૧૯૩૧ ના કરાંચી અધિવેશનમાં સરદાર પટેલનું લોખંડી નેતૃત્વ અને રાષ્ટ્રનો સંકલ્પ
૧૯૩૧ નું વર્ષ એટલે ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામના ઇતિહાસમાં એક એવો વળાંક, જ્યાં લોહી, આંસુ, અને અડગ મનોબળનો અદભૂત સંગમ થયો હતો. બ્રિટિશ સલ્તનત સામે ઝઝૂમી રહેલી અને 'વનવાસ' ભોગવતી કોંગ્રેસ માટે આ સમય માત્ર રાજકીય લડાઈનો નહોતો, પણ નૈતિક પરીક્ષાનો હતો. આ કપરા કાળમાં જ્યારે દેશ આખો આક્રોશમાં હતો, ત્યારે એક શખ્સે અત્યંત શાંતિ અને મક્કમતાથી દેશનું સુકાન સંભાળ્યું. એ શખ્સ એટલે સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ, અને તે જવાબદારી એટલે 'કાંટાનો તાજ' ગણાતું કોંગ્રેસનું પ્રમુખપદ.
આપણે ૧૯૩૧ ના કરાંચી અધિવેશનની એ રોમાંચક અને હૃદયસ્પર્શી વાત કરતાં જાણીશું, કે સરદારે કઈ રીતે યુવાનોના રોષને દેશભક્તિની શક્તિમાં બદલ્યો.
કરાંચી અધિવેશન શરૂ થવાના માત્ર ગણતરીના દિવસો પહેલા, ૨૩ માર્ચ ૧૯૩૧ ના રોજ આખા દેશના કાળજા કંપી ઉઠ્યા હતા. બ્રિટિશ હકુમતે ક્રાંતિકારી વીરો ભગત સિંહ, સુખદેવ અને રાજગુરુને ફાંસી આપી દીધી હતી. આ સમાચાર વાયુવેગે પ્રસરતા આખા દેશમાં માતમ અને ગુસ્સાનું મોજું ફરી વળ્યું. યુવા પેઢી અત્યંત દુઃખી અને ક્રોધિત હતી. તેમને લાગતું હતું કે ગાંધી-ઇરવિન કરાર દ્વારા જો કોંગ્રેસે દબાણ કર્યું હોત, તો કદાચ આ શહીદોના જીવ બચી શક્યા હોત.
આ ભયાનક આક્રોશની વચ્ચે ગાંધીજી અને સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ મુંબઈથી કરાંચી જવા નીકળ્યા. આ પ્રવાસ સામાન્ય નહોતો. દરેક રેલવે સ્ટેશને તેમને ભવ્ય સ્વાગતને બદલે "કાળા વાવટા" (કાળા ઝંડા) બતાવવામાં આવતા હતા. કરાંચી પહોંચતા જ દ્રશ્ય અત્યંત કરુણ હતું. 'આશાવાદી અલ્પાત્મા' ના નામે ઓળખાતા યુવાનોએ ગાંધીજી અને સરદારના હાથમાં કાળા ફૂલોના ગુચ્છા મૂક્યા. આ ફૂલો માત્ર શ્રદ્ધાંજલિ નહોતા, પણ નેતાગીરી સામેનો એક તીખો સવાલ હતો.
સરદાર પટેલ માટે આ પ્રમુખપદ કોઈ સન્માનની ગાદી નહોતી, પણ કાંટાની સેજ હતી. સાક્ષરવર્ય શ્રી નરસિંહરાવ દિવેટિયાએ ત્યારે ગાંધીજીના હાથમાં ગીતાના ૧૮મા અધ્યાયનો એક સંશોધિત શ્લોક મૂક્યો હતો:
"જહાં યોગેશ છે ગાંધી, અને ધ્રૂંધર વલ્લભ;
ત્યાં શ્રી જય, ત્યાં ભૂતિ, નીતિ, નિશ્ચલ માનું હું."
આ શ્લોક સરદારની ક્ષમતા અને ગાંધીજીના આધ્યાત્મિક નેતૃત્વ પરના અખૂટ વિશ્વાસનું પ્રતીક હતો. સરદારે આ 'કાંટાનો તાજ' એક ખરા ક્ષત્રિયની માફક હસતા મુખે સ્વીકારી લીધો. તેમને ખબર હતી કે આ સમયે દેશને એક એવા નેતાની જરૂર છે જે લાગણીઓના પૂરને વહેવા દે અને છતાં નૈતિક મૂલ્યોને જાળવી રાખે.
કરાંચીમાં અધિવેશનનો મંડપ ભવ્ય હતો. આકાશછત્ર નીચે હજારો સ્વયંસેવકો અને જેલમાંથી છૂટીને આવેલા સત્યાગ્રહીઓ હાજર હતા. રાત્રિના સમયે વીજળીના પ્રકાશમાં એ મંડપ કોઈ દિવ્ય ભૂમિ જેવો લાગતો હતો. જ્યારે સરદારે પોતાનું ભાષણ શરૂ કર્યું, ત્યારે તેમની વાણીમાં જે વજન અને સાદગી હતી, તેણે હજારોના હૃદય જીતી લીધા.
તેમણે અત્યંત નમ્રતાથી કહ્યું: "મારા જેવા સીધા સાદા ખેડૂતને તમે દેશના પ્રથમ સેવકના પદ માટે ચૂંટ્યો તે મારી સેવા કરતા ગુજરાતની જનતાએ જે અદભૂત બલિદાન આપ્યા છે તેની કદર છે." આ શબ્દો માત્ર વિનમ્રતા નહોતા, પણ એક એવો સંદેશ હતો કે કોંગ્રેસ હવે માત્ર ભદ્ર વર્ગની સંસ્થા નથી રહી, પણ તે ખેડૂતો અને મજૂરોની અવાજ બની છે.
અધિવેશનમાં ભગત સિંહના બલિદાન અંગે ભારે ચર્ચાઓ ચાલી. સરદાર પટેલે પોતાના ભાષણમાં સ્પષ્ટ કર્યું કે ભલે ક્રાંતિકારીઓની કાર્યપદ્ધતિ અહિંસાથી અલગ હતી, પણ તેમની દેશભક્તિ પર કોઈ શંકા કરી શકે તેમ નથી. તેમણે બ્રિટિશ સરકારની 'હૃદયશૂન્યતા' ની આકરી ટીકા કરી. સરદારે કહ્યું કે આખા દેશની માગણી છતાં સરકારે આ યુવાનોને ફાંસી આપી, તે બતાવે છે કે બ્રિટિશ ન્યાયતંત્ર કેટલું પોકળ છે.
જ્યારે યુવાનો પૂછતા કે આપણે ગાંધી-ઇરવિન સમજૂતી કેમ કરી? ત્યારે સરદારે તાર્કિક જવાબ આપ્યો. તેમણે કહ્યું કે લડાઈમાં વ્યૂહાત્મક પીછેહઠ એ પરાજય નથી, પણ આગળ વધવાની નવી રણનીતિ છે. તેમણે શસ્ત્રની ભાષામાં સમજાવ્યું: "આપણે અત્યારે તલવાર મ્યાન કરી છે, પણ તેને કાટ ન ચડવા દેતા. તેને ખાદી અને આત્મશુદ્ધિ દ્વારા ચળકતી રાખજો."
૧૯૩૧ ના કરાંચી અધિવેશનની સૌથી મોટી દેણ 'મૂળભૂત અધિકારો' અને 'આર્થિક કાર્યક્રમ' નો ઠરાવ હતો. સરદાર પટેલના નેતૃત્વમાં કોંગ્રેસે પ્રથમવાર જાહેર કર્યું કે આઝાદ ભારત કેવું હશે. તેમાં નીચેની બાબતોનો પાયો નાખવામાં આવ્યો હતો:
૧. મૂળભૂત અધિકારો: અભિવ્યક્તિની આઝાદી, ધર્મની સ્વતંત્રતા અને કાયદા સમક્ષ સમાનતા.
૨. શ્રમિકોના હિતો: કારખાનાઓમાં કામ કરતા મજૂરો માટે યોગ્ય વેતન અને કામના કલાકો નક્કી કરવા.
૩. ખેડૂતોની સુરક્ષા: જમીન મહેસૂલમાં રાહત અને સાહુકારોના શોષણમાંથી મુક્તિ.
૪. અસ્પૃશ્યતા નિવારણ: જાતિભેદ વિના દરેક નાગરિકને સમાન તક.
આ ઠરાવ આજે આપણા ભારતના બંધારણનો આત્મા ગણાય છે. તે સમયે સરદારે આ ઠરાવ પસાર કરીને બતાવી દીધું હતું કે કોંગ્રેસ માત્ર સત્તા મેળવવા નથી ઈચ્છતી, પણ તે જનસામાન્યના આર્થિક અને સામાજિક ઉત્થાન માટે કટિબદ્ધ છે.
કરાંચીમાં આંતરિક વિરોધો પણ ઓછા નહોતા. પંડિત જવાહરલાલ નેહરુ અને સુભાષચંદ્ર બોઝ જેવા યુવા નેતાઓ ગાંધી-ઇરવિન કરારથી સંતુષ્ટ નહોતા. તેમ છતાં, સરદાર પટેલની સંગઠનશક્તિ અને ગાંધીજી પ્રત્યેના આદરને કારણે આ નેતાઓએ પણ રાષ્ટ્રના હિતમાં એકતા બતાવી. સુભાષબાબુએ વિરોધ હોવા છતાં ઠરાવને ટેકો આપ્યો, જેનાથી કોંગ્રેસ પ્રમુખ તરીકે સરદારનું કામ સરળ બન્યું.
અધિવેશનના અંતે સરદારે યુવાનોને એક એવો પડકાર ફેંક્યો જે આજે પણ પ્રસ્તુત છે. તેમણે કહ્યું: "ગાંધીજીને ૬૩ વર્ષ થયા; મને ૫૬ વર્ષ થયા. સ્વરાજ મેળવવાની ઉતાવળ અમને વૃદ્ધોને વધારે હોય કે તમને યુવાનોને? અમારે તો મરતા પહેલા આઝાદ ભારત જોવું છે!" આ શબ્દોએ યુવાનોના ક્રોધને એક દિશા આપી. તેમને સમજાયું કે સરદાર અને ગાંધી પણ આઝાદી માટે તેટલા જ આતુર છે જેટલા તેઓ પોતે છે.
સરદારે યુવાનોને સમજાવ્યું કે શાંતિપૂર્ણ આંદોલન એ કાયરતા નથી, પણ એક એવી શક્તિ છે જે મોટામાં મોટા સામ્રાજ્યને હચમચાવી શકે છે. તેમણે પૃથ્વી પર એવી કોઈ શક્તિ નથી જે આપણને આઝાદી મેળવતા રોકી શકે, જો આપણે એક થઈને લડીએ.
૧૯૩૧ નું કરાંચી અધિવેશન સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલના જીવનનું એક સુવર્ણ પ્રકરણ છે. તેમણે સાબિત કરી દીધું કે નેતૃત્વ એટલે માત્ર ભાષણો આપવા નહીં, પણ કપરા સંજોગોમાં પ્રજાના રોષને જીરવવો અને તેને રાષ્ટ્ર નિર્માણની ઉર્જામાં બદલવો. તેમણે 'કાંટાનો તાજ' પહેરીને ભારતને એવો નકશો આપ્યો જેના પર આજે આપણું લોકશાહી ભારત ગર્વથી ઉભું છે.
સરદારની એ મક્કમતા, ખેડૂતો પ્રત્યેનો પ્રેમ અને દેશ માટે બલિદાન આપવાની ભાવના આપણને હંમેશા પ્રેરણા આપતી રહેશે. કરાંચીનું એ અધિવેશન ખરેખર ભારતની 'આત્મશુદ્ધિની જાગૃતિ' નું પ્રતીક હતું.
