Swaraj - 21 - The Rebel Yogi: How Sri Aurobindo Transformed from a European Scholar to the Prophet of Indian Nationalism and Spiritual Evolution

મહાયોગી શ્રી અરવિંદ: ક્રાંતિકારી નેતાથી આધ્યાત્મિક ઋષિ સુધીની જીવનયાત્રા અને પૂર્ણ યોગનો મહિમા

Watch on YouTube

---

ઇતિહાસ ઘણીવાર વિરોધાભાસોથી ભરેલો હોય છે. ભારતીય પુનરુજ્જીવનની સૌથી મોટી વક્રોક્તિ એ છે કે જે વ્યક્તિને ભવિષ્યમાં "ભારતીય રાષ્ટ્રવાદના પયગંબર" તરીકે ઓળખાવાનું હતું, તેમનો ઉછેર તેમના પિતાએ એક સંપૂર્ણ અંગ્રેજ સજ્જન તરીકે કર્યો હતો. શ્રી અરવિંદ ઘોષનું જીવન માત્ર એક ક્રાંતિકારીની જીવનકથા નથી; તે માનવ ચેતનાના ઉત્ક્રાંતિની એક અદભૂત ગાથા છે. એક તેજસ્વી કેમ્બ્રિજ સ્કોલરથી લઈને બ્રિટિશ સામ્રાજ્યને હચમચાવી નાખનાર અગ્નિવીર નેતા, અને અંતે, પોંડિચેરીના શાંત આશ્રમમાં બેસીને માનવજાતના ભવિષ્યનો નકશો તૈયાર કરનાર મહર્ષિ સુધીની તેમની યાત્રા રોમાંચક અને પ્રેરણાદાયી છે.

આધુનિક યુગમાં, જ્યારે ભૌતિકવાદ અને આધ્યાત્મિકતા વચ્ચે સંઘર્ષ ચાલી રહ્યો છે, ત્યારે શ્રી અરવિંદનું જીવન આપણને શીખવે છે કે રાષ્ટ્રભક્તિ અને ઈશ્વરભક્તિ એકબીજાથી અલગ નથી.

શ્રી અરવિંદનો જન્મ ૧૫ ઓગસ્ટ ૧૮૭૨ના રોજ કલકત્તામાં થયો હતો. તેમના પિતા, ડૉ. કૃષ્ણધન ઘોષ, એક પ્રખર એંગ્લોફાઇલ (અંગ્રેજી સંસ્કૃતિના ચાહક) હતા. તેઓ માનતા હતા કે ભારતનું ભવિષ્ય પશ્ચિમી શિક્ષણમાં જ રહેલું છે. આ માન્યતાને કારણે, તેમણે એક વિચિત્ર પ્રયોગ કર્યો. અરવિંદ અને તેમના ભાઈઓને માત્ર સાત વર્ષની ઉંમરે ઇંગ્લેન્ડ મોકલી દેવામાં આવ્યા. ડૉ. ઘોષની સ્પષ્ટ સૂચના હતી કે છોકરાઓને ભારતીય સંસ્કૃતિ, ભાષા અને ધર્મથી સંપૂર્ણપણે દૂર રાખવા અને તેમને "સંપૂર્ણ યુરોપિયન ઉછેર" આપવો.

અરવિંદ માન્ચેસ્ટરના એક પાદરીના પરિવાર સાથે રહ્યા. ત્યાં તેમણે લેટિન, ગ્રીક, ફ્રેન્ચ અને જર્મન ભાષાઓમાં અસાધારણ મહારત હાંસલ કરી. જ્યારે તેઓ કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં પહોંચ્યા, ત્યારે તેઓ એક વિલક્ષણ પ્રતિભા તરીકે ઉભરી આવ્યા હતા. તેમણે ગ્રીક અને લેટિન કવિતાઓમાં એવોર્ડ જીત્યા અને એક અંગ્રેજ કવિની જેમ સાહિત્ય રચ્યું. તેમણે પ્રતિષ્ઠિત 'ઇન્ડિયન સિવિલ સર્વિસ' ની પરીક્ષા પણ રેકોર્ડ માર્ક્સ સાથે પાસ કરી. બ્રિટિશ શાસનમાં ઉચ્ચ હોદ્દા પર બિરાજવા માટેનો તેમનો માર્ગ મોકળો હતો.

પરંતુ, નિયતિએ તેમના માટે કંઈક બીજું જ લખ્યું હતું. અરવિંદના મનમાં વિદ્રોહનું બીજ રોપાઈ ચૂક્યું હતું. તેઓ બ્રિટિશ સરકારની નોકરી કરવા માંગતા ન હતા. એક સૂક્ષ્મ બળવા રૂપે, તેઓ સિવિલ સર્વિસ માટે ફરજિયાત એવી ઘોડેસવારીની પરીક્ષામાં જાણીજોઈને ગેરહાજર રહ્યા. પરિણામે, તેમને ગેરલાયક ઠેરવવામાં આવ્યા—જેવું તેઓ ગુપ્ત રીતે ઈચ્છતા હતા. ૧૮૯૩માં, ૨૧ વર્ષની વયે, તેઓ ભારત પાછા ફર્યા. પરંતુ આ વખતે તેઓ બ્રિટિશ તાજના સેવક તરીકે નહીં, પરંતુ માતૃભૂમિના સપૂત તરીકે આવ્યા હતા, જેની આંખોમાં, બરોડા કોલેજના અંગ્રેજ આચાર્યના શબ્દોમાં, "એક રહસ્યમય અગ્નિ અને તેજ" હતું.

ભારત પરત ફર્યા બાદ, અરવિંદે બરોડા સ્ટેટ સર્વિસમાં મહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડના સાન્નિધ્યમાં તેર વર્ષ વિતાવ્યા. આ સમયગાળો તેમના માટે 'મૌન સાધના' અને 'સ્વ-શોધ'નો સમય હતો. જે મૂળથી તેમને તેમના પિતાએ દૂર રાખ્યા હતા, તે મૂળને તેમણે ફરીથી શોધી કાઢ્યા. તેમણે જાતે સંસ્કૃત, બંગાળી, મરાઠી અને ગુજરાતી ભાષાઓ શીખી. તેમણે રામાયણ, મહાભારત અને ઉપનિષદોનો ઊંડો અભ્યાસ કર્યો.

આ દરમિયાન, બંગાળમાં અસંતોષની આગ ભભૂકી રહી હતી. ૧૯૦૫માં લોર્ડ કર્ઝને બંગાળના ભાગલા પાડ્યા, જેણે આખા દેશમાં રોષ ફેલાવ્યો. અરવિંદ હવે પડદા પાછળ રહી શક્યા નહીં. તેમણે બરોડાની સુરક્ષિત નોકરી છોડી દીધી અને કલકત્તા આવીને આઝાદીની લડાઈમાં ઝંપલાવ્યું. તેઓ નેશનલ કોલેજ (જે આજે જાદવપુર યુનિવર્સિટી તરીકે ઓળખાય છે) ના પ્રથમ પ્રિન્સિપાલ બન્યા.

પરંતુ તેમનું સૌથી મોટું હથિયાર તેમની કલમ હતી. તેમણે 'વંદે માતરમ' અંગ્રેજી દૈનિકનું સંપાદન સંભાળ્યું. તેમના લેખોએ બ્રિટિશ સામ્રાજ્યના પાયા હચમચાવી દીધા. તે સમયે જ્યારે કોંગ્રેસના નેતાઓ માત્ર અરજીઓ અને વિનંતીઓમાં માનતા હતા, ત્યારે અરવિંદે સૌપ્રથમ "સંપૂર્ણ સ્વરાજ" ની માંગણી કરી. તેમણે "નિષ્ક્રિય પ્રતિકાર" નો સિદ્ધાંત આપ્યો, જેમાં વિદેશી વસ્તુઓનો બહિષ્કાર અને સ્વદેશીનો સ્વીકાર સામેલ હતો. બ્રિટિશ સરકાર તેમનાથી એટલી ડરતી હતી કે વાઈસરોય મિન્ટોએ તેમને "સૌથી ખતરનાક વ્યક્તિ" ગણાવ્યા હતા.

મે ૧૯૦૮ માં, બ્રિટિશ સરકારે ક્રાંતિકારી પ્રવૃત્તિઓને ડામવા માટે અરવિંદની ધરપકડ કરી. તેમના પર પ્રખ્યાત 'અલીપોર બોમ્બ કેસ' માં ષડયંત્ર રચવાનો આરોપ મૂકવામાં આવ્યો. તેમને એક વર્ષ સુધી અલીપોર જેલમાં એકાંત કેદમાં રાખવામાં આવ્યા. સામાન્ય માણસ માટે જેલની કોટડી નરક સમાન હોઈ શકે, પરંતુ અરવિંદ માટે તે તપોભૂમિ બની ગઈ.

જેલના એકાંતમાં, અરવિંદે ગહન યોગ સાધના શરૂ કરી. અહીં તેમનું સંપૂર્ણ રૂપાંતર થયું. તેમને જેલની ચાર દીવાલોમાં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ (વાસુદેવ) ના દર્શન થયા. તેમણે પોતે કહ્યું હતું કે, "હું જેલર તરફ જોતો, તો મને તેમાં કૃષ્ણ દેખાતા; હું કોર્ટમાં ગયો, તો ન્યાયાધીશની ખુરશી પર અને સરકારી વકીલમાં પણ મને કૃષ્ણ જ દેખાતા હતા." તેમને સાક્ષાત્કાર થયો કે ભારતની આઝાદી માત્ર સત્તા પરિવર્તન માટે નથી, પરંતુ "સનાતન ધર્મ" ના પ્રસાર અને વિશ્વ કલ્યાણ માટે જરૂરી છે.

તેમના કેસની પેરવી મહાન વકીલ ચિતરંજન દાસે કરી હતી. તેમના બચાવના અંતિમ શબ્દો ભવિષ્યવાણી સાબિત થયા: "આ માણસ માત્ર કાયદાની અદાલત સમક્ષ ઉભો નથી, તે ઇતિહાસની અદાલત સમક્ષ ઉભો છે... મૃત્યુ પછી પણ તેના શબ્દો માત્ર ભારતમાં જ નહીં પરંતુ સુદૂરના દેશોમાં પણ ગુંજતા રહેશે." 1909માં પુરાવાના અભાવે તેઓ નિર્દોષ છૂટ્યા, પરંતુ જેલમાંથી બહાર આવેલો વ્યક્તિ હવે માત્ર રાજનેતા ન હતો; તે એક મહર્ષિ હતો.

જેલમાંથી મુક્ત થયા પછી, અરવિંદે 'કર્મયોગી' અને 'ધર્મ' સામયિકો દ્વારા પોતાના વિચારો ફેલાવવાનું ચાલુ રાખ્યું. પરંતુ ૧૯૧૦ માં, બ્રિટિશ સરકાર ફરીથી તેમની ધરપકડ કરવાની ફિરાકમાં હતી. ત્યારે તેમને એક "આદેશ" (અંતરાત્માનો અવાજ) મળ્યો—"પોંડિચેરી જાઓ."

બધું છોડીને, તેઓ ગુપ્ત રીતે ફ્રેન્ચ શાસિત પોંડિચેરી પહોંચ્યા. ૪ એપ્રિલ ૧૯૧૦ ના રોજ તેમના આગમને તેમના જીવનના નવા અધ્યાયની શરૂઆત કરી. અહીં તેમણે રાજકારણથી સંપૂર્ણ સંન્યાસ લીધો અને માનવજાતના ભવિષ્ય માટે આધ્યાત્મિક કાર્ય શરૂ કર્યું. ૧૯૧૪માં, ફ્રાન્સથી આવેલા મીરા અલ્ફાસા (જેમને પાછળથી 'ધ મધર' અથવા શ્રીમા તરીકે ઓળખવામાં આવ્યા) તેમને મળ્યા અને તેમના આધ્યાત્મિક સહયોગી બન્યા.

પોંડિચેરીમાં તેમણે 'આર્ય' માસિક શરૂ કર્યું, જેમાં તેમણે પોતાના મહાન ગ્રંથો—'ધ લાઈફ ડિવાઈન' (દિવ્ય જીવન), 'ધ સિન્થેસિસ ઓફ યોગ' (યોગ સમન્વય), અને 'સાવિત્રી'—પ્રકાશિત કર્યા. 'સાવિત્રી' એ અંગ્રેજી ભાષાનું સૌથી લાંબુ મહાકાવ્ય છે (લગભગ ૨૪,૦૦૦ પંક્તિઓ), જે તેમના આધ્યાત્મિક અનુભવોનો નિચોડ છે.

શ્રી અરવિંદનો યોગ પરંપરાગત યોગ કરતા અલગ છે. સામાન્ય રીતે યોગનો હેતુ સંસાર છોડીને મોક્ષ મેળવવાનો હોય છે (સંન્યાસ). પરંતુ શ્રી અરવિંદે "પૂર્ણ યોગ" નો માર્ગ બતાવ્યો. તેમનું કહેવું હતું કે ઈશ્વરને પામવા માટે પૃથ્વી છોડવાની જરૂર નથી, પરંતુ દિવ્ય ચેતનાને પૃથ્વી પર નીચે ઉતારવાની જરૂર છે.

તેમનો મુખ્ય સિદ્ધાંત "ઉત્ક્રાંતિ" નો હતો. તેમણે કહ્યું કે "માણસ એ અંતિમ સત્ય નથી, તે એક સંક્રમણકાલીન પ્રાણી છે." જેમ પથ્થરમાંથી પ્રાણ અને પ્રાણીમાંથી માણસ બન્યો, તેમ માણસે હવે "સુપરમેન" (અતિમાનવ) અથવા "સુપ્રમેન્ટલ બીઇંગ" બનવાનું છે. આ નવી ચેતના પૃથ્વી પર સત્ય, જ્ઞાન અને આનંદનું સામ્રાજ્ય સ્થાપશે.

૧૫ ઓગસ્ટ ૧૯૪૭ ના રોજ જ્યારે ભારત આઝાદ થયું, ત્યારે તે શ્રી અરવિંદનો ૭૫મો જન્મદિવસ હતો. તેમણે આને માત્ર એક અકસ્માત નહીં, પરંતુ તેમના જીવનકાર્ય પર "દૈવી મહોર" ગણાવી. ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયો પરના તેમના સંદેશમાં તેમણે પોતાના પાંચ સપનાઓનું વર્ણન કર્યું હતું:

૧)         એક મુક્ત અને અખંડ ભારત.

૨)         એશિયાના દેશોનું પુનરુત્થાન અને મુક્તિ.

૩)         સમગ્ર માનવજાતનું એક વિશ્વ-સંઘ.

૪)         ભારતનું આધ્યાત્મિક જ્ઞાન સમગ્ર વિશ્વમાં ફેલાય.

૫)         ઉત્ક્રાંતિનું એક નવું પગલું, જે મનુષ્યને ઉચ્ચ અને દિવ્ય ચેતના તરફ લઈ જાય.

૫ ડિસેમ્બર ૧૯૫૦ના રોજ, શ્રી અરવિંદે મહાસમાધિ લીધી. તેમનું શરીર ૧૧૧ કલાક સુધી એક અદભૂત સુવર્ણ તેજ થી ચમકતું રહ્યું હતું, જે તેમના કોષોમાં ઉતરેલી દિવ્ય ચેતનાનો પુરાવો હતો. આજે પોંડિચેરી આશ્રમ અને ઓરોવિલ તેમના સપનાઓને સાકાર કરવા માટે કાર્યરત છે.

શ્રી અરવિંદ માત્ર એક સ્વતંત્રતા સેનાની કે કવિ ન હતા; તેઓ એક ભવિષ્યદ્રષ્ટા હતા. જ્યારે આજે વિશ્વ યુદ્ધ, અશાંતિ અને માનસિક તણાવથી ઘેરાયેલું છે, ત્યારે તેમનો સંદેશ—કે માનવજાતનું ભવિષ્ય અંધકારમાં નહીં પણ દિવ્ય પ્રકાશમાં છે—વધુ પ્રાસંગિક બને છે.

---

---

Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---

12 May 1948 Sardar Patel Speech | कश्मीर पर सरदार पटेल की वो 'ऐतिहासिक दहाड़'!

12 May 1948 Sardar Patel Speech | कश्मीर पर सरदार पटेल की वो 'ऐतिहासिक दहाड़'!

Watch on YouTube

12 मई 1948 — भारत के इतिहास का वो दिन, जब 'लौह पुरुष' सरदार वल्लभभाई पटेल ने कश्मीर की जनता और पूरे देश के नाम एक ऐसा संदेश भेजा जिसने भविष्य की नींव रखी।

इस वीडियो में हम गहराई से जानेंगे सरदार पटेल के उस ऐतिहासिक भाषण के बारे में, जो उन्होंने मसूरी से कश्मीर के स्वतंत्रता समारोह की पूर्व संध्या पर दिया था। उस समय सरदार पटेल स्वास्थ्य कारणों (हृदयघात) से व्यक्तिगत रूप से उपस्थित नहीं हो सके थे, लेकिन उनके शब्दों ने कश्मीर से लेकर दिल्ली तक जोश भर दिया था।

इस वीडियो में आप जानेंगे:

✅ मसूरी से संदेश: क्यों सरदार पटेल को मसूरी से संदेश भेजना पड़ा और कश्मीर के प्रति उनकी क्या भावनाएं थीं?

✅ कश्मीर का संघर्ष: शत्रु ताकतों के खिलाफ कश्मीर की जनता का वो कठिन दौर।

✅ शेख अब्दुल्ला और उत्तरदायी सरकार: प्रधानमंत्री के रूप में शेख अब्दुल्ला की नियुक्ति और उस समय के राजनीतिक समीकरण।

✅ अतीत की कड़वाहट बनाम भविष्य का गौरव: ब्रिटिश काल की कड़वाहट को भूलकर कैसे सरदार पटेल ने एक नए भारत और समृद्ध कश्मीर का सपना देखा।

✅ भारत-कश्मीर एकता: भारत और कश्मीर के बीच वो गहरा भावनात्मक और वैचारिक जुड़ाव, जिसकी वकालत पटेल ने की थी।

सरदार पटेल का यह संदेश न केवल एक ऐतिहासिक दस्तावेज है, बल्कि यह आज भी हमें एकता और अखंडता की सीख देता है। यदि आप भारत के इतिहास और कश्मीर मुद्दे की गहराई को समझना चाहते हैं, तो यह वीडियो आपके लिए है।

📌 समय रेखा (Timestamps):

0:00 - प्रस्तावना: 12 मई 1948 का महत्व

0:45 - सरदार पटेल का स्वास्थ्य और मसूरी से संदेश

2:15 - कश्मीर में उत्तरदायी सरकार की स्थापना

4:00 - शेख अब्दुल्ला का पत्र और पटेल का जवाब

5:30 - कड़वाहट छोड़ भविष्य की ओर: पटेल का विजन

7:45 - कश्मीर और भारत की अटूट एकता

डिस्क्लेमर: यह वीडियो ऐतिहासिक दस्तावेजों और सरदार पटेल के 12 मई 1948 के आधिकारिक संदेश पर आधारित है। हमारा उद्देश्य इतिहास के महत्वपूर्ण पहलुओं को दर्शकों तक पहुँचाना है। वीडियो पसंद आए तो Like, Share और Subscribe जरूर करें! अपने विचार नीचे कमेंट बॉक्स में साझा करें: क्या आपको लगता है कि सरदार पटेल के विजन को सही ढंग से समझा गया? Visit us https://sardarpatel.in

Subscribe us : https://www.youtube.com/@Rasesh4626?sub_confirmation=1

#SardarPatel #KashmirHistory #SardarVallabhbhaiPatel #IndianHistory #Kashmir1948 #IronManOfIndia #HistoricalSpeech #BharatEkta #SardarPatelSpeech #KashmirIssue

---

---

Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---

Swaraj - 20 - Pandit-Raja Atombapu Sharma

પૂર્વ ભારતના ‘અગસ્ત્ય’ અને આધુનિક ઋષિ: પંડિત-રાજા અતોમ્બાપુ શર્મા – જેમણે કલમ અને જ્ઞાનથી એક યુગ બદલી નાખ્યો

Watch on YouTube

---

ભારતીય ઈતિહાસના પાનાઓ પર એવા અનેક વિદ્વાનોના નામ સુવર્ણ અક્ષરે લખાયેલા છે જેમણે પોતાની વિદ્વતાથી સમાજને નવી દિશા આપી હોય. પરંતુ, પૂર્વોત્તર ભારતની હરિયાળી ખીણોમાં, મણિપુરની પવિત્ર ભૂમિ પર એક એવું વ્યક્તિત્વ થઈ ગયું, જેમને સમકાલીન વિદ્વાનોએ 'વર્તમાન સમયના ઋષિ' તરીકે બિરદાવ્યા હતા. આ વાર્તા છે પંડિત-રાજા અતોમ્બાપુ શર્મા વિદ્યારત્ન (1889–1963) ની. તેઓ માત્ર એક શિક્ષક કે લેખક ન હતા, પરંતુ એક સાંસ્કૃતિક સેતુ હતા જેમણે પ્રાચીન વૈદિક જ્ઞાન અને મણિપુરી પરંપરાઓના અનોખા સંગમને વિશ્વ સમક્ષ મૂક્યો. આજે જ્યારે આપણે ભારતની એકતા અને સાંસ્કૃતિક વારસાની વાત કરીએ છીએ, ત્યારે આ મહાન 'પંડિત-રાજા' ના જીવનને જાણવું અત્યંત આવશ્યક છે.

31 જાન્યુઆરી, 1889 ના રોજ ઈમ્ફાલના સગોલબંધ વિસ્તારમાં જન્મેલા અતોમ્બાપુનો ઉછેર જ્ઞાન અને આધ્યાત્મિકતાના વાતાવરણમાં થયો હતો. તેમના પિતા, ફુરેલત્પમ નિકુંજ-વિહારી (જેઓ તોલેન શર્મા તરીકે પણ ઓળખાતા હતા), એક પ્રખર જ્યોતિષી હતા. પિતાની છત્રછાયામાં જ બાળ અતોમ્બાપુએ સંસ્કૃત વ્યાકરણ, છંદ, સ્મૃતિઓ, અલંકાર અને જ્યોતિષશાસ્ત્ર (ખગોળ અને જ્યોતિષ બંને) ના ગૂઢ પાઠ શીખ્યા હતા.

તેમની બુદ્ધિ એટલી કુશાગ્ર હતી કે સામાન્ય બાળકો જે ઉંમરે રમતા હોય, તે ઉંમરે અતોમ્બાપુ હિન્દુ શાસ્ત્રોના જટિલ કોયડાઓ ઉકેલી રહ્યા હતા. તેમની આ અસાધારણ પ્રતિભા જોઈને મહારાજાની 'બ્રહ્મસભા' ના વ્યવસ્થાપક પંડિત લાઈમયુમ નૌતુનેશ્વર શર્માએ તેમને ખૂબ નાની ઉંમરે 'વિદ્યારત્ન' ની પદવી આપી હતી. આ પદવીને પાછળથી મહારાજાએ પણ માન્યતા આપી હતી. કલ્પના કરો કે માત્ર 20 વર્ષની ઉંમરે તેઓ બ્રહ્મપુર સંસ્કૃત ટોલના હેડમાસ્ટર બની ગયા હતા અને 25 વર્ષની ઉંમરે જોહ્નસ્ટોન હાઈ સ્કૂલમાં સંસ્કૃત શિક્ષક તરીકે નિયુક્ત થયા હતા. આ તેમના ઉજ્જવળ ભવિષ્યની માત્ર શરૂઆત હતી.

પંડિત-રાજા અતોમ્બાપુ શર્મા માત્ર પુસ્તકિયા જ્ઞાન સુધી સીમિત ન હતા. તેમણે હાવડાના પંડિત દુર્ગાદાસ લાહિરી પાસેથી વૈદિક અભ્યાસની દીક્ષા લીધી અને ત્યારબાદ એક ભગીરથ કાર્ય શરૂ કર્યું. તેમણે વેદો અને મણિપુરની પ્રાચીન માન્યતાઓ તથા મિથકો વચ્ચે રહેલી સમાનતાઓને શોધવાનું બીડું ઝડપ્યું.

તેમના સંશોધનો ક્રાંતિકારી હતા. 1920 માં તેમણે 'મણિપુર પુરાવૃત્તમ્' (મણિપુરની પ્રાચીનતાઓ) નામનું પુસ્તક લખ્યું. ત્યારબાદ તેમનું સુપ્રસિદ્ધ પુસ્તક 'હારેઈ માયે' પ્રકાશિત થયું, જેણે યુરોપ સુધી ખ્યાતિ મેળવી. તેમણે સાબિત કર્યું કે મણિપુરી સંસ્કૃતિ અને ભારતીય સનાતન પરંપરા એકબીજા સાથે અતૂટ રીતે જોડાયેલી છે. તેમના આ જ્ઞાનયજ્ઞને કારણે ભારતના મહાન ભાષાશાસ્ત્રી ડો. સુનીતિ કુમાર ચેટર્જીએ તેમને "પૂર્વી ભારતના અગસ્ત્ય" (Agastya of Eastern India) નું બિરુદ આપ્યું હતું, કારણ કે જેમ ઋષિ અગસ્ત્યએ દક્ષિણમાં સંસ્કૃતિનો પ્રસાર કર્યો હતો, તેમ અતોમ્બાપુએ પૂર્વમાં કર્યું હતું.

એક વિદ્વાન હોવા ઉપરાંત, અતોમ્બાપુ શર્મા એક વ્યવહારુ દ્રષ્ટા પણ હતા. તેઓ જાણતા હતા કે જ્ઞાન ત્યારે જ સાર્થક છે જ્યારે તે જન-જન સુધી પહોંચે. આ ઉદ્દેશ્યથી તેમણે 1930 માં મણિપુરમાં પ્રથમ ખાનગી પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ 'ચુડાચાંદ પ્રિન્ટિંગ વર્કસ' ની સ્થાપના કરી. આ ઘટના મણિપુરના ઇતિહાસમાં એક સીમાચિહ્નરૂપ હતી.

1933 માં તેમણે 'દૈનિક મણિપુર' શરૂ કર્યું, જે મણિપુરનું સૌપ્રથમ દૈનિક અખબાર હતું. તેમણે પત્રકારત્વના માધ્યમથી સમાજ સુધારણાના કાર્યો કર્યા. તેઓ માત્ર લખતા ન હતા, પણ મેદાનમાં ઉતરીને કામ પણ કરતા હતા. 1938 માં તેઓ આસામના કછાર ગયા અને હજારો અનુસૂચિત જાતિના લોકોને હિન્દુ ધર્મની મુખ્ય ધારામાં પાછા લાવ્યા. રાજકીય ક્ષેત્રે પણ તેમનું યોગદાન અમૂલ્ય હતું. મણિપુર સ્ટેટ કોંગ્રેસનું પ્રથમ મોટું અધિવેશન તેમના જ પ્રાંગણમાં યોજાયું હતું અને તેમનું ઘર લાંબા સમય સુધી આઝાદીની ચળવળ અને રાજકીય પ્રવૃત્તિઓનું કેન્દ્ર બની રહ્યું હતું.

પંડિત-રાજાનું વ્યક્તિત્વ અત્યંત પ્રભાવશાળી હતું. તેઓ મજબૂત બાંધાના અને ગોરા વર્ણના હતા. સાદગીપૂર્ણ વસ્ત્રોમાં સજ્જ હોવા છતાં, તેમનો રુઆબ કોઈ રાજાથી ઓછો ન હતો. તેમની સ્મરણશક્તિ (Memory) અદભૂત હતી – તેમને વાંચેલું અને સાંભળેલું વર્ષો સુધી યાદ રહેતું. તેઓ એક અજેય તાર્કિક હતા; ભાગ્યે જ કોઈ તેમને દલીલમાં હરાવી શકતું.

તેમની જીવનશૈલી પણ અનોખી હતી. તેઓ હુક્કો પીવાના ખૂબ શોખીન હતા અને કલાકો સુધી હુક્કાના ગડગડાટ સાથે તેમની શાસ્ત્રાર્થ ચર્ચાઓ ચાલતી રહેતી. તેઓ નિર્ભીક હતા અને પોતાની વાત સ્પષ્ટપણે રજૂ કરવામાં ક્યારેય સંકોચ રાખતા ન હતા.

પંડિત-રાજાની કલમ અવિરત ચાલતી રહી. તેમણે 100 થી વધુ પુસ્તકો લખ્યા અને પ્રકાશિત કર્યા. તેમાં ઇતિહાસ, વ્યાકરણ, જ્યોતિષ, ખગોળશાસ્ત્ર અને પુરાણો પરના ગ્રંથોનો સમાવેશ થાય છે. 'શ્રીમદ ભાગવત પુરાણ', 'ગીતા ગોવિંદ', 'ઋગ્વેદ સંહિતા' જેવા ગ્રંથોના મણિપુરી અનુવાદ અને વિવેચન દ્વારા તેમણે સામાન્ય લોકો માટે જ્ઞાનના દ્વાર ખોલી નાખ્યા. નૃત્ય કળા પરના તેમના પુસ્તકો જેમ કે 'મેઈતી કીર્તન' આજે પણ સંદર્ભ ગ્રંથો માનવામાં આવે છે.

તેમના આ મહાન યોગદાનની કદર કરતા, 1947 માં મણિપુરી સાહિત્ય પરિષદે તેમને 'ગવેષણા શિરોમણી' અને 1948 માં કલકત્તાની સરકારી સંસ્કૃત કોલેજે 'પંડિત-રાજા' ની ઉપાધિ આપી. 1959 માં ભારતના રાષ્ટ્રપતિએ તેમને સંસ્કૃતના અજોડ વિદ્વાન તરીકે 'સર્ટિફિકેટ ઓફ ઓનર' થી નવાજ્યા. 2 સપ્ટેમ્બર 1963 ના રોજ તેમણે અંતિમ શ્વાસ લીધા, પરંતુ તેમના મૃત્યુના વર્ષમાં જ સંગીત નાટક અકાદમીએ તેમને મરણોત્તર પુરસ્કાર આપીને તેમની કલા સાધનાને બિરદાવી.

પંડિત-રાજા અતોમ્બાપુ શર્મા માત્ર મણિપુરના જ નહીં, પરંતુ સમગ્ર ભારતના ગૌરવ હતા. જેમણે વેદોના જ્ઞાનને પૂર્વ ભારતની લોકવાયકાઓ સાથે જોડીને રાષ્ટ્રીય એકતાનું એક ઉત્તમ ઉદાહરણ પૂરું પાડ્યું. આજે પણ જ્યારે કોઈ મણિપુરી સંસ્કૃતિ, નૃત્ય કે સાહિત્યનો ઊંડો અભ્યાસ કરવા માંગે છે, ત્યારે તેને પંડિત-રાજાના પુસ્તકોનો આશરો લેવો જ પડે છે. એક સાચા 'ઋષિ' ની જેમ તેમણે પોતાનું સમગ્ર જીવન જ્ઞાનની શોધ અને પ્રસારમાં સમર્પિત કરી દીધું. તેમનું જીવન આપણને શીખવે છે કે સાચી વિદ્વતા એ છે જે સમાજને જોડે અને સંસ્કૃતિને જીવંત રાખે.

---

---

Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---

15-12-2025 Those last two and a half years of Sardar Saheb

સરદાર સાહેબના એ આખરી અઢી વર્ષ

Watch on YouTube

૧૫ ઓગસ્ટ, ૧૯૪૭ની મધ્યરાત્રિનો સમય માત્ર એક રાષ્ટ્રનો જન્મ નહોતો; તે તેની સૌથી કઠોર અને અગ્નિપરીક્ષાની શરૂઆત હતી. જ્યારે જવાહરલાલ નેહરુનું છટાદાર "નિયતિ સાથે મિલન" (Tryst with Destiny) ભાષણ સૂતેલી દુનિયામાં ગુંજી રહ્યું હતું, ત્યારે ભારતીય ઉપમહાદ્વીપ હર્ષોલ્લાસભરી સ્વંત્રતતા અને અકથ્ય ભયાનકતાની એક ખંડિત વાસ્તવિકતામાં જાગી રહ્યું હતું. આઝાદીનો આનંદ ભાગલામાંથી વહેતી લોહીની નદીઓમાં ડૂબી ગયો હતો. એક નવા રાષ્ટ્રનો જન્મ થયો હતો, પરંતુ તે લોહીલુહાણ, વિભાજીત અને પતનની અણી પર હતું. આઝાદીની ખુશી, ભાગલાની ચીસોમાં ડૂબી ગઈ. એ એટલો ઊંડો ઘા હતો કે આપણું નવું રાષ્ટ્ર ચાલતા શીખે તે પહેલાં જ મૃત્યુ પામે તેવો ભય હતો. લાખો લોકો ઘરવિહોણા થયા. દિલ્હીમાં ટ્રેનો મુસાફરોથી નહીં, પણ શાંત, નિર્જીવ લાશોથી ભરાઈને આવતી હતી. શહેર પોતે કોમી રમખાણોની આગમાં સળગી રહ્યું હતું.

આ મહાતોફાનની વચ્ચે એક ૭૨ વર્ષીય મહાનાયકે કદમ મૂક્યો, જેમનું શરીર જીવનભરના સંઘર્ષ અને કથળતા સ્વાસ્થ્યથી જર્જરિત થઈ ચૂક્યું હતું, પરંતુ જેમની ઇચ્છાશક્તિ અતૂટ સંકલ્પની અગ્નિમાં ઘડાઈને પોલાદ જેવી બની ગઈ હતી. આ હતા સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ, ભારતના પ્રથમ નાયબ વડાપ્રધાન, ગૃહમંત્રી, રજવાડાં ખાતાના મંત્રી અને માહિતી અને પ્રસારણ મંત્રી. તેમના જીવનના અંતિમ અઢી વર્ષ, ૧૫ ડિસેમ્બર, ૧૯૫૦ના રોજ તેમના અવસાન સુધી, કોઈ શાંત નિવૃત્તિનો સમયગાળો નહોતો -  હકીકતમાં આ સમયગાળો તેમની નિવૃત્તિનો હોવો જોઈતો હતો. પરંતુ, તે તેમની પોતાની નશ્વરતા સામે એક ઉન્મત્ત, ભયાવહ અને તેજસ્વી રીતે પાર પાડવામાં આવેલી દોડ હતી. આ સમયગાળામાં માત્ર દેશી રજવાડાંનું વિલિનીકરણ જ નહીં, પરંતુ આધુનિક ભારતીય રાજ્યના પાયાનું નિર્માણ પણ થયું - તેની સનદી સેવાઓ, તેનું પોલીસ દળ, તેની આર્થિક દિશા અને, સૌથી મહત્ત્વનું, તેનો બંધારણીય પાયો. આ એ વાતની નિર્ણાયક ગાથા છે, જે બંધારણ સભામાં તેમના પોતાના શબ્દો અને તેમના સંકટ વ્યવસ્થાપનની વિગતોથી સમૃદ્ધ છે, કે કેવી રીતે શારીરિક રીતે ભાંગી પડેલા એક વ્યક્તિએ, પોતાની બીમારીના બિછાનેથી, ભારત ગણરાજ્યના અંતિમ અને સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ શિલ્પી તરીકેની ભૂમિકા ભજવી.

૧૯૪૭ પહેલાંનો ભારતનો નકશો જુઓ. તે તૂટેલા અરીસા જેવો દેખાતો હતો. એક તરફ બ્રિટિશ ભારત હતું, અને બીજી તરફ ૫૬૫ રજવાડાં હતાં. હૈદરાબાદ અને કાશ્મીર જેવા મોટા, અને કેટલાક એટલા નાના કે નકશા પર શોધવા પણ મુશ્કેલ. દરેકનો પોતાનો રાજા, પોતાની સેના, પોતાના કાયદા. અંગ્રેજોએ તેમને પસંદગી આપી: ભારતમાં જોડાઓ, પાકિસ્તાનમાં જોડાઓ, અથવા સ્વતંત્ર રહો. તેમણે દિવસ-રાત કામ કર્યું, પોલીસ તૈનાત કરી, રાહત શિબિરોનું આયોજન કર્યું અને તાકીદની બેઠકો યોજી. એક પ્રખ્યાત કિસ્સો છે કે તેઓ જાતે દિલ્હીના રસ્તાઓ પર નાની પોલીસ ટુકડી સાથે પેટ્રોલિંગ કરતા, ગુસ્સે ભરાયેલા ટોળાનો સામનો કરતા, અને તેમની શાંત અને મક્કમ હાજરી શહેરના સળગતા ઘા પર મલમ જેવું કામ કરતી. તેઓ સમજતા હતા કે કાયદો અને વ્યવસ્થા વિના કોઈ આઝાદી, કોઈ રાષ્ટ્ર, કોઈ ભવિષ્ય ન હોઈ શકે. તેઓ ભાગલાની એ ભયાનક માનવીય કિંમતનો સીધો સામનો કરી રહ્યા હતા, અને એ સુનિશ્ચિત કરી રહ્યા હતા કે ભારતનું હૃદય, દિલ્હી, ભાંગી ન પડે. આ તેમના નેતૃત્વનો વાસ્તવિક પ્રભાવ હતો - એક પછી એક મક્કમ નિર્ણય દ્વારા જીવ બચાવવા.

જ્યારે ઘણા લોકો આ ભયાનકતા જોઈને સ્તબ્ધ થઈ ગયા હતા, ત્યારે ગૃહમંત્રી તરીકે સરદાર દેશના રક્ષક બન્યા. તેઓ સંકટ સમયે કાવ્યાત્મક શબ્દો બોલનારા માણસ ન હતા. તેઓ કામ કરનારા માણસ હતા. તેમના વાક્યો ટૂંકા, સ્પષ્ટ અને કડક બની ગયા.

"વ્યવસ્થા પાછી સ્થપાવી જોઈએ."

"લોકોનું રક્ષણ થવું જોઈએ."

"આ ગાંડપણ બંધ થવું જોઈએ."

તેમના વિશ્વાસુ સાથી વી.પી. મેનન સાથે મળીને, તેમણે આધુનિક ઇતિહાસની સૌથી અવિશ્વસનીય રાજકીય વાટાઘાટો શરૂ કરી. તેમની પદ્ધતિ માનવ મનોવિજ્ઞાન અને વ્યૂહરચનાનો ઉત્તમ નમૂનો હતી, જેને ઘણીવાર 'સામ અને દામ'ની નીતિ કહેવાય છે.

આઝાદી સમયે પટેલ સમક્ષ જે પડકારોનો પહાડ હતો તે પ્રલયકારી હતો. આધુનિક ઇતિહાસમાં કોઈ પણ નેતાને એક સાથે આવા વિનાશક સંકટોના સંગમનો વારસો મળ્યો નથી.

ð  ભાગલાનો હોલોકોસ્ટ: ગૃહમંત્રી તરીકે, પટેલને તરત જ ભાગલાના ક્રૂર પરિણામોનો સામનો કરવો પડ્યો. તે અકલ્પનીય પ્રમાણમાં એક માનવીય આપત્તિ હતી. ઇતિહાસના સૌથી મોટા પારસ્પરિક સ્થળાંતરમાં દસ લાખ લોકો રસ્તા પર હતા, અને ચારે બાજુ વ્યાપક નરસંહાર, અપહરણ અને અકલ્પનીય બર્બરતા ફેલાયેલી હતી. પંજાબની ફળદ્રુપ જમીનોમાં અન્ન ઉત્પાદન ખોરવાઈ જતાં દુકાળનો ઓળો મંડરાઈ રહ્યો હતો.

ð  બાલ્કનાઇઝેશનનો બોમ્બ: ૧૯૪૭નો ભારતીય સ્વતંત્રતા અધિનિયમ એક કાનૂની ટાઇમ બોમ્બ હતો. ૫૬૫થી વધુ રજવાડાંને ભારત, પાકિસ્તાન સાથે જોડાવા અથવા સ્વતંત્ર રહેવાનો વિકલ્પ આપીને, તેણે ઉપમહાદ્વીપને હજારો ઝઘડતા ટુકડાઓમાં વિખેરી નાખવાનો ભય ઊભો કર્યો હતો. હૈદરાબાદ, ત્રાવણકોર, કાશ્મીર અને ભોપાલ જેવા શક્તિશાળી રાજ્યો સક્રિયપણે સ્વતંત્રતાની શોધમાં હતા, એક એવી પરિસ્થિતિ જેણે ભૂ-રાજકીય દુઃસ્વપ્ન સર્જ્યું હોત.

ð  કોમી દાવાનળ: હિંસા માત્ર સરહદો સુધી મર્યાદિત ન હતી. ભારતની અંદર, ખાસ કરીને દિલ્હી, પંજાબ અને બંગાળમાં, ભયાનક હિંદુ-મુસ્લિમ રમખાણો ફાટી નીકળ્યા હતા. ગૃહમંત્રી તરીકે, હત્યાકાંડને રોકવાની અને લાખો લઘુમતી નાગરિકોનું રક્ષણ કરવાની જવાબદારી સીધી તેમના ખભા પર આવી. નવી સરકારની સત્તા દાવ પર લાગી હતી.

ð  વહીવટી શૂન્યાવકાશ: અંગ્રેજો ચાલ્યા ગયા હતા, અને એક ક્ષીણ વહીવટી માળખું પાછળ છોડી ગયા હતા. ભારતીય સિવિલ સર્વિસ (ICS)ના અનુભવી બ્રિટિશ અધિકારીઓ ચાલ્યા ગયા હતા, અને નવજાત ભારતીય રાજ્યે એક આઘાતગ્રસ્ત રાષ્ટ્ર પર નહિવત્ સ્ટાફ સાથે શાસન કરવાનું હતું.

ð  આર્થિક પાતાળ: ભાગલાએ ભારતના અર્થતંત્રને વિખેરી નાખ્યું હતું. શણ અને કપાસ ઉગાડતા પ્રદેશો પાકિસ્તાનમાં ગયા, જ્યારે તેની મિલો ભારતમાં રહી. રેલવે, નહેરો અને માર્ગોનું વિભાજન થયું. દેશ આર્થિક પતનની અણી પર હતો.

બીમારીનું બિછાનું બન્યું કમાન્ડ સેન્ટર

આ બાહ્ય દૈત્યો સાથે ઝઝૂમતી વખતે, પટેલ પોતાના શરીરની અંદર એક અવિરત યુદ્ધ લડી રહ્યા હતા. "લોખંડી પુરુષ"નું બિરુદ તેમના ભૌતિક અસ્તિત્વની ગહન નાજુકતાને છુપાવતું હતું.

• એક બળવાખોર શરીર: તેમના આંતરડાના જૂના રોગને કારણે સતત, અસહ્ય પીડા થતી હતી. પરંતુ સૌથી ગંભીર ફટકો માર્ચ ૧૯૪૮માં હૃદયરોગના ગંભીર હુમલા સાથે આવ્યો. તેણે તેમને કાયમ માટે નબળા પાડી દીધા, અને તેઓ ઉછીના સમય પર જીવી રહ્યા હતા. તેમની પુત્રી મણિબેનની ડાયરીઓ એક સ્પષ્ટ ચિત્ર રજૂ કરે છે: એક એવો માણસ જેને દાદર ચઢવા માટે મદદની જરૂર હતી, જે અત્યંત પ્રતિબંધિત આહાર પર જીવતો હતો, અને જે ઘણીવાર પીડાના મોજાઓ વચ્ચે કામ કરતો હતો.
• તેમણે કેવી રીતે સંચાલન કર્યું? – બીમારીના બિછાના પરથી કમાન્ડ સેન્ટર: પોતાની શારીરિક મર્યાદાઓનો પટેલનો પ્રતિભાવ તેમના ૧, ઔરંગઝેબ રોડ પરના ઘરને ભારતીય રાજ્યના ચેતાકેન્દ્રમાં રૂપાંતરિત કરવાનો હતો. "તેમણે કેવી રીતે સંચાલન કર્યું" તેનો સાચો જવાબ અહીં જ રહેલો છે. તેમની સંચાલન શૈલી સત્તાની વહેંચણી, સમય વ્યવસ્થાપન અને ઊર્જાના સંરક્ષણમાં એક માસ્ટરક્લાસ હતી.
• સમય-ઊર્જા સંરક્ષણ પ્રણાલી: તેમની પદ્ધતિને આ રીતે વર્ણવી શકાય. તેમણે પોતાની મર્યાદિત શક્તિનો મહત્તમ ઉપયોગ કરવા માટે એક કડક પ્રણાલી બનાવી હતી.
• મણિબેન: કડક દ્વારપાળ: મણિબેન માત્ર સચિવ નહોતા, તેઓ એક માનવ દીવાલ હતા જે પટેલની ઊર્જાનું રક્ષણ કરતા હતા. તેમણે તેમના સમયપત્રકનું અત્યંત કાર્યક્ષમતાથી સંચાલન કર્યું, એ સુનિશ્ચિત કર્યું કે માત્ર સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ બેઠકો જ થાય. તેઓ તેમની દ્રષ્ટિ અને ઊર્જા બચાવવા માટે તેમને અખબારો અને પત્રો વાંચી સંભળાવતા.
• વી.પી. મેનન: અનિવાર્ય કાર્યકારી સાધન: તેમના રજવાડાં મંત્રાલયના સચિવ, વી.પી. મેનન, તેમના પગ અને તેમનો અવાજ બન્યા. પટેલ, ઘણીવાર પથારીમાં સૂતા સૂતા, ટૂંકા અને સ્પષ્ટ વાક્યોમાં ભવ્ય વ્યૂહરચના અને મુખ્ય સૂચનાઓ આપતા. મેનન પછી વિગતોનો અમલ કરતા, રાજવીઓ સાથે વાટાઘાટો કરતા અને પાછા આવીને રિપોર્ટ કરતા. તેમની વચ્ચેનો તાલમેલ સુપ્રસિદ્ધ હતો.
• સાંભળવાની કળા: મુલાકાતીઓ અને અધિકારીઓએ નોંધ્યું કે બેઠકો દરમિયાન, પટેલ ઘણીવાર આંખો બંધ કરીને સાંભળતા, જાણે સૂઈ રહ્યા હોય. પરંતુ પછી, તેઓ અચાનક એક તીક્ષ્ણ પ્રશ્ન અથવા એક નિર્ણાયક આદેશ સાથે દખલ કરતા જે દર્શાવતું કે તેમણે દરેક શબ્દ ગ્રહણ કર્યો છે. આ નિર્ણાયક વિચાર માટે ઊર્જાના દરેક ઔંસને બચાવવાની તેમની પદ્ધતિ હતી.
• વાચાળતા માટે શૂન્ય સહિષ્ણુતા: પટેલને લાંબી, ગોળગોળ ચર્ચાઓ માટે ધીરજ નહોતી. તેઓ અધિકારીઓ પાસેથી તથ્યો અને સ્પષ્ટ દરખાસ્તો સાથે તૈયાર થઈને આવવાની અપેક્ષા રાખતા. તેમની બેઠકો ટૂંકી, મુદ્દાસર અને હંમેશા સ્પષ્ટ નિર્ણય સાથે સમાપ્ત થતી. આ કઠોર કાર્યક્ષમતાએ તેમને અશક્ય કાર્યભાર સંભાળવાની મંજૂરી આપી.
• ફાઇલ પર પ્રભુત્વ: તેમના સ્વાસ્થ્ય છતાં, તેઓ દરેક મહત્ત્વપૂર્ણ દસ્તાવેજ જાતે વાંચવાનો આગ્રહ રાખતા. આ વિગતો પ્રત્યેની તેમની નિષ્ઠા દર્શાવે છે.

સંકટોનો સામનો કરવાની પટેલની પદ્ધતિઓ મનોવૈજ્ઞાનિક સૂઝ, અડગ ઇચ્છાશક્તિ અને ગહન વ્યવહારવાદનું મિશ્રણ હતી.

• કોમી આગને કાબૂમાં લેવી અને શરણાર્થી સંકટનું સંચાલન: પટેલનો અભિગમ મક્કમ અને નિષ્પક્ષ હતો. દિલ્હીની રમખાણગ્રસ્ત શેરીઓમાં, તેમણે પોતે અસરગ્રસ્ત વિસ્તારોની મુલાકાત લીધી, કડક કર્ફ્યુ લાદ્યો, અને પોલીસને ધર્મને ધ્યાનમાં લીધા વિના કોઈપણ કાયદો તોડનાર સામે બળનો ઉપયોગ કરવાના સ્પષ્ટ આદેશો આપ્યા. તેઓ સપ્ટેમ્બર ૧૯૪૭ અમૃતસર ગયા હતા, જ્યાં રોષે ભરાયેલા શીખ શરણાર્થીઓ મુસ્લિમો પર બદલો લેવાના હુમલાની યોજના બનાવી રહ્યા હતા. એક વિશાળ, પ્રતિકૂળ ભીડનો સામનો કરતાં, તેમણે પોકળ શબ્દોથી નહીં, પરંતુ એક કડક વડીલની સત્તાથી કહ્યું:

"અહીં, આ જ શહેરમાં, જલિયાંવાલા બાગના હત્યાકાંડમાં હિંદુઓ, શીખો અને મુસ્લિમોનું લોહી એકબીજામાં ભળી ગયું હતું... હું તમને સંયમથી વર્તવાની અપીલ કરું છું... શરણાર્થીઓ સામે લડવું એ કાયરતા છે."

તેમણે માત્ર અપીલ ન કરી; તેમણે આદેશ આપ્યો. તેમણે શરણાર્થી શિબિરો સ્થાપી, રાહત સામગ્રીનું આયોજન કર્યું, અને રાજ્યના તંત્રને પુનર્વસનના વિશાળ કાર્ય પર કેન્દ્રિત કર્યું. તેઓ સમજતા હતા કે વ્યવસ્થા પુનઃસ્થાપિત કરવી એ સંપૂર્ણ પ્રથમ પ્રાથમિકતા હતી.

• વાટાઘાટો અને દલીલોની કળા: રાજવીઓ સાથેની પટેલની વાટાઘાટો એક માસ્ટરક્લાસ હતી. તેમણે આકર્ષણ, દેશભક્તિ અને બળના અપ્રગટ ભય - "મખમલી મોજામાં લોખંડી મુઠ્ઠી" - ના સંયોજનનો ઉપયોગ કર્યો. પરંતુ તેમની દલીલ કરવાની ક્ષમતા બંધારણ સભામાં સૌથી વધુ દેખાઈ, જ્યાં તેમણે રાષ્ટ્રના કાનૂની અને નૈતિક માળખાનું નિર્માણ કરવાનું હતું. તેમની દલીલો ક્યારેય ફક્ત વાકછટા નહોતી; તે અકાટ્ય તથ્યો અને ભારતની જમીની વાસ્તવિકતાની ઊંડી સમજ પર આધારિત હતી.

જ્યારે ડૉ. આંબેડકર મુસદ્દા સમિતિના અધ્યક્ષ હતા, ત્યારે સરદાર પટેલે શક્તિશાળી મૂળભૂત અધિકારો, લઘુમતીઓ અને આદિવાસી અને બાકાત વિસ્તારો પરની સલાહકાર સમિતિની અધ્યક્ષતા કરી હતી. અહીં જ તેમણે ભારતના ભવિષ્ય માટેની સૌથી નિર્ણાયક લડાઈઓ લડી અને જીતી.

• અલગ મતદાર મંડળના ઝેરને દૂર કરવું: અલગ મતદાર મંડળોએ કેવી રીતે સીધા ભાગલા તરફ દોરી તે જોયા પછી, પટેલ તેને નાબૂદ કરવા માટે દ્રઢ સંકલ્પબદ્ધ હતા. આ તેમની સૌથી ઉત્કટ ઝુંબેશોમાંની એક હતી. સમિતિની બેઠકોમાં, તેમણે ધીરજપૂર્વક પરંતુ મક્કમતાથી લઘુમતી નેતાઓને, જેમાં ખ્રિસ્તીઓ અને મુસ્લિમોનો સમાવેશ થતો હતો, સમજાવ્યા કે તેમની સુરક્ષા રાજકીય અલગતામાં નહીં પરંતુ બહુમતી સાથેના સંયુક્ત હેતુમાં રહેલી છે. ૨૫ મે, ૧૯૪૯ના રોજ સભાના ફ્લોર પર, તેમણે લઘુમતી સમુદાયો દ્વારા અલગ મતદાર મંડળો દ્વારા અનામત બેઠકોની તેમની માંગણી સ્વેચ્છાએ છોડી દેવાના ઐતિહાસિક નિર્ણયની જાહેરાત કરી. તે સર્વોચ્ચ વિજયની ક્ષણ હતી. તેમણે જાહેર કર્યું:

"આ આપણા ઇતિહાસમાં એક ઐતિહાસિક વળાંક છે. આપણે શંકા, ઝઘડા, દુશ્મનાવટના એક પ્રકરણને બંધ કર્યું છે... અને હવે વિશ્વાસ, પ્રેમ, આત્મવિશ્વાસ, સંવાદિતાનો એક નવો અધ્યાય ખોલ્યો છે." (CAD, ખંડ VIII, ૨૫ મે, ૧૯૪૯).

આ એકમાત્ર સિદ્ધિએ ભારતને ભૌગોલિક રીતે વિભાજિત થયા પછી ધાર્મિક રેખાઓ પર રાજકીય રીતે વિભાજિત થતાં અટકાવ્યું.

• "પોલાદી માળખું" ઘડવું (અખિલ ભારતીય સેવાઓ): પટેલનો સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ બંધારણીય હસ્તક્ષેપ સનદી સેવાઓનો તેમનો બચાવ હતો. ૧૦ ઓક્ટોબર, ૧૯૪૯ના રોજ, તેમણે એક પ્રતિકૂળ સભાનો સામનો કર્યો જે ICSને વસાહતી અવશેષ તરીકે જોતી હતી. જુસ્સા અને વ્યવહારવાદથી ભરેલા ભાષણમાં, તેમણે તેમની સમક્ષ સ્પષ્ટ પસંદગી મૂકી: કાં તો આ અનુભવી વહીવટી તંત્રનો ઉપયોગ કરો અથવા વહીવટી પતનનો સામનો કરો.

"જો તમારી પાસે એક સારી અખિલ ભારતીય સેવા નહીં હોય જેમાં પોતાના મનની વાત કહેવાની સ્વતંત્રતા હોય તો તમારી પાસે એકીકૃત ભારત નહીં હોય... જો તમે એક કાર્યક્ષમ અખિલ ભારતીય સેવા ઇચ્છતા હો, તો હું તમને સલાહ આપું છું કે સેવાઓને તેમનું મોં મુક્તપણે ખોલવાની મંજૂરી આપો... આ લોકો સાધનો છે. તેમને દૂર કરો અને મને આખા દેશમાં અરાજકતાના ચિત્ર સિવાય બીજું કંઈ દેખાતું નથી." (CAD, ખંડ X, ૧૦ ઓક્ટોબર, ૧૯૪૯).

તેમણે એકલા હાથે બાજી પલટી નાખી, સનદી સેવાઓ માટે બંધારણીય ગેરંટી (કલમ ૩૧૦, ૩૧૧) સુરક્ષિત કરી, આમ તે રાજકીય રીતે તટસ્થ "પોલાદી માળખું" બનાવ્યું જે તેઓ જાણતા હતા કે ભારતની સ્થિરતા માટે અનિવાર્ય હતું.

• અધિકારો અને સુરક્ષા વચ્ચે સંતુલન: મૂળભૂત અધિકારો પરની સલાહકાર સમિતિના અધ્યક્ષ તરીકે, પટેલે ચર્ચાને અમૂર્ત આદર્શવાદથી દૂર કાર્યકારી સિદ્ધાંતો તરફ વાળી. તેમણે અધિકારો પર "વાજબી પ્રતિબંધો"ના સમાવેશની હિમાયત કરી, એવી દલીલ કરી કે કોમી તણાવ અને વિભાજનકારી વૃત્તિઓથી ભરેલા દેશમાં, નિરપેક્ષ વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતા અરાજકતા માટેનું એક સૂત્ર હતું. ગૃહમંત્રી તરીકેના તેમના વાસ્તવિક દુનિયાના અનુભવે દરેક કલમને માહિતગાર કરી, એ સુનિશ્ચિત કર્યું કે રાજ્ય પોતાની અને તેના નાગરિકોની સુરક્ષા કરવાની શક્તિ જાળવી રાખે.

• આર્થિક વાસ્તવવાદ: પટેલ કેબિનેટમાં આર્થિક વાસ્તવવાદનો શક્તિશાળી અવાજ હતા. તેમને ઉદ્યોગ જગતનો વિશ્વાસ હતો અને તેમણે એક મિશ્ર અર્થતંત્રની હિમાયત કરી જ્યાં જાહેર ક્ષેત્રની સાથે ખાનગી સાહસ પણ વિકાસ પામી શકે. તેમણે સતત રાજકોષીય શિસ્ત અને ઔદ્યોગિક ઉત્પાદકતાની હિમાયત કરી, એવું માનીને કે સંપત્તિનું વિતરણ કરતાં પહેલાં તેનું સર્જન કરવું આવશ્યક છે.
• વિદેશ નીતિમાં વાસ્તવવાદ – ચીન પર ભવિષ્યવાણી: પટેલનો વાસ્તવવાદ તેમની વિદેશ નીતિના મંતવ્યોમાં સૌથી સ્પષ્ટ રીતે દેખાયો. જ્યારે નેહરુ ભારતને બિન-જોડાણવાદી વિશ્વના નેતા તરીકે જોતા હતા, ત્યારે પટેલ ભારતની સરહદોને સુરક્ષિત કરવા પર કેન્દ્રિત હતા. ૭ નવેમ્બર, ૧૯૫૦ના રોજ ચીનના તિબેટ પરના આક્રમણ પછી નેહરુને લખેલો તેમનો પત્ર, શ્વાસ થંભાવી દે તેવી વ્યૂહાત્મક દૂરંદેશીનો દસ્તાવેજ છે. તેમાં ભારતની ઉત્તરીય સરહદ પરના નવા ખતરાની ઝીણવટભરી વિગતો હતી અને લશ્કરી તૈયારીના સંપૂર્ણ પુનઃમૂલ્યાંકન માટે આગ્રહ કર્યો હતો. દુઃખદ રીતે, આ પત્રને અવગણવામાં આવ્યો, અને તેની ભવિષ્યવાણીઓ ૧૯૬૨માં સાચી પડી.

સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલનું ૧૫ ડિસેમ્બર, ૧૯૫૦ના રોજ અવસાન થયું. તેમણે પાછળ કોઈ અંગત સંપત્તિ છોડી ન હતી; તેમનો વારસો તે રાષ્ટ્રનો ભૂગોળ અને બંધારણીય આત્મા હતો જેનું તેમણે નિર્માણ કર્યું હતું. તે અંતિમ, પીડાદાયક વર્ષોમાં, આ બીમાર વૃદ્ધ માણસે તે સિદ્ધ કર્યું જે સમગ્ર સેનાઓ અને શાસકોની પેઢીઓ ન કરી શકી.

તેમણે તે કેવી રીતે કર્યું? તેમણે પોતાના સમય અને ઊર્જા પર પ્રભુત્વ મેળવીને તે કર્યું. તેમણે એક એવી ઇચ્છાશક્તિ દ્વારા તે કર્યું જેણે શારીરિક ક્ષય સામે ઝૂકવાનો ઇનકાર કર્યો. તેમણે પોતાની બીમારીના બિછાનેથી એક અત્યંત કાર્યક્ષમ કાર્ય પ્રણાલી બનાવીને તે કર્યું. તેમણે ગુસ્સે ભરાયેલા ટોળા, ચતુર રાજવીઓ અને પ્રતિકૂળ રાજકીય વિરોધીઓનો સામનો કર્યો. વ્યવસ્થા પુનઃસ્થાપિત કરવા માટે તેઓ ભાગલાના લોહીમાંથી પસાર થયા. તેમણે એક નવા રાષ્ટ્રના બંધારણીય પાયા નાખવા માટે અનંત સમિતિની બેઠકોમાં ભાગ લીધો. તેમણે ભવિષ્યની પેઢીઓને અનંત આંતરિક સંઘર્ષોથી બચાવવા માટે અપાર વ્યક્તિગત પીડા સહન કરી.

સરદાર પટેલનો અંતિમ સંઘર્ષ ઇતિહાસમાં ધીમે ધીમે વિલીન થવાનો નહોતો; તે એક મહાન લુહારનું અંતિમ, ઝળહળતું અને વિશ્વ-નિર્માણ કરનારું કાર્ય હતું, જેણે એક વિભાજિત ઉપમહાદ્વીપને પોતાની અદમ્ય ઇચ્છાશક્તિની ભઠ્ઠીમાં એક મજબૂત, એકીકૃત રાષ્ટ્રમાં ઘડ્યું. તેમની જીત સાર્વભૌમ, એકીકૃત અને સ્થાયી ભારત ગણરાજ્ય છે.

---

---

Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---