Swaraj - 08 - Pyarimohan Acharya: The Forgotten Rebel Who Forged Odisha's Identity

Pyarimohan Acharya: The Forgotten Rebel Who Forged Odisha's Identity

પ્યારીમોહન આચાર્ય: ઓડિશાની ઓળખ ઘડનાર વિસરાયેલા વિદ્રોહી

એક ઐતિહાસિક સંશોધક તરીકે, હું વારંવાર જોઉં છું કે રાષ્ટ્રીય ઇતિહાસના ભવ્ય ચિત્રો અસંખ્ય અકથિત વાર્તાઓના દોરાથી વણાયેલા હોય છે. આપણે મહાન વ્યક્તિઓને યાદ કરીએ છીએ, પરંતુ તેઓ આર્કાઇવ્સમાં, નાજુક દસ્તાવેજોમાં છૂપાયેલા છે, જ્યાં આપણને પરિવર્તનના સાચા શિલ્પકારો મળે છે. આવું જ એક નામ જે મારા સંશોધનમાં ગુંજી ઉઠ્યું તે હતું પ્યારીમોહન આચાર્ય. 5 ઓગસ્ટ, 1852ના રોજ કટકના કુઆંપાલમાં જન્મેલા, તેમની વાર્તા કહેવા જેવી છે - તે એ વાતનો પુરાવો છે કે કેવી રીતે એક વ્યક્તિનું સંક્ષિપ્ત, તેજસ્વી જીવન એક પ્રદેશના જાગરણનો પાયો નાખી શકે છે. તેઓ ઓડિશાના વિસરાયેલા સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓમાંના એક તરીકે ઊભા છે, એક એવી વ્યક્તિ જેનું કાર્ય પેઢીઓ સુધી ગુંજતું રહ્યું.

પ્યારીમોહનની ક્રાંતિકારી ભાવનાની ભઠ્ઠી તેમનો રેવનશો કોલેજનો સમય હતો. જ્યારે મોટાભાગના વિદ્યાર્થીઓ તેમના અભ્યાસમાં મગ્ન હતા, ત્યારે તેઓ એક ખૂબ મોટા ઉદ્દેશ્યથી ગ્રસ્ત હતા: તેમના લોકોનો સામાજિક-રાજકીય ઉત્કર્ષ. આ માત્ર યુવા આદર્શવાદ નહોતો; તેમનું આ એક કેન્દ્રિત મિશન હતું. એક વિદ્યાર્થી માટે આશ્ચર્યજનક હિંમતના કાર્યમાં, તેમણે એક પાક્ષિક પત્ર, ઉત્કલ પુત્ર શરૂ કર્યું. આ પ્રકાશન તેમની તલવાર બની ગયું, જેણે બ્રિટીશ વહીવટના અન્યાયોની નિર્ભયપણે ટીકા કરી. આનું મહત્વ ઓછું આંકી શકાય નહીં. આપણે ભારતીય રાષ્ટ્રવાદમાં સ્થાનિક પ્રેસની ભૂમિકા સમજવી જોઈએ; આ સ્થાનિક અખબારો જ એવા પ્રથમ મંચ હતા જેમણે અવાજ વગરના લોકોને અવાજ આપ્યો અને વસાહતી કથાઓને પડકારી. સ્વાભાવિક રીતે, ઓડિશા પર બ્રિટીશ શાસનની અસર અંગેની તેમની તીવ્ર ટીકાઓએ સત્તાવાળાઓને ગુસ્સે કર્યા. જ્યારે જિલ્લા મેજિસ્ટ્રેટે માફીની માંગ કરી, ત્યારે પ્યારીમોહને ઇનકાર કર્યો. 1871માં તેમનો બહિષ્કાર અંત નહોતો પણ એક મુક્તિ હતી, જેણે તેમને તેમના જીવનના સાચા આહ્વાનને અનુસરવા માટે સ્વતંત્ર કર્યા.

કોલેજ જીવનમાંથી મુક્ત થઈને, પ્યારીમોહને તરત જ તેમની ઊર્જાને એક એવા પ્રોજેક્ટમાં લગાવી દીધી જેને અન્ય લોકો અશક્ય માનતા હતા: એક ખાનગી હાઇ સ્કૂલની સ્થાપના કરી, એ પણ એક એવા યુગમાં જ્યાં શિક્ષણ મોટાભાગે બ્રિટીશરો દ્વારા નિયંત્રિત હતું, આ આત્મનિર્ણયનું એક ક્રાંતિકારી કૃત્ય હતું. તેઓ માનતા હતા કે સાચી રાષ્ટ્રીય ચેતના ફક્ત યુવાન મનને આકાર આપીને જ બનાવી શકાય છે, જે વસાહતી અભ્યાસક્રમના પૂર્વગ્રહોથી મુક્ત હોય. વર્ષોના અથાક પ્રયત્નો પછી, તેમણે 1875માં તેમની શાળાની સ્થાપના કરી. આજે, આ સંસ્થા પ્યારીમોહન એકેડેમી તરીકે ઊભી છે, જે તેમના દ્રષ્ટિકોણનું જીવંત સ્મારક છે. તેની સ્થાપના કટકમાં શિક્ષણના પ્રારંભિક ઇતિહાસમાં એક નિર્ણાયક ક્ષણ દર્શાવે છે, જે રાષ્ટ્રીય ગૌરવ અને બૌદ્ધિક સ્વતંત્રતામાં મૂળ ધરાવતી શિક્ષણ પ્રણાલી તરફના પરિવર્તનનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.

પ્યારીમોહન વિશે જે બાબત ખરેખર નોંધપાત્ર છે તે તેમના દ્રષ્ટિકોણની વિશાળતા છે. તેઓ સમજતા હતા કે જે લોકોનો કોઈ નોંધાયેલ ઇતિહાસ નથી, તેમની કોઈ ઓળખ નથી. તે સમયે, તેમની ભૂમિનો ઇતિહાસ ખંડિત હતો, જે ઘણીવાર તેના વિજેતાઓના દ્રષ્ટિકોણથી કહેવામાં આવતો હતો. તેથી, તેમણે તેમના પ્રદેશનો એક વ્યાપક ઇતિહાસ સંકલિત કરવાનું ભગીરથ કાર્ય હાથ ધર્યું. 1879માં, તેમની શ્રેષ્ઠ કૃતિ, ઉત્કલાર ઇતિહાસ (ઉત્કલ/ઓરિસ્સાનો ઇતિહાસ) પ્રકાશિત થઈ. આ ઓડિયા લોકો માટે, ઓડિયા ભાષામાં લખાયેલો ઓરિસ્સાનો પ્રથમ ઇતિહાસ હતો. ઉત્કલાર ઇતિહાસનું મહત્વ ગહન હતું; તેણે ઓરિસ્સાના લોકોને એક સહિયારી કથા, સામૂહિક ભૂતકાળની ભાવના અને એકીકૃત ઓળખ ઘડવા માટે એક શક્તિશાળી સાધન આપ્યું. આ એક જ કાર્યે ઓડિયા ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિમાં ગૌરવને પુનર્જીવિત કરવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી.

પ્યારીમોહનની સુધારણાની શોધ માત્ર રાજકારણ અને શિક્ષણ સુધી મર્યાદિત ન હતી; તે ઊંડી આધ્યાત્મિક હતી. ભક્ત કવિ મધુસૂદન રાવ જેવા મહાનુભાવો સાથેના તેમના ગાઢ સંબંધે તેમને બ્રહ્મોવાદ અપનાવવા પ્રેર્યા. ઓડિશામાં બ્રહ્મો સમાજનો પ્રભાવ ઉપખંડમાં ફેલાયેલી બૌદ્ધિક અને ધાર્મિક સુધારણાની એક મોટી લહેરનો ભાગ હતો. પ્યારીમોહન માટે, આ માત્ર શ્રદ્ધાનો ફેરફાર નહોતો; તે એક એવું દર્શન હતું જે એક સંયુક્ત, તર્કસંગત અને ન્યાયી સમાજના તેમના દ્રષ્ટિકોણ સાથે સુસંગત હતું, જે લોકોને વિભાજીત કરતા સિદ્ધાંતોથી મુક્ત હતું. 19મી સદીના ભારતના સમર્પિત સમાજ સુધારકોમાંના એક તરીકે, તેમણે કટકમાં 'બ્રહ્મોપાસના સમાજ'ની સ્થાપના કરી, જેનો ઉદ્દેશ્ય વિવિધ ધર્મોના લોકોને એક પરમ તત્વની ઉપાસના હેઠળ એક કરવાનો હતો, જે તેમના સમય માટે ખરેખર એક પ્રગતિશીલ આદર્શ હતો.

તેમની પ્રામાણિકતા સંપૂર્ણ અને સમાધાનહીન હતી. બ્રિટીશરોએ, તેમના પ્રભાવને ઓળખીને, તેમને ડેપ્યુટી મેજિસ્ટ્રેટ સહિત પ્રતિષ્ઠિત સરકારી હોદ્દાઓની ઓફર કરીને પોતાની સાથે લેવાનો પ્રયાસ કર્યો. પરંતુ પ્યારીમોહને તે બધાને નકારી દીધા. તેમનો અસ્વીકાર માત્ર રાજકીય નિવેદન નહોતું; તે આત્મ-સન્માનની ઊંડી ઘોષણા હતી. સત્તાવાળાઓને લખેલા એક પત્રમાં, તેમણે ખુમારી સાથે લખ્યું, "જો તમે મને વાઇસરોયનું પદ ઓફર કરશો, તો હું તેને કોઈપણ સંકોચ વિના ઠુકરાવી દઈશ." આ એક જ અવતરણ સૌથી સિદ્ધાંતવાદી ઓડિયા રાષ્ટ્રવાદી નેતાઓમાંના એકની ભાવનાને સમાવે છે. તેઓ સમજતા હતા કે સાચી શક્તિ અત્યાચારીના ટેબલ પર સ્થાન સ્વીકારવામાં નથી, પરંતુ પોતાના લોકોને પોતાનું નિર્માણ કરવા માટે સશક્ત બનાવવામાં છે.

પ્યારીમોહન આચાર્યનું જીવન દુઃખદ રીતે ટૂંકું હતું; 28 ડિસેમ્બર, 1881ના રોજ માત્ર 29 વર્ષની વયે તેમનું અવસાન થયું. તેમ છતાં, તે સંક્ષિપ્ત ગાળામાં, તેઓ એક પત્રકાર, એક શિક્ષણશાસ્ત્રી, એક ઇતિહાસકાર અને એક આધ્યાત્મિક સુધારક હતા. તેમણે રાષ્ટ્રીય ચેતનાની એવી જ્યોત પ્રગટાવી જે આગળ જતાં એક ગર્જના કરતી આગ બની. તેમણે તેમના લોકોને એ સમજાવવા માટે અથાક મહેનત કરી કે સ્વતંત્રતા તેમનો અવિભાજ્ય અધિકાર છે અને તેમણે તેને પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. ભલે તેમનું નામ અન્ય લોકો જેટલું વ્યાપકપણે જાણીતું ન હોય, તેમનો વારસો આધુનિક ઓડિશાના તાણાવાણામાં કોતરાયેલો છે. તેઓ એક શક્તિશાળી સ્મૃતિપત્ર છે કે ઇતિહાસ ફક્ત લાંબા જીવન અને ભવ્ય લડાઈઓથી જ નહીં, પરંતુ એક અલગ ભવિષ્યની કલ્પના કરવાની હિંમત કરનારાઓના સાહસની તીવ્ર, તેજસ્વી ઝલકથી પણ આકાર લે છે.

प्यारीमोहन आचार्य: ओडिशा की पहचान गढ़ने वाले विस्मृत विद्रोही

एक ऐतिहासिक शोधकर्ता के रूप में, मैं अक्सर पाता हूं कि राष्ट्रीय इतिहास के भव्य चित्र अनगिनत अनकही कहानियों के धागों से बुने होते हैं। हम बड़ी हस्तियों को याद करते हैं, लेकिन यह अभिलेखागार में, नाजुक दस्तावेजों में छिपा हुआ है, जहां हमें बदलाव के सच्चे वास्तुकार मिलते हैं। ऐसा ही एक नाम जो मेरे शोध में गूंजता रहा, वह था प्यारीमोहन आचार्य। 5 अगस्त, 1852 को कटक के कुआंपाल में जन्मे, उनकी कहानी बताए जाने योग्य है - यह इस बात का प्रमाण है कि कैसे एक व्यक्ति का संक्षिप्त, शानदार जीवन एक क्षेत्र के जागरण की नींव रख सकता है। वे ओडिशा के भूले-बिसरे स्वतंत्रता सेनानियों में से एक के रूप में खड़े हैं, एक ऐसा व्यक्ति जिसका काम पीढ़ियों तक गूंजता रहा।

प्यारीमोहन की क्रांतिकारी भावना की भट्टी उनका रावेनशॉ कॉलेज का समय था। जबकि अधिकांश छात्र अपनी पढ़ाई में डूबे हुए थे, वे एक बहुत बड़े उद्देश्य में तल्लीन थे: अपने लोगों का सामाजिक-राजनीतिक उत्थान। यह केवल युवा आदर्शवाद नहीं था; यह एक केंद्रित मिशन था। एक छात्र के लिए आश्चर्यजनक दुस्साहस के कार्य में, उन्होंने एक पाक्षिक पत्र, उत्कल पुत्र का शुभारंभ किया। यह प्रकाशन उनकी तलवार बन गया, जिसने ब्रिटिश प्रशासन के अन्यायों की निर्भीकता से आलोचना की। इसका महत्व कम नहीं आंका जा सकता। हमें भारतीय राष्ट्रवाद में स्थानीय प्रेस की भूमिका को समझना चाहिए; ये स्थानीय समाचार पत्र ही वे पहले मंच थे जिन्होंने बेजुबानों को आवाज दी और औपनिवेशिक आख्यानों को चुनौती दी। स्वाभाविक रूप से, ओडिशा पर ब्रिटिश शासन के प्रभाव की उनकी तीखी आलोचनाओं ने अधिकारियों को नाराज कर दिया। जब जिला मजिस्ट्रेट ने माफी की मांग की, तो प्यारीमोहन ने इनकार कर दिया। 1871 में उनका निष्कासन एक अंत नहीं बल्कि एक मुक्ति थी, जिसने उन्हें अपने जीवन के सच्चे आह्वान को आगे बढ़ाने के लिए स्वतंत्र कर दिया।

कॉलेज जीवन से मुक्त होकर, प्यारीमोहन ने तुरंत अपनी ऊर्जा को एक ऐसे प्रोजेक्ट में लगा दिया जिसे दूसरे असंभव मानते थे: एक निजी हाई स्कूल की स्थापना। एक ऐसे युग में जहां शिक्षा काफी हद तक अंग्रेजों द्वारा नियंत्रित थी, यह आत्मनिर्णय का एक क्रांतिकारी कार्य था। उनका मानना ​​था कि सच्ची राष्ट्रीय चेतना केवल युवा मनों को आकार देकर ही बनाई जा सकती है, जो औपनिवेशिक पाठ्यक्रम के पूर्वाग्रहों से मुक्त हों। वर्षों के अथक प्रयास के बाद, उन्होंने 1875 में अपने स्कूल की स्थापना की। आज, यह संस्थान प्यारीमोहन अकादमी के रूप में खड़ा है, जो उनके दृष्टिकोण का एक जीवंत स्मारक है। इसकी स्थापना कटक में शिक्षा के प्रारंभिक इतिहास में एक महत्वपूर्ण क्षण है, जो राष्ट्रीय गौरव और बौद्धिक स्वतंत्रता में निहित शिक्षा प्रणाली की ओर एक बदलाव का प्रतिनिधित्व करता है।

प्यारीमोहन के बारे में जो बात वास्तव में उल्लेखनीय है, वह उनके दृष्टिकोण की विशालता है। वे समझते थे कि जिस कौम का कोई दर्ज इतिहास नहीं होता, उसकी कोई पहचान नहीं होती। उस समय, उनकी भूमि का इतिहास खंडित था, जिसे अक्सर उसके विजेताओं के दृष्टिकोण से बताया जाता था। इसलिए, उन्होंने अपने क्षेत्र का एक व्यापक इतिहास संकलित करने का स्मारकीय कार्य किया। 1879 में, उनकी उत्कृष्ट कृति, उत्कलार इतिहास (उत्कल/उड़ीसा का इतिहास) प्रकाशित हुई। यह ओडिया लोगों के लिए, ओडिया भाषा में लिखा गया उड़ीसा का पहला इतिहास था। उत्कलार इतिहास का महत्व गहरा था; इसने उड़ीसा के लोगों को एक साझा आख्यान, सामूहिक अतीत की भावना और एक एकीकृत पहचान बनाने के लिए एक शक्तिशाली उपकरण दिया। इस एक कार्य ने ओडिया इतिहास और संस्कृति में गौरव को पुनर्जीवित करने में महत्वपूर्ण भूमिका निभाई।

प्यारीमोहन की सुधार की खोज केवल राजनीति और शिक्षा तक ही सीमित नहीं थी; यह गहन रूप से आध्यात्मिक थी। भक्त कवि मधुसूदन राव जैसे दिग्गजों के साथ उनके घनिष्ठ संबंध ने उन्हें ब्रह्म समाज को अपनाने के लिए प्रेरित किया। ओडिशा में ब्रह्म समाज का प्रभाव उपमहाद्वीप में चल रही बौद्धिक और धार्मिक सुधार की एक बड़ी लहर का हिस्सा था। प्यारीमोहन के लिए, यह केवल आस्था का परिवर्तन नहीं था; यह एक ऐसा दर्शन था जो एक संयुक्त, तर्कसंगत और न्यायपूर्ण समाज के उनके दृष्टिकोण के साथ संरेखित था, जो लोगों को विभाजित करने वाले हठधर्मिता से मुक्त था। 19वीं सदी के भारत के समर्पित समाज सुधारकों में से एक के रूप में, उन्होंने कटक में 'ब्रह्मोपासना समाज' की स्थापना की, जिसका उद्देश्य विभिन्न धर्मों के लोगों को एक सर्वोच्च सत्ता की पूजा के तहत एकजुट करना था, जो उनके समय के लिए वास्तव में एक प्रगतिशील आदर्श था।

उनकी सत्यनिष्ठा पूर्ण और अडिग थी। अंग्रेजों ने उनके प्रभाव को पहचानते हुए, उन्हें डिप्टी मजिस्ट्रेट सहित प्रतिष्ठित सरकारी पदों की पेशकश करके अपने साथ मिलाने की कोशिश की। प्यारीमोहन ने उन सभी को अस्वीकार कर दिया। उनका इनकार केवल एक राजनीतिक बयान नहीं था; यह आत्म-सम्मान की एक गहरी घोषणा थी। अधिकारियों को लिखे एक पत्र में, उन्होंने प्रसिद्ध रूप से लिखा, "यदि आप मुझे वायसराय का पद प्रदान करते हैं, तो मैं उसे बिना किसी हिचकिचाहट के ठुकरा दूंगा।" यह एक उद्धरण सबसे सैद्धांतिक ओडिया राष्ट्रवादी नेताओं में से एक की भावना को समाहित करता है। वे समझते थे कि असली शक्ति उत्पीड़क की मेज पर एक सीट स्वीकार करने में नहीं है, बल्कि अपने लोगों को अपना निर्माण करने के लिए सशक्त बनाने में है।

प्यारीमोहन आचार्य का जीवन दुखद रूप से छोटा था; 28 दिसंबर, 1881 को मात्र 29 वर्ष की आयु में उनका निधन हो गया। फिर भी, उस संक्षिप्त अवधि में, वे एक पत्रकार, एक शिक्षाविद्, एक इतिहासकार और एक आध्यात्मिक सुधारक थे। उन्होंने राष्ट्रीय चेतना की एक ऐसी लौ जलाई जो आगे चलकर एक दहाड़ती आग बन गई। उन्होंने अपने लोगों को यह एहसास दिलाने के लिए अथक परिश्रम किया कि स्वतंत्रता उनका अहस्तांतरणीय अधिकार है और उन्हें इसे प्राप्त करने का प्रयास करना चाहिए। यद्यपि उनका नाम दूसरों की तरह व्यापक रूप से ज्ञात नहीं हो सकता है, उनकी विरासत आधुनिक ओडिशा के ताने-बाने में उकेरी गई है। वे एक शक्तिशाली अनुस्मारक हैं कि इतिहास केवल लंबे जीवन और भव्य लड़ाइयों से नहीं बनता, बल्कि उन लोगों के साहस की तीव्र, शानदार चमक से भी बनता है जो एक अलग भविष्य की कल्पना करने का साहस करते हैं।

Pyarimohan Acharya: The Forgotten Rebel Who Forged Odisha's Identity

As a historical researcher, I often find that the grand tapestries of national histories are woven with threads of countless untold stories. We remember the towering figures, but it's in the archives, tucked away in brittle documents, that we find the true architects of change. One such name that echoed through my research was Pyarimohan Acharya. Born on August 5, 1852, in Kuanpal, Cuttack, his is a story that begs to be told—a testament to how one individual’s brief, brilliant life could lay the foundation for a region's awakening. He stands as one of the most significant forgotten freedom fighters of Odisha, a man whose work rippled through generations.

The crucible of Pyarimohan’s revolutionary spirit was his time at Ravenshaw College. While most students were absorbed in their studies, he was consumed by a far greater purpose: the socio-political upliftment of his people. This wasn't mere youthful idealism; it was a focused mission. In a stunning act of audacity for a student, he launched a fortnightly paper, the Utkala Putra. This publication became his sword, fearlessly criticizing the injustices of the British administration. The significance of this cannot be overstated. We must understand the role of the vernacular press in Indian nationalism; these local papers were the first platforms to give a voice to the voiceless and challenge colonial narratives. Naturally, his sharp critiques of the impact of British rule on Odisha infuriated the authorities. When the District Magistrate demanded an apology, Pyarimohan refused. His expulsion in 1871 wasn't an end but a liberation, setting him free to pursue his life's true calling.

Unchained from collegiate life, Pyarimohan immediately channeled his energy into a project others deemed impossible: establishing a private high school. In an era where education was largely controlled by the British, this was a radical act of self-determination. He believed that true national consciousness could only be built by shaping young minds, free from the biases of a colonial curriculum. After years of tireless effort, he founded his school in 1875. Today, this institution stands as the Pyarimohan Academy, a living monument to his vision. Its establishment marks a pivotal moment in the early history of education in Cuttack, representing a shift towards an education system rooted in national pride and intellectual freedom.

What’s truly remarkable about Pyarimohan is the sheer breadth of his vision. He understood that a people without a recorded history are a people without an identity. At the time, the history of his land was fragmented, often told through the lens of its conquerors. So, he undertook the monumental task of compiling a comprehensive history of his region. In 1879, his masterpiece, Utkalara Itihasa (The History of Utkala/Orissa), was published. This was the first history of Orissa written in the Odia language, for the Odia people. The significance of Utkalara Itihasa was profound; it gave the people of Orissa a shared narrative, a sense of collective past, and a powerful tool for forging a unified identity. This single act was instrumental in reviving pride in Odia history and culture.

Pyarimohan’s quest for reform was not confined to politics and education; it was deeply spiritual. His close association with luminaries like Bhakta Kavi Madhusudan Rao led him to embrace Brahmoism. The Brahmo Samaj influence in Orissa was part of a larger wave of intellectual and religious reform sweeping across the subcontinent. For Pyarimohan, this wasn't just a change of faith; it was a philosophy that aligned with his vision of a united, rational, and just society, free from the dogmas that divided people. As one of the dedicated social reformers in 19th-century India, he established the ‘Brahmopasana Samaj’ in Cuttack, aiming to unite people of different faiths under the worship of one Supreme Being, a truly progressive ideal for his time.

His integrity was absolute and uncompromising. The British, recognizing his influence, tried to co-opt him with offers of prestigious government posts, including Deputy Magistrate. Pyarimohan refused them all. His rejection was not just a political statement; it was a profound declaration of self-respect. In a letter to the authorities, he famously wrote, "If you offer me the post of Viceroy, I shall spurn it without any hesitation." This single quote encapsulates the spirit of one of the most principled Odia nationalist leaders. He understood that true power lay not in accepting a seat at the oppressor's table but in empowering his own people to build their own.

Pyarimohan Acharya's life was tragically short; he passed away on December 28, 1881, at the age of just 29. Yet, in that brief span, he was a journalist, an educator, a historian, and a spiritual reformer. He ignited a flame of national consciousness that would grow into a roaring fire. He worked tirelessly to make his people realize that freedom was their inalienable right and that they must strive to achieve it. Though his name may not be as widely known as others, his legacy is etched into the very fabric of modern Odisha. He is a powerful reminder that history is not only shaped by long lives and grand battles but also by the intense, brilliant flashes of courage from those who dare to imagine a different future.

---

Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---

HYDERABAD SERIES 09 - A princely state bowed before an unyielding iron resolve, and the dream of a united India was realized

A princely state bowed before an unyielding iron resolve, and the dream of a united India was realized

In the incandescent dawn of 1947, as the Indian tricolor first tasted the free air of Delhi, a shadow lingered over the heart of the subcontinent. It was not a shadow of doubt, but of defiance—a sprawling, fabulously wealthy state named Hyderabad, a jeweled wound in the nascent body of a free India. At its heart sat its ruler, Nizam Mir Osman Ali Khan, a man who was himself a living paradox. He was one of the richest men the world had ever known, yet he walked in threadbare clothes, saving paperclips and dining on meager meals. He was a poet of delicate sensibilities, yet a monarch paralyzed by indecision, haunted by the specter of his fading majesty. The Hyderabad Nizam history is not just a political chronicle; it is the human drama of a king who dreamed of sovereignty while a new nation was being forged around him in fire and hope.

As the British Raj receded, the Nizam yearned for the grandeur of an independent kingdom, a third dominion alongside India and Pakistan. He schemed to purchase the port of Goa from the Portuguese, a desperate bid to give his landlocked empire an outlet to the sea—a dream the British had gently but firmly denied. As the 565 princely states faced their moment of truth, the Nizam stood at a crossroads, unable to choose accession to India or an open challenge. He chose instead to wait, to negotiate, to plot in the gilded silence of his palaces, hoping the tides of history might miraculously turn. This fateful indecision, a hallmark of the Indian princely states' history, would set the stage for one of the most critical and tense chapters in the saga of India’s unification.

The Nizam was a solitary figure, but he was not alone. Refusing to travel to Delhi himself, he was flanked by advisors: the pragmatic English lawyer Sir Walter Monckton and his Prime Minister, the Nawab of Chhatari, who urged caution and compromise. But their moderate counsel was increasingly drowned out by a younger, more ferocious voice—that of Kasim Razvi. Razvi was the fiery, charismatic leader of the Ittehad-ul-Muslimeen, a political party fiercely dedicated to preserving Muslim dominance in a state where Hindus formed the overwhelming majority. His militant wing, the Razakars, was his private army, a fanatical force ready to enforce his will with sword and fire. The rise of Kasim Razvi Razakars marked a dark, violent turn. Razvi’s influence over the aging Nizam grew like a poisonous vine, twisting his judgment and isolating him from reality. When Monckton and Chhatari returned from Delhi with a negotiated settlement, Razvi unleashed his power. He orchestrated a massive demonstration, surrounding the ministers' residence with twenty thousand chanting supporters, effectively holding them hostage until the Nizam capitulated. The deal was dead. The era of reason had ended; the era of the Razakars had begun.

Razvi's rhetoric escalated from coercion to outright threat. In late October 1947, with the Nizam present, he brazenly told Monckton, "The Government of India is in no position to do anything to us. Their hands are full with difficulties elsewhere," a clear allusion to the tribal invasion of Kashmir. He believed India was too weak and distracted to handle another crisis. Razvi’s word became the Nizam's command. The Nawab of Chhatari was dismissed, replaced by Mir Laik Ali, a prominent Hyderabad businessman who had been part of Pakistan's delegation to the United Nations—a signal of defiance that rippled all the way to Delhi. In November, Razvi himself traveled to the capital for a face-to-face meeting with the one man who was not swayed by bluster: Sardar Vallabhbhai Patel. "We will fight," Razvi declared with zeal, "and we will fight to the last man." Patel’s reply was icy and dismissive. "If you want to commit suicide," he said calmly, "how can I stop you?" V.P. Menon, Patel's trusted aide, later noted that Razvi’s fanaticism bordered on madness, a volatile element in the unfolding Hyderabad crisis 1948.

Despite the Nizam's turn towards extremism, a fragile "Standstill Agreement" was signed on November 29th, 1947, a pact meant to maintain the status quo for one year while negotiations continued. But it was a peace built on sand. Sardar Patel, the architect of a united India, saw Hyderabad not as a state, but as a "cancer in the heart of India" that needed to be excised. While holding firm on the ultimate goal of accession, he told Laik Ali in January 1948 that his immediate concern was the internal security of Hyderabad. The state's vast Hindu population lived in fear. Members of the Praja Mandal (the State Congress) and countless others languished in prisons. Patel offered a clear choice: either join India or establish a truly representative government where Hindus had a voice. "India will maintain its restraint," he promised, "if Hyderabad gives Hindus a place in its administration." For the Nizam and the fanatics guiding him, both options—accession or democracy—were equally unthinkable, representing a complete loss of their feudal power and marking a crucial point in the Hyderabad annexation debate.

Their response was one of subterfuge and defiance. A secret plan was hatched to grant a loan of twenty crore rupees to Pakistan, a desperate attempt to buy an ally. The Nizam was betting on outside support to preserve his throne. Meanwhile, the Razakars intensified their campaign of terror. Reports of atrocities against Hindus—attacks on villages, forced conversions, and the brutal murder of missionaries—painted a grim picture. Under the terms of the Standstill Agreement, Indian troops stationed in Hyderabad had been withdrawn, leaving the populace at the mercy of Razvi’s militants. By April 1948, the situation was dire. Sir Walter Monckton complained to Delhi that an unofficial economic blockade was choking the state. While Lord Mountbatten and Prime Minister Nehru assured him that no official embargo existed, Patel’s allies in the surrounding provinces had quietly tightened the noose, a classic strategy in the difficult process of princely states integration.

Just as Monckton was lodging these complaints, Indian newspapers published the transcript of another of Razvi’s incendiary speeches. He had called upon the Muslims of Hyderabad to "march forward with the Quran in one hand and a sword in the other." More chillingly, he proclaimed that if war came, the "four and a half crore Muslims in India will become our fifth column." A horrified Monckton promised to fly back and demand Razvi’s arrest, but a few days later, a telegram arrived: Razvi denied ever making the speech. The lie was short-lived. The very next day, an international news agency reported another Razvi diatribe: "The day is not far off when the waves of the Bay of Bengal will be washing the feet of our Nizam."

The lies and provocations continued, but the patience of one man was wearing thin. Despite recovering from a major heart attack, Sardar Patel insisted on meeting Laik Ali in mid-April. He dismissed the denials about the "fifth column" speech with cold finality. "I have irrefutable proof," he stated. Then, his words cut like steel: "You and I both know who holds the real power in Hyderabad. This man who dominates Hyderabad has emphatically said that if the Indian government comes to Hyderabad, it will find only the bones and ashes of one and a half crore Hindus. If that is the situation, you must understand that the entire future of the Nizam and his dynasty will be in jeopardy." It was a language Laik Ali had never heard from the more diplomatic Nehru or Mountbatten. V.P. Menon observed that Laik Ali was "completely stunned." The final demand from Delhi was clear: control the Razakars, release the political prisoners, and establish a democratic government. The Standstill Agreement was now just a piece of paper.

In late May, a final, desperate round of negotiations began. Lord Mountbatten, with his departure from India just weeks away, was consumed by a personal ambition to solve the Hyderabad problem before he left. He saw it as the final, glorious capstone to his Indian tenure. For four weeks, V.P. Menon and Sir Walter Monckton painstakingly drafted proposals. When Menon updated an ailing Patel in Dehradun, the Sardar expressed his frustration. "Hyderabad," he insisted, "deserves nothing more than a short and sharp letter." But Mountbatten drove everyone, and finally turned his legendary charm on Patel in a last-ditch effort that would become the stuff of legend. After Monckton secured the Nizam's approval on a new draft—one so favorable to Hyderabad that Monckton called it a "miracle"—he flew to Delhi. Mountbatten knew Patel would reject it. He gathered his senior ministers, made them promise to honor the deal if he could get Patel’s signature, and flew to Dehradun. "What impudence!" Patel roared after reading it. "I will never sign this."

Mountbatten dropped the subject. They shared a poignant farewell dinner, both men aware they would likely never meet again. Afterwards, a sentimental Patel began speaking of his gratitude. "How can we show our love and our thanks?" he asked. Mountbatten, steeling himself, saw his chance. "If you really feel that way," he replied softly, "then sign this document." Patel was stunned into silence. He looked at Mountbatten, then at the paper. "Do you attach that much importance to a settlement with Hyderabad?" he asked. "Yes," Mountbatten said, "because the honor of India is involved." With tears welling in his eyes, a visibly moved Sardar Patel signed the document.

A triumphant Mountbatten flew back to Delhi and handed the signed agreement to an incredulous Monckton, who immediately departed for Hyderabad to secure the Nizam’s final assent. The stage was set for a peaceful resolution. Two days later, on June 17th, 1948, a single-word telegram arrived for Mountbatten from Monckton. It read: "LOST."

The Nizam, swayed once more by Kasim Razvi in a three-hour meeting just before seeing Monckton, had rejected the deal. Mountbatten’s miracle had vanished. The last door to peace had slammed shut. Patel’s emotional concession had been thrown back in India's face, arming him with the moral authority he needed for what came next. The path of diplomacy was exhausted. Now, only Sardar Patel's path remained. In September 1948, the Indian Army launched Operation Polo, a swift, five-day "police action" that ended the Nizam's rule and dismantled the Razakars. On September 17th, the Hyderabad army surrendered. The jeweled wound was finally healed, and the state was integrated into the Indian Union, completing the vision for which Sardar Patel had so resolutely fought. The Nizam's gambit had failed, and in its place, the map of a truly united India was drawn.

એક અડગ લોખંડી સંકલ્પ સામે એક રજવાડું ઝૂકી ગયું, અને અખંડ ભારતનું સ્વપ્ન સાકાર થયું.

જ્યારે ભારતીય તિરંગાએ પહેલીવાર દિલ્હીની આઝાદ હવાનો સ્વાદ ચાખ્યો, ત્યારે ભારતના હૃદય પર એક પડછાયો છવાયેલો હતો. તે શંકાનો પડછાયો ન હતો, પરંતુ એક સ્વતંત્ર રાજ્યની ભવ્યતાની ઝંખના કરતું એક વિશાળ, અત્યંત સમૃદ્ધ રાજ્ય જેનું નામ હૈદરાબાદ હતું, જે આઝાદ ભારતના નવજાત શરીરમાં એક ઝવેરાત જડિત ઘા સમાન હતું. તેના કેન્દ્રમાં તેના શાસક, નિઝામ મીર ઓસ્માન અલી ખાન બિરાજમાન હતા, જે પોતે એક જીવંત વિરોધાભાસ હતા. તેઓ વિશ્વના સૌથી ધનિક વ્યક્તિઓમાંના એક હતા, છતાં તેઓ ફાટેલાં-તૂટેલાં કપડાં પહેરતા, પેપરક્લિપ બચાવતા અને સાદું ભોજન લેતા હતા. છતાં તેઓ એક એવા સમ્રાટ હતા જે અનિર્ણાયક પરિસ્થિતિથી લકવાગ્રસ્ત હતા, પોતાની ઘટતી જતી શાનના ભયથી પીડાતા હતા. હૈદરાબાદ નિઝામનો ઇતિહાસ માત્ર રાજકીય ઘટનાક્રમ નથી; તે એક એવા રાજા જેણે સાર્વભૌમત્વનું સ્વપ્ન જોયું હતું, જ્યારે તેની આસપાસ આગ અને આશામાંથી એક નવા રાષ્ટ્રનું નિર્માણ થઈ રહ્યું હતું.

જેમ જેમ બ્રિટિશ રાજનો અંત આવ્યો, તેમ નિઝામે ભારત અને પાકિસ્તાનની સાથે એક ત્રીજા ડોમિનિયન, એક સ્વતંત્ર રાજ્યની ભવ્યતાની ઝંખના કરી. તેમણે પોર્ટુગીઝો પાસેથી ગોવાનું બંદર ખરીદવાની યોજના બનાવી, જે તેમના જમીનથી ઘેરાયેલા સામ્રાજ્યને સમુદ્ર સુધી પહોંચાડવાનો એક ભયાવહ પ્રયાસ હતો—એક એવું સ્વપ્ન જેને બ્રિટિશરોએ નમ્રતાથી પરંતુ મક્કમતાથી નકારી કાઢ્યું હતું. જ્યારે ૫૬૫ રજવાડાંઓ તેમના સત્યની ક્ષણનો સામનો કરી રહ્યા હતા, ત્યારે નિઝામ એક એવા ચાર રસ્તા પર ઊભા હતા, જ્યાં તેઓ ભારતમાં વિલીનીકરણ કે ખુલ્લા પડકાર વચ્ચે પસંદગી કરી શક્યા નહીં. તેમણે રાહ જોવાનું, વાટાઘાટો કરવાનું, પોતાના મહેલોની સોનેરી શાંતિમાં ષડયંત્ર રચવાનું પસંદ કર્યું, એવી આશામાં કે ઇતિહાસની લહેરો ચમત્કારિક રીતે ફરી જશે. આ ઘાતક અનિર્ણય, જે ભારતીય રજવાડાંના ઇતિહાસની એક ઓળખ છે, તેણે ભારતના એકીકરણની ગાથામાં સૌથી નિર્ણાયક અને તંગ પ્રકરણોમાંથી એકનો પાયો નાખ્યો.

નિઝામ એક એકાકી વ્યક્તિ હતા, પરંતુ તેઓ એકલા ન હતા. દિલ્હી જવાનો ઇનકાર કરીને, તેમની આસપાસ સલાહકારો હતા: વ્યવહારુ અંગ્રેજ વકીલ સર વોલ્ટર મોન્કટન અને તેમના વડા પ્રધાન, છત્તારીના નવાબ, જેમણે સાવચેતી અને સમાધાન માટે આગ્રહ કર્યો. પરંતુ તેમની મધ્યમ સલાહ એક યુવાન, વધુ ઉગ્ર અવાજ દ્વારા દબાવી દેવામાં આવી—કાસિમ રઝવીનો અવાજ. રઝવી ઇત્તેહાદ-ઉલ-મુસ્લિમીનના પ્રખર, કરિશ્માઈ નેતા હતા, એક રાજકીય પક્ષ જે એવા રાજ્યમાં મુસ્લિમ વર્ચસ્વ જાળવવા માટે પ્રતિબદ્ધ હતો જ્યાં હિન્દુઓ ભારે બહુમતીમાં હતા. તેની આતંકવાદી પાંખ, રઝાકાર, તેની ખાનગી સેના હતી, જે તલવાર અને આગથી તેની ઇચ્છાને લાગુ કરવા માટે તૈયાર કટ્ટરપંથીઓની એક શક્તિ હતી. કાસિમ રઝવી રઝાકારનો ઉદય એક અંધકારમય, હિંસક વળાંક હતો. વૃદ્ધ નિઝામ પર રઝવીનો પ્રભાવ એક ઝેરી વેલની જેમ વધ્યો, જેણે તેમના નિર્ણયને વાળી દીધો અને તેમને વાસ્તવિકતાથી અલગ કરી દીધા. જ્યારે મોન્કટન અને છત્તારી દિલ્હીથી એક સમજૂતી સાથે પાછા ફર્યા, ત્યારે રઝવીએ તેની શક્તિનો ઉપયોગ કર્યો. તેણે એક વિશાળ પ્રદર્શનનું આયોજન કર્યું, વીસ હજાર સૂત્રોચ્ચાર કરતા સમર્થકો સાથે મંત્રીઓના નિવાસસ્થાનને ઘેરી લીધું, અને જ્યાં સુધી નિઝામે શરણાગતિ ન સ્વીકારી ત્યાં સુધી તેમને બંધક બનાવ્યા. સોદો મરી ગયો હતો. તર્કનો યુગ સમાપ્ત થઈ ગયો હતો; રઝાકારોનો યુગ શરૂ થઈ ગયો હતો.

રઝવીના ભાષણો બળજબરીથી વધીને સીધી ધમકીમાં ફેરવાઈ ગયા. ઓક્ટોબર ૧૯૪૭ના અંતમાં, નિઝામની હાજરીમાં, તેણે મોન્કટનને ઉદ્ધતાઈથી કહ્યું, "ભારત સરકાર અમારી સામે કંઈપણ કરવાની સ્થિતિમાં નથી. તેમના હાથ અન્યત્ર મુશ્કેલીઓથી ભરેલા છે," જે કાશ્મીર પરના આદિવાસી આક્રમણનો સ્પષ્ટ સંકેત હતો. તે માનતો હતો કે ભારત અન્ય સંકટનો સામનો કરવા માટે ખૂબ જ નબળું અને વિચલિત છે. રઝવીનો શબ્દ નિઝામનો આદેશ બની ગયો. છત્તારીના નવાબને બરતરફ કરવામાં આવ્યા, અને તેમના સ્થાને મીર લાઈક અલીને નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા, જે સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં પાકિસ્તાનના પ્રતિનિધિમંડળનો ભાગ રહી ચૂકેલા એક અગ્રણી હૈદરાબાદી ઉદ્યોગપતિ હતા—આ અવજ્ઞાનો એક સંકેત હતો જેની ગુંજ દિલ્હી સુધી પહોંચી. નવેમ્બરમાં, રઝવી પોતે રાજધાની ગયો અને તે એકમાત્ર વ્યક્તિ સાથે રૂબરૂ મુલાકાત કરી જે ધમકીઓથી ડગમગતો ન હતો: સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ. "અમે લડીશું," રઝવીએ જુસ્સાથી જાહેર કર્યું, "અને અમે છેલ્લા માણસ સુધી લડીશું." પટેલે શાંતિપુર્વક કહ્યું કે "જો તમારે આત્મહત્યા કરવી હોય, તો હું તમને કેવી રીતે રોકી શકું?" પટેલના વિશ્વાસુ સહાયક વી.પી. મેનને પાછળથી નોંધ્યું કે રઝવીનો કટ્ટરવાદ ગાંડપણની હદ સુધી હતો, જે હૈદરાબાદ સંકટ ૧૯૪૮માં એક અસ્થિર તત્વ હતો.

નિઝામના ઉગ્રવાદ તરફના વળાંક છતાં, ૨૯ નવેમ્બર, ૧૯૪૭ના રોજ એક નાજુક "સ્ટેન્ડસ્ટિલ એગ્રીમેન્ટ" પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા, જે એક વર્ષ સુધી યથાસ્થિતિ જાળવી રાખવા માટે હતો, જ્યારે વાટાઘાટો ચાલુ રહી. પરંતુ તે રેતી પર બાંધેલી શાંતિ હતી. સરદાર પટેલ, એક અખંડ ભારતના શિલ્પી, હૈદરાબાદને એક રાજ્ય તરીકે નહીં, પરંતુ "ભારતના હૃદયમાં કેન્સર" તરીકે જોતા હતા, જેને કાઢી નાખવાની જરૂર હતી. વિલીનીકરણના અંતિમ લક્ષ્ય પર અડગ રહીને, તેમણે જાન્યુઆરી ૧૯૪૮માં લાઈક અલીને કહ્યું કે તેમની તાત્કાલિક ચિંતા હૈદરાબાદની આંતરિક સુરક્ષા હતી. રાજ્યની વિશાળ હિન્દુ વસ્તી ભયમાં જીવી રહી હતી. પ્રજા મંડળ (સ્ટેટ કોંગ્રેસ)ના સભ્યો અને અસંખ્ય અન્ય લોકો જેલમાં સડી રહ્યા હતા. પટેલે એક સ્પષ્ટ વિકલ્પ આપ્યો: કાં તો ભારતમાં જોડાઓ અથવા એક સાચી પ્રતિનિધિ સરકાર સ્થાપિત કરો જ્યાં હિન્દુઓનો અવાજ હોય. "ભારત પોતાનો સંયમ જાળવી રાખશે," તેમણે વચન આપ્યું, "જો હૈદરાબાદ હિન્દુઓને તેના વહીવટમાં સ્થાન આપે." નિઝામ અને તેમને માર્ગદર્શન આપનારા કટ્ટરપંથીઓ માટે, બંને વિકલ્પો—વિલીનીકરણ અથવા લોકશાહી—સમાન રીતે અકલ્પ્ય હતા, જે તેમની સામંતવાદી શક્તિનું સંપૂર્ણ નુકસાન હતું અને હૈદરાબાદ વિલીનીકરણ ચર્ચામાં એક મહત્વપૂર્ણ મુદ્દો હતો.

નિઝામ દ્વારા પોતાનું સિંહાસન બચાવવા માટે બાહ્ય સમર્થન પર દાવ લગાવી, પાકિસ્તાનને વીસ કરોડ રૂપિયાની લોન આપવાની એક ગુપ્ત યોજના ઘડવામાં આવી, જે એક સાથી ખરીદવાનો ભયાવહ પ્રયાસ હતો. દરમિયાન, રઝાકારોએ તેમના આતંકના અભિયાનને વધુ તીવ્ર બનાવ્યું. હિન્દુઓ વિરુદ્ધ અત્યાચારોના અહેવાલો—ગામો પર હુમલા, બળજબરીથી ધર્માંતરણ, અને મિશનરીઓની ક્રૂર હત્યા—એ એક ગંભીર ચિત્ર રજૂ કર્યું. સ્ટેન્ડસ્ટિલ એગ્રીમેન્ટની શરતો હેઠળ, હૈદરાબાદમાં તૈનાત ભારતીય સૈનિકોને પાછા ખેંચી લેવામાં આવ્યા હતા, જેનાથી જનતા રઝવીના આતંકવાદીઓની દયા પર નિર્ભર હતી. એપ્રિલ ૧૯૪૮ સુધીમાં, પરિસ્થિતિ ગંભીર હતી. સર વોલ્ટર મોન્કટને દિલ્હીમાં ફરિયાદ કરી કે એક અનૌપચારિક આર્થિક નાકાબંધી રાજ્યનું ગળું ઘોંટી રહી છે. જ્યારે લોર્ડ માઉન્ટબેટન અને વડા પ્રધાન નેહરુએ તેમને ખાતરી આપી કે કોઈ સત્તાવાર પ્રતિબંધ લાદવામાં આવ્યો નથી, ત્યારે આસપાસના પ્રાંતોમાં પટેલના સાથીઓએ ચુપચાપ ગાળિયો કડક કરી દીધો હતો, જે રજવાડાંના એકીકરણની મુશ્કેલ પ્રક્રિયામાં એક અસરકારક વ્યૂહરચના હતી.

જેમ જેમ મોન્કટન આ ફરિયાદો નોંધાવી રહ્યા હતા, તેમ ભારતીય અખબારોએ રઝવીના અન્ય એક ભડકાઉ ભાષણની ટ્રાન્સક્રિપ્ટ પ્રકાશિત કરી. તેણે હૈદરાબાદના મુસ્લિમોને "એક હાથમાં કુરાન અને બીજા હાથમાં તલવાર લઈને આગળ વધવા" આહ્વાન કર્યું હતું. તેનાથી પણ વધુ ભયાનક, તેણે જાહેર કર્યું કે જો યુદ્ધ થશે, તો "ભારતમાં સાડા ચાર કરોડ મુસ્લિમો અમારી પાંચમી કોલમ બની જશે." આ અહેવાલથી ભયભીત મોન્કટને પાછા ઉડાન ભરીને રઝવીની ધરપકડની માંગ કરવાનું વચન આપ્યું, પરંતુ થોડા દિવસો પછી, એક તાર આવ્યો: રઝવીએ ભાષણ આપવાનો ઇનકાર કર્યો. આ જુઠ્ઠાણું અલ્પજીવી હતું. બીજા જ દિવસે, એક આંતરરાષ્ટ્રીય સમાચાર એજન્સીએ રઝવીનું અન્ય એક ભાષણ અહેવાલ આપ્યું: "તે દિવસ દૂર નથી જ્યારે બંગાળની ખાડીની લહેરો અમારા નિઝામના પગ ધોશે."

જુઠ્ઠાણું અને ઉશ્કેરણી ચાલુ રહી, પરંતુ પટેલની ધીરજ ખૂટી રહી હતી. એક મોટા હૃદયરોગના હુમલામાંથી સ્વસ્થ થવા છતાં, સરદાર પટેલે એપ્રિલના મધ્યમાં લાઈક અલીને મળવાનો આગ્રહ કર્યો. તેમણે "પાંચમી કોલમ" ભાષણ વિશેના ઇનકારને ઠંડકથી નકારી કાઢ્યો. "મારી પાસે અકાટ્ય પુરાવા છે," તેમણે કહ્યું. પછી, તેમણે અટકાવીને કહ્યું : "તમે અને હું બંને જાણીએ છીએ કે હૈદરાબાદમાં વાસ્તવિક શક્તિ કોની પાસે છે. હૈદરાબાદ પર પ્રભુત્વ ધરાવનાર આ વ્યક્તિએ સ્પષ્ટપણે કહ્યું છે કે જો ભારત સરકાર હૈદરાબાદ આવશે, તો તેને માત્ર દોઢ કરોડ હિન્દુઓના હાડકાં અને રાખ જ મળશે. જો આ સ્થિતિ છે, તો તમારે સમજવું જોઈએ કે નિઝામ અને તેમના વંશનું સંપૂર્ણ ભવિષ્ય જોખમમાં મુકાઈ જશે." આ એક એવી ભાષા હતી જે લાઈક અલીએ વધુ રાજદ્વારી નેહરુ કે માઉન્ટબેટન પાસેથી ક્યારેય સાંભળી ન હતી. વી.પી. મેનને જોયું કે લાઈક અલી "સંપૂર્ણપણે સ્તબ્ધ" હતા. દિલ્હીથી અંતિમ માંગ સ્પષ્ટ હતી: રઝાકારોને નિયંત્રિત કરો, રાજકીય કેદીઓને મુક્ત કરો, અને એક લોકશાહી સરકાર સ્થાપિત કરો. સ્ટેન્ડસ્ટિલ એગ્રીમેન્ટ હવે માત્ર એક કાગળનો ટુકડો હતો.

મેના અંતમાં, વાટાઘાટોનો એક અંતિમ, ભયાવહ દોર શરૂ થયો. લોર્ડ માઉન્ટબેટન, ભારતમાંથી તેમના પ્રસ્થાનના થોડા અઠવાડિયા પહેલા, હૈદરાબાદની સમસ્યાને ઉકેલવાની વ્યક્તિગત મહત્વાકાંક્ષાથી ઘેરાયેલા હતા. તેમણે તેને તેમના ભારતીય કાર્યકાળના અંતિમ, ભવ્ય શિખર તરીકે જોયું. ચાર અઠવાડિયા સુધી, વી.પી. મેનન અને સર વોલ્ટર મોન્કટને કાળજીપૂર્વક પ્રસ્તાવોનો મુસદ્દો તૈયાર કર્યો. જ્યારે મેનને દેહરાદૂનમાં બીમાર પટેલને વાકેફ કર્યા, ત્યારે સરદારે તેમની નિરાશા વ્યક્ત કરી. "હૈદરાબાદ," તેમણે ભારપૂર્વક કહ્યું, "એક ટૂંકા અને તીક્ષ્ણ પત્ર કરતાં વધુ લાયક નથી." પરંતુ માઉન્ટબેટને બધાને પ્રેરિત કર્યા, અને છેવટે પટેલે પર તેમના પ્રખ્યાત વશીકરણનો ઉપયોગ કર્યો જે એક દંતકથા બની ગઈ. મોન્કટને નિઝામની મંજૂરી મેળવ્યા પછી—એક એવો મુસદ્દો જે હૈદરાબાદ માટે એટલો અનુકૂળ હતો કે મોન્કટને તેને "ચમત્કાર" કહ્યો—તે દિલ્હી ઉડાન ભરી. માઉન્ટબેટન જાણતા હતા કે પટેલ તેને નકારી દેશે. તેમણે તેમના વરિષ્ઠ મંત્રીઓને ભેગા કર્યા, તેમને વચન અપાવ્યું કે જો તેઓ પટેલના હસ્તાક્ષર મેળવી શકશે તો તેઓ સોદાનું સન્માન કરશે, અને દેહરાદૂન માટે ઉડાન ભરી. "શું ઉદ્ધતાઈ છે!" પટેલે તેને વાંચ્યા પછી ગર્જના કરી. "હું આ પર ક્યારેય હસ્તાક્ષર નહીં કરું."

માઉન્ટબેટને વિષય બદલી નાખ્યો. તેમણે એક માર્મિક વિદાય રાત્રિભોજનની વ્યવ્સ્થા કરી, બંને પુરુષો જાણતા હતા કે તેઓ કદાચ ફરી ક્યારેય નહીં મળે. પાછળથી, એક ભાવુક પટેલે કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરવાનું શરૂ કર્યું. "આપણે આપણો પ્રેમ અને આભાર કેવી રીતે બતાવી શકીએ?" તેમણે પૂછ્યું. માઉન્ટબેટને પોતાને સંભાળીને પોતાનો મોકો જોયો. "જો તમે ખરેખર એવું અનુભવો છો," તેમણે હળવેથી જવાબ આપ્યો, "તો આ દસ્તાવેજ પર હસ્તાક્ષર કરો." પટેલ સ્તબ્ધ થઈ ગયા. તેમણે માઉન્ટબેટનને જોયું, પછી કાગળને. "શું તમે હૈદરાબાદ સાથેના સમાધાનને આટલું મહત્વ આપો છો?" તેમણે પૂછ્યું. "હા," માઉન્ટબેટને કહ્યું, "કારણ કે તેમાં ભારતનું સન્માન સામેલ છે." આંખોમાં આંસુ સાથે, એક સ્પષ્ટપણે ભાવુક સરદાર પટેલે દસ્તાવેજ પર હસ્તાક્ષર કર્યા.

એક વિજયી માઉન્ટબેટન દિલ્હી પાછા ફર્યા અને હસ્તાક્ષરિત કરાર એક અવિશ્વસનીય મોન્કટનને સોંપ્યો, જે તરત જ નિઝામની અંતિમ સંમતિ મેળવવા માટે હૈદરાબાદ જવા રવાના થયા. એક શાંતિપૂર્ણ ઉકેલ માટે મંચ તૈયાર હતો. બે દિવસ પછી, ૧૭ જૂન, ૧૯૪૮ ના રોજ, મોન્કટન તરફથી માઉન્ટબેટન માટે એક-શબ્દનો તાર આવ્યો. તેમાં લખ્યું હતું: "LOST" (હાર્યા).

નિઝામ, મોન્કટનને મળતા પહેલા કાસિમ રઝવી સાથેની ત્રણ કલાકની બેઠકમાં ફરી એકવાર ડગમગી ગયા હતા, અને સોદાને નકારી કાઢ્યો હતો. માઉન્ટબેટનનો ચમત્કાર અદૃશ્ય થઈ ગયો હતો. શાંતિનો છેલ્લો દરવાજો બંધ થઈ ગયો હતો. પટેલની ભાવનાત્મક છૂટછાટને ભારતના ચહેરા પર પાછી ફેંકી દેવામાં આવી હતી, જેનાથી તેમને આગળના પગલા માટે નૈતિક સત્તા મળી. રાજદ્વારીનો માર્ગ સમાપ્ત થઈ ગયો હતો. હવે, માત્ર સરદાર પટેલનો માર્ગ બાકી હતો. સપ્ટેમ્બર ૧૯૪૮ માં, ભારતીય સેનાએ ઓપરેશન પોલો શરૂ કર્યું, એક ઝડપી, પાંચ-દિવસીય "પોલીસ કાર્યવાહી" જેણે નિઝામના શાસનનો અંત આણ્યો અને રઝાકારોને વિખેરી નાખ્યા. ૧૭ સપ્ટેમ્બરે, હૈદરાબાદની સેનાએ આત્મસમર્પણ કર્યું, અને રાજ્યને ભારતીય સંઘમાં એકીકૃત કરવામાં આવ્યું, જેનાથી સરદાર પટેલે જે દ્રષ્ટિ માટે આટલી મક્કમતાથી લડાઈ લડી હતી તે પૂર્ણ થઈ. નિઝામનો દાવ નિષ્ફળ ગયો હતો, અને તેના સ્થાને, એક સાચા અખંડ ભારતનો નકશો દોરવામાં આવ્યો હતો.

एक राज्य एक दृढ़ संकल्प के आगे झुक गया, और अखंड भारत का सपना साकार हुआ।

1947 की उस दीप्तिमान सुबह में, जब भारतीय तिरंगे ने पहली बार दिल्ली की आज़ाद हवा का स्वाद चखा, उपमहाद्वीप के हृदय पर एक साया मंडरा रहा था। यह संदेह का साया नहीं, बल्कि अवज्ञा का था—एक विशाल, बेहद अमीर रियासत जिसका नाम हैदराबाद था, जो एक आज़ाद भारत के नवजात शरीर में एक जवाहरातों से जड़ा ज़ख्म था। इसके केंद्र में इसके शासक, निज़ाम मीर उस्मान अली खान बैठे थे, जो स्वयं एक जीवित विरोधाभास थे। वह दुनिया के सबसे अमीर आदमियों में से एक थे, फिर भी वे फटे-पुराने कपड़े पहनते, पेपरक्लिप बचाते और मामूली भोजन करते थे। वे संवेदनशील कवि थे, फिर भी एक ऐसे सम्राट थे जो अनिर्णय से पंगु थे, अपनी मिटती हुई शान के भूत से त्रस्त थे। हैदराबाद निज़ाम का इतिहास केवल एक राजनीतिक वृत्तांत नहीं है; यह एक ऐसे राजा का मानवीय नाटक है जिसने संप्रभुता का सपना देखा, जबकि उसके चारों ओर आग और आशा में एक नए राष्ट्र का निर्माण हो रहा था।

जैसे ही ब्रिटिश राज का अंत हुआ, निज़ाम ने भारत और पाकिस्तान के साथ एक तीसरे डोमिनियन, एक स्वतंत्र राज्य की भव्यता की कामना की। उन्होंने पुर्तगालियों से गोवा का बंदरगाह खरीदने की योजना बनाई, जो उनके भूमि से घिरे साम्राज्य को समुद्र तक पहुंच देने की एक हताश कोशिश थी—एक ऐसा सपना जिसे अंग्रेजों ने विनम्रता लेकिन दृढ़ता से नकार दिया था। जब 565 रियासतों को अपने भविष्य का फैसला करना था, निज़ाम एक चौराहे पर खड़े थे, भारत में विलय या खुली चुनौती के बीच चयन करने में असमर्थ। उन्होंने इसके बजाय इंतजार करना, बातचीत करना, अपने महलों के सुनहरे सन्नाटे में साज़िश रचना चुना, इस उम्मीद में कि इतिहास की धाराएँ चमत्कारिक रूप से बदल जाएँगी। यह घातक अनिर्णय, भारतीय रियासतों के इतिहास की एक पहचान, भारत के एकीकरण की गाथा में सबसे महत्वपूर्ण और तनावपूर्ण अध्यायों में से एक की नींव रखेगा।

निज़ाम एक एकाकी व्यक्ति थे, लेकिन वे अकेले नहीं थे। दिल्ली जाने से खुद इनकार करते हुए, उनके सलाहकार थे: यथार्थवादी अंग्रेज वकील सर वाल्टर मॉन्कटन और उनके प्रधान मंत्री, नवाब ऑफ़ छत्तारी, जिन्होंने सावधानी और समझौते का आग्रह किया। लेकिन उनकी मध्यम सलाह एक युवा, अधिक क्रूर आवाज़ के सामने दब गई—कासिम रज़वी की। रज़वी इत्तेहाद-उल-मुस्लिमीन के उग्र, करिश्माई नेता थे, एक ऐसी राजनीतिक पार्टी जो एक ऐसे राज्य में मुस्लिम प्रभुत्व बनाए रखने के लिए समर्पित थी जहाँ हिंदू भारी बहुमत में थे। उसकी आतंकवादी शाखा, रज़ाकार, उसकी निजी सेना थी, जो तलवार और आग से उसकी इच्छा को लागू करने के लिए तैयार कट्टरपंथियों की एक ताकत थी। कासिम रज़वी रज़ाकारों का उदय एक अंधकारमय, हिंसक मोड़ था। बूढ़े निज़ाम पर रज़वी का प्रभाव एक ज़हरीली बेल की तरह बढ़ा, जिसने उनके विवेक को मोड़ दिया और उन्हें वास्तविकता से अलग कर दिया। जब मॉन्कटन और छत्तारी दिल्ली से एक समझौते के साथ लौटे, तो रज़वी ने अपनी शक्ति का प्रदर्शन किया। उसने एक विशाल प्रदर्शन आयोजित किया, बीस हज़ार जप करते समर्थकों के साथ मंत्रियों के आवास को घेर लिया, और उन्हें तब तक बंधक बनाए रखा जब तक कि निज़ाम ने हार नहीं मान ली। सौदा मर चुका था। तर्क का युग समाप्त हो गया था; रज़ाकारों का युग शुरू हो गया था।

रज़वी के भाषण ज़बरदस्ती से बढ़कर सीधी धमकी बन गए। अक्टूबर 1947 के अंत में, निज़ाम की उपस्थिति में, उसने मॉन्कटन से ढिठाई से कहा, "भारत सरकार हमारी कुछ भी बिगाड़ने की स्थिति में नहीं है। वे दूसरी जगहों की मुश्किलों में उलझे हुए हैं," यह कश्मीर पर कबायली आक्रमण का स्पष्ट संकेत था। उसका मानना था कि भारत एक और संकट से निपटने के लिए बहुत कमज़ोर और विचलित है। रज़वी का शब्द निज़ाम का आदेश बन गया। नवाब ऑफ़ छत्तारी को बर्खास्त कर दिया गया, और उनकी जगह मीर लाइक अली को नियुक्त किया गया, जो संयुक्त राष्ट्र में पाकिस्तान के प्रतिनिधिमंडल का हिस्सा रहे एक प्रमुख हैदराबादी व्यवसायी थे—यह अवज्ञा का एक संकेत था जिसकी गूंज दिल्ली तक पहुंची। नवंबर में, रज़वी खुद राजधानी गया और उस एक व्यक्ति से आमने-सामने मिला जो धमकियों से नहीं डिगता था: सरदार वल्लभभाई पटेल। "हम लड़ेंगे," रज़वी ने जोश से घोषणा की, "और हम आखिरी आदमी तक लड़ेंगे।" पटेल का जवाब ठंडा और तिरस्कारपूर्ण था। "यदि तुम आत्महत्या करना चाहते हो," उन्होंने शांति से कहा, "तो मैं तुम्हें कैसे रोक सकता हूँ?" पटेल के भरोसेमंद सहयोगी वी.पी. मेनन ने बाद में उल्लेख किया कि रज़वी का कट्टरपंथ पागलपन की हद तक था, जो हैदराबाद संकट 1948 में एक अस्थिर तत्व था।

निज़ाम के उग्रवाद की ओर मुड़ने के बावजूद, 29 नवंबर, 1947 को एक नाजुक "स्टैंडस्टिल एग्रीमेंट" पर हस्ताक्षर किए गए, जो एक साल तक यथास्थिति बनाए रखने के लिए था, जबकि बातचीत जारी रही। लेकिन यह रेत पर बनी शांति थी। सरदार पटेल, एक संयुक्त भारत के वास्तुकार, ने हैदराबाद को एक राज्य के रूप में नहीं, बल्कि "भारत के दिल में एक कैंसर" के रूप में देखा, जिसे excised करने की आवश्यकता थी। विलय के अंतिम लक्ष्य पर दृढ़ रहते हुए, उन्होंने जनवरी 1948 में लाइक अली से कहा कि उनकी तत्काल चिंता हैदराबाद की आंतरिक सुरक्षा थी। राज्य की विशाल हिंदू आबादी डर में जी रही थी। प्रजा मंडल (स्टेट कांग्रेस) के सदस्य और अनगिनत अन्य लोग जेलों में सड़ रहे थे। पटेल ने एक स्पष्ट विकल्प दिया: या तो भारत में शामिल हों या एक सच्ची प्रतिनिधि सरकार स्थापित करें जहाँ हिंदुओं की आवाज़ हो। "भारत अपना संयम बनाए रखेगा," उन्होंने वादा किया, "यदि हैदराबाद हिंदुओं को अपने प्रशासन में जगह देता है।" निज़ाम और उनका मार्गदर्शन करने वाले कट्टरपंथियों के लिए, दोनों विकल्प—विलय या लोकतंत्र—समान रूप से अकल्पनीय थे, जो उनकी सामंती शक्ति का पूर्ण नुकसान था और हैदराबाद विलय बहस में एक महत्वपूर्ण बिंदु था।

उनकी प्रतिक्रिया धोखे और अवज्ञा की थी। पाकिस्तान को बीस करोड़ रुपये का ऋण देने की एक गुप्त योजना बनाई गई, जो एक सहयोगी खरीदने का हताश प्रयास था। निज़ाम अपने सिंहासन को बचाने के लिए बाहरी समर्थन पर दांव लगा रहा था। इस बीच, रज़ाकारों ने अपने आतंक के अभियान को तेज कर दिया। हिंदुओं के खिलाफ अत्याचारों की रिपोर्टें—गांवों पर हमले, जबरन धर्मांतरण, और मिशनरियों की क्रूर हत्या—ने एक गंभीर तस्वीर पेश की। स्टैंडस्टिल एग्रीमेंट की शर्तों के तहत, हैदराबाद में तैनात भारतीय सैनिकों को वापस ले लिया गया था, जिससे जनता रज़वी के उग्रवादियों की दया पर निर्भर हो गई थी। अप्रैल 1948 तक, स्थिति गंभीर थी। सर वाल्टर मॉन्कटन ने दिल्ली में शिकायत की कि एक अनौपचारिक आर्थिक नाकाबंदी राज्य का गला घोंट रही है। जबकि लॉर्ड माउंटबेटन और प्रधान मंत्री नेहरू ने उन्हें आश्वासन दिया कि कोई आधिकारिक प्रतिबंध नहीं लगाया गया है, आसपास के प्रांतों में पटेल के सहयोगियों ने चुपचाप फंदा कस दिया था, जो रियासतों के एकीकरण की कठिन प्रक्रिया में एक क्लासिक रणनीति थी।

जैसे ही मॉन्कटन ये शिकायतें दर्ज कर रहे थे, भारतीय समाचार पत्रों ने रज़वी के एक और भड़काऊ भाषण का प्रतिलेख प्रकाशित किया। उसने हैदराबाद के मुसलमानों से "एक हाथ में कुरान और दूसरे हाथ में तलवार लेकर आगे बढ़ने" का आह्वान किया था। इससे भी अधिक भयावह, उसने घोषणा की कि यदि युद्ध हुआ, तो "भारत में साढ़े चार करोड़ मुसलमान हमारी पांचवीं कॉलम बन जाएंगे।" इस रिपोर्ट से भयभीत मॉन्कटन ने वापस उड़ान भरने और रज़वी की गिरफ्तारी की मांग करने का वादा किया, लेकिन कुछ दिनों बाद, एक तार आया: रज़वी ने भाषण देने से इनकार कर दिया। यह झूठ अल्पकालिक था। अगले ही दिन, एक अंतरराष्ट्रीय समाचार एजेंसी ने रज़वी का एक और भाषण रिपोर्ट किया: "वह दिन दूर नहीं जब बंगाल की खाड़ी की लहरें हमारे निज़ाम के पैर धोएंगी।"

झूठ और उकसावे जारी रहे, लेकिन एक व्यक्ति का धैर्य जवाब दे रहा था। एक बड़े दिल के दौरे से उबरने के बावजूद, सरदार पटेल ने अप्रैल के मध्य में लाइक अली से मिलने पर जोर दिया। उन्होंने "पांचवें कॉलम" भाषण के बारे में इनकार को ठंडेपन से खारिज कर दिया। "मेरे पास अकाट्य सबूत हैं," उन्होंने कहा। फिर, उनके शब्द स्टील की तरह चुभे: "आप और मैं दोनों जानते हैं कि हैदराबाद में असली शक्ति किसके पास है। हैदराबाद पर हावी इस व्यक्ति ने स्पष्ट रूप से कहा है कि यदि भारत सरकार हैदराबाद आती है, तो उसे केवल डेढ़ करोड़ हिंदुओं की हड्डियां और राख मिलेगी। यदि यह स्थिति है, तो आपको समझना चाहिए कि निज़ाम और उनके वंश का पूरा भविष्य खतरे में पड़ जाएगा।" यह एक ऐसी भाषा थी जिसे लाइक अली ने अधिक कूटनीतिक नेहरू या माउंटबेटन से कभी नहीं सुनी थी। वी.पी. मेनन ने देखा कि लाइक अली "पूरी तरह से स्तब्ध" थे। दिल्ली से अंतिम मांग स्पष्ट थी: रज़ाकारों को नियंत्रित करें, राजनीतिक कैदियों को रिहा करें, और एक लोकतांत्रिक सरकार स्थापित करें। स्टैंडस्टिल एग्रीमेंट अब सिर्फ एक कागज़ का टुकड़ा था।

मई के अंत में, बातचीत का एक अंतिम, हताश दौर शुरू हुआ। लॉर्ड माउंटबेटन, भारत से अपने प्रस्थान के कुछ ही सप्ताह पहले, हैदराबाद की समस्या को हल करने की व्यक्तिगत महत्वाकांक्षा से ग्रस्त थे। उन्होंने इसे अपने भारतीय कार्यकाल के अंतिम, शानदार समापन के रूप में देखा। चार सप्ताह तक, वी.पी. मेनन और सर वाल्टर मॉन्कटन ने प्रस्तावों का मसौदा तैयार किया। जब मेनन ने देहरादून में बीमार पटेल को अद्यतन किया, तो सरदार ने अपनी निराशा व्यक्त की। "हैदराबाद," उन्होंने जोर देकर कहा, "एक छोटे और तीखे पत्र से अधिक कुछ नहीं चाहता।" लेकिन माउंटबेटन ने सभी को प्रेरित किया, और अंत में पटेल पर अपने प्रसिद्ध आकर्षण का इस्तेमाल किया जो किंवदंती बन गया। मॉन्कटन द्वारा निज़ाम की मंजूरी हासिल करने के बाद—एक ऐसा मसौदा जो हैदराबाद के लिए इतना अनुकूल था कि मॉन्कटन ने इसे "चमत्कार" कहा—वह दिल्ली के लिए उड़ान भरी। माउंटबेटन जानते थे कि पटेल इसे अस्वीकार कर देंगे। उन्होंने अपने वरिष्ठ मंत्रियों को इकट्ठा किया, उनसे वादा करवाया कि अगर वे पटेल के हस्ताक्षर प्राप्त कर सकते हैं तो वे सौदे का सम्मान करेंगे, और देहरादून के लिए उड़ान भरी। "क्या धृष्टता है!" पटेल इसे पढ़ने के बाद गरजे। "मैं इस पर कभी हस्ताक्षर नहीं करूंगा।"

माउंटबेटन ने विषय बदल दिया। उन्होंने एक मार्मिक विदाई रात्रिभोज साझा किया, दोनों व्यक्ति जानते थे कि वे शायद फिर कभी नहीं मिलेंगे। बाद में, एक भावुक पटेल ने आभार व्यक्त करना शुरू किया। "हम अपना प्यार और धन्यवाद कैसे दिखा सकते हैं?" उन्होंने पूछा। माउंटबेटन ने खुद को संभाला और अपना मौका देखा। "यदि आप वास्तव में ऐसा महसूस करते हैं," उन्होंने धीरे से उत्तर दिया, "तो इस दस्तावेज़ पर हस्ताक्षर करें।" पटेल स्तब्ध रह गए। उन्होंने माउंटबेटन को देखा, फिर कागज को। "क्या आप हैदराबाद के साथ समझौते को इतना महत्व देते हैं?" उन्होंने पूछा। "हाँ," माउंटबेटन ने कहा, "क्योंकि इसमें भारत का सम्मान शामिल है।" आँखों में आँसू लिए, एक स्पष्ट रूप से भावुक सरदार पटेल ने दस्तावेज़ पर हस्ताक्षर किए।

एक विजयी माउंटबेटन दिल्ली वापस आए और हस्ताक्षरित समझौते को एक अविश्वसनीय मॉन्कटन को सौंप दिया, जो तुरंत निज़ाम की अंतिम सहमति प्राप्त करने के लिए हैदराबाद के लिए रवाना हो गए। एक शांतिपूर्ण समाधान के लिए मंच तैयार था। दो दिन बाद, 17 जून, 1948 को, मॉन्कटन से माउंटबेटन के लिए एक शब्द का तार आया। इसमें लिखा था: "LOST" (हार गए)।

निज़ाम, मॉन्कटन से मिलने से ठीक पहले कासिम रज़वी के साथ तीन घंटे की बैठक में एक बार फिर बहक गए थे, और सौदे को अस्वीकार कर दिया था। माउंटबेटन का चमत्कार गायब हो गया था। शांति का आखिरी दरवाजा बंद हो गया था। पटेल की भावनात्मक रियायत को भारत के मुँह पर फेंक दिया गया था, जिससे उन्हें अगले कदम के लिए नैतिक अधिकार मिल गया। कूटनीति का रास्ता समाप्त हो गया था। अब, केवल सरदार पटेल का रास्ता बचा था। सितंबर 1948 में, भारतीय सेना ने ऑपरेशन पोलो शुरू किया, एक तीव्र, पांच दिवसीय "पुलिस कार्रवाई" जिसने निज़ाम के शासन को समाप्त कर दिया और रज़ाकारों को भंग कर दिया। 17 सितंबर को, हैदराबाद सेना ने आत्मसमर्पण कर दिया। जवाहराती ज़ख्म आखिरकार भर गया, और राज्य को भारतीय संघ में एकीकृत कर दिया गया, जिससे सरदार पटेल ने जिस दृष्टि के लिए इतनी दृढ़ता से लड़ाई लड़ी थी, वह पूरी हुई। निज़ाम की बाज़ी विफल हो गई थी, और उसकी जगह, एक सच्चे एकीकृत भारत का नक्शा खींचा गया था।

---

Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---