નેતાઓ સાથે લાંબી વાતચીત કરી હતી . ૧૯૩૩ની ૧૦મીસપ્ટેમ્બરે વિઠ્ઠલભાઈ વિયેનાથી જીનીવા જવા રવાના થયા અને ખરેખર તો આ યાત્રા  તેમના માટે ખૂબ જ કઠિન બની ગઈ. જ્યારે તે જીનીવા પહોંચ્યો, ત્યારે તેનું વધુ એક બ્રેક-ડાઉન થયું અને જીનીવાના શ્રેષ્ઠ ડૉક્ટરે તેને તાત્કાલિક જીનીવા નજીક 'Clinique La Lagnierein gland' માં જવાની સલાહ આપી. વિઠ્ઠલભાઈને દુનિયાના બધા જ ભાગોમાંથી સહાનુભૂતિના ઘણા સંદેશા મળ્યા, જેમાં લોર્ડ ઈરવીનનો એક ખૂબ જ મૈત્રી ભર્યો પત્ર પણ હતો. તેમના મૃત્યુ પહેલાં, તેમના મનમાં એક જ વિચાર હંમેશાં ફરતો હતો તે હતો ભારતની સ્વતંત્રતા અને તેમના જીવનની અંતિમ ક્ષણમાં તેમણે તેમની આસપાસના લોકોને કહ્યું - 

મારા બધા દેશવાસીઓ અને ભારત અને સમગ્ર વિશ્વના તમામ મિત્રોને મારા આશીર્વાદ આપો, હું મૃત્યુ પામું તે પહેલાં, હું ભારતની સ્વતંત્રતાની વહેલી તકે પ્રાપ્તિ માટે પ્રાર્થના કરું છું.

ભારતની સ્વતંત્રતાને સમર્પિત એક ભવ્ય રાજકીય નેતાની એક ચતુરાઈભરી કારકિર્દીનો અંત ૨૨મી ઑક્ટોબર, ૧૯૩૩ના રોજ સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડમાં જીનીવા નજીક ગ્લેન્ડમાં થયો.

વિઠ્ઠલભાઈએ તેમની અંતિમ ઇચ્છામાં વ્યક્ત કર્યું હતું કે તેમના પાર્થિવ દેહને ભારતમાતાના ચરણોમાં પાછા ફરવું જોઈએ, જેમની સેવામાં તેમણે પોતાનું આખું જીવન ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામના સાચા પૂજારી તરીકે સમર્પિત કર્યું હતું અને સમર્પિત કર્યું હતું અને આ સંદર્ભમાં, ભારતના મહાન સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓમાંના એક શ્રી સુભાષચંદ્ર બોઝ અને અન્ય મિત્રોમાંના એક દ્વારા તમામ જરૂરી પગલાં લેવામાં આવ્યા હતા. તેમના પાર્થિવ દેહને ભારત મોકલો. 10 નવેમ્બર, 1933ના રોજ તેમના પાર્થિવ દેહને મુંબઈ લાવવામાં આવ્યો હતો. 

વિઠ્ઠલભાઈની મરણોત્તર ઈચ્છા એવી હતી કે લોકમાન્ય તિલકના અવશેષોનો જે જગ્યાએ અંતિમ સંસ્કાર કરવામાં આવ્યો હતો તે સ્થળની નજીક જ મુંબઈમાં ચોપાટીની રેતી માં તેમના અવશેષોનો અંતિમ સંસ્કાર કરવામાં આવે. પરંતુ બોમ્બેના સત્તાધીશોએ પરવાનગી આપવાનો ઇનકાર કરી દીધો હતો, જેની યોગ્ય રીતે જ આકરી ટીકા થઈ હતી અને અંતિમ વિધિની વ્યવસ્થા ના પ્રભારીઓએ મુંબઈના સોનપુર બર્નિંગ ઘાટમાં અંતિમ સંસ્કાર કરવાનું નક્કી કર્યું હતું.