Swaraj - 21 - The Rebel Yogi: How Sri Aurobindo Transformed from a European Scholar to the Prophet of Indian Nationalism and Spiritual Evolution

મહાયોગી શ્રી અરવિંદ: ક્રાંતિકારી નેતાથી આધ્યાત્મિક ઋષિ સુધીની જીવનયાત્રા અને પૂર્ણ યોગનો મહિમા

ઇતિહાસ ઘણીવાર વિરોધાભાસોથી ભરેલો હોય છે. ભારતીય પુનરુજ્જીવનની સૌથી મોટી વક્રોક્તિ એ છે કે જે વ્યક્તિને ભવિષ્યમાં "ભારતીય રાષ્ટ્રવાદના પયગંબર" તરીકે ઓળખાવાનું હતું, તેમનો ઉછેર તેમના પિતાએ એક સંપૂર્ણ અંગ્રેજ સજ્જન તરીકે કર્યો હતો. શ્રી અરવિંદ ઘોષનું જીવન માત્ર એક ક્રાંતિકારીની જીવનકથા નથી; તે માનવ ચેતનાના ઉત્ક્રાંતિની એક અદભૂત ગાથા છે. એક તેજસ્વી કેમ્બ્રિજ સ્કોલરથી લઈને બ્રિટિશ સામ્રાજ્યને હચમચાવી નાખનાર અગ્નિવીર નેતા, અને અંતે, પોંડિચેરીના શાંત આશ્રમમાં બેસીને માનવજાતના ભવિષ્યનો નકશો તૈયાર કરનાર મહર્ષિ સુધીની તેમની યાત્રા રોમાંચક અને પ્રેરણાદાયી છે.

આધુનિક યુગમાં, જ્યારે ભૌતિકવાદ અને આધ્યાત્મિકતા વચ્ચે સંઘર્ષ ચાલી રહ્યો છે, ત્યારે શ્રી અરવિંદનું જીવન આપણને શીખવે છે કે રાષ્ટ્રભક્તિ અને ઈશ્વરભક્તિ એકબીજાથી અલગ નથી.

શ્રી અરવિંદનો જન્મ ૧૫ ઓગસ્ટ ૧૮૭૨ના રોજ કલકત્તામાં થયો હતો. તેમના પિતા, ડૉ. કૃષ્ણધન ઘોષ, એક પ્રખર એંગ્લોફાઇલ (અંગ્રેજી સંસ્કૃતિના ચાહક) હતા. તેઓ માનતા હતા કે ભારતનું ભવિષ્ય પશ્ચિમી શિક્ષણમાં જ રહેલું છે. આ માન્યતાને કારણે, તેમણે એક વિચિત્ર પ્રયોગ કર્યો. અરવિંદ અને તેમના ભાઈઓને માત્ર સાત વર્ષની ઉંમરે ઇંગ્લેન્ડ મોકલી દેવામાં આવ્યા. ડૉ. ઘોષની સ્પષ્ટ સૂચના હતી કે છોકરાઓને ભારતીય સંસ્કૃતિ, ભાષા અને ધર્મથી સંપૂર્ણપણે દૂર રાખવા અને તેમને "સંપૂર્ણ યુરોપિયન ઉછેર" આપવો.

અરવિંદ માન્ચેસ્ટરના એક પાદરીના પરિવાર સાથે રહ્યા. ત્યાં તેમણે લેટિન, ગ્રીક, ફ્રેન્ચ અને જર્મન ભાષાઓમાં અસાધારણ મહારત હાંસલ કરી. જ્યારે તેઓ કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં પહોંચ્યા, ત્યારે તેઓ એક વિલક્ષણ પ્રતિભા તરીકે ઉભરી આવ્યા હતા. તેમણે ગ્રીક અને લેટિન કવિતાઓમાં એવોર્ડ જીત્યા અને એક અંગ્રેજ કવિની જેમ સાહિત્ય રચ્યું. તેમણે પ્રતિષ્ઠિત 'ઇન્ડિયન સિવિલ સર્વિસ' ની પરીક્ષા પણ રેકોર્ડ માર્ક્સ સાથે પાસ કરી. બ્રિટિશ શાસનમાં ઉચ્ચ હોદ્દા પર બિરાજવા માટેનો તેમનો માર્ગ મોકળો હતો.

પરંતુ, નિયતિએ તેમના માટે કંઈક બીજું જ લખ્યું હતું. અરવિંદના મનમાં વિદ્રોહનું બીજ રોપાઈ ચૂક્યું હતું. તેઓ બ્રિટિશ સરકારની નોકરી કરવા માંગતા ન હતા. એક સૂક્ષ્મ બળવા રૂપે, તેઓ સિવિલ સર્વિસ માટે ફરજિયાત એવી ઘોડેસવારીની પરીક્ષામાં જાણીજોઈને ગેરહાજર રહ્યા. પરિણામે, તેમને ગેરલાયક ઠેરવવામાં આવ્યા—જેવું તેઓ ગુપ્ત રીતે ઈચ્છતા હતા. ૧૮૯૩માં, ૨૧ વર્ષની વયે, તેઓ ભારત પાછા ફર્યા. પરંતુ આ વખતે તેઓ બ્રિટિશ તાજના સેવક તરીકે નહીં, પરંતુ માતૃભૂમિના સપૂત તરીકે આવ્યા હતા, જેની આંખોમાં, બરોડા કોલેજના અંગ્રેજ આચાર્યના શબ્દોમાં, "એક રહસ્યમય અગ્નિ અને તેજ" હતું.

ભારત પરત ફર્યા બાદ, અરવિંદે બરોડા સ્ટેટ સર્વિસમાં મહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડના સાન્નિધ્યમાં તેર વર્ષ વિતાવ્યા. આ સમયગાળો તેમના માટે 'મૌન સાધના' અને 'સ્વ-શોધ'નો સમય હતો. જે મૂળથી તેમને તેમના પિતાએ દૂર રાખ્યા હતા, તે મૂળને તેમણે ફરીથી શોધી કાઢ્યા. તેમણે જાતે સંસ્કૃત, બંગાળી, મરાઠી અને ગુજરાતી ભાષાઓ શીખી. તેમણે રામાયણ, મહાભારત અને ઉપનિષદોનો ઊંડો અભ્યાસ કર્યો.

આ દરમિયાન, બંગાળમાં અસંતોષની આગ ભભૂકી રહી હતી. ૧૯૦૫માં લોર્ડ કર્ઝને બંગાળના ભાગલા પાડ્યા, જેણે આખા દેશમાં રોષ ફેલાવ્યો. અરવિંદ હવે પડદા પાછળ રહી શક્યા નહીં. તેમણે બરોડાની સુરક્ષિત નોકરી છોડી દીધી અને કલકત્તા આવીને આઝાદીની લડાઈમાં ઝંપલાવ્યું. તેઓ નેશનલ કોલેજ (જે આજે જાદવપુર યુનિવર્સિટી તરીકે ઓળખાય છે) ના પ્રથમ પ્રિન્સિપાલ બન્યા.

પરંતુ તેમનું સૌથી મોટું હથિયાર તેમની કલમ હતી. તેમણે 'વંદે માતરમ' અંગ્રેજી દૈનિકનું સંપાદન સંભાળ્યું. તેમના લેખોએ બ્રિટિશ સામ્રાજ્યના પાયા હચમચાવી દીધા. તે સમયે જ્યારે કોંગ્રેસના નેતાઓ માત્ર અરજીઓ અને વિનંતીઓમાં માનતા હતા, ત્યારે અરવિંદે સૌપ્રથમ "સંપૂર્ણ સ્વરાજ" ની માંગણી કરી. તેમણે "નિષ્ક્રિય પ્રતિકાર" નો સિદ્ધાંત આપ્યો, જેમાં વિદેશી વસ્તુઓનો બહિષ્કાર અને સ્વદેશીનો સ્વીકાર સામેલ હતો. બ્રિટિશ સરકાર તેમનાથી એટલી ડરતી હતી કે વાઈસરોય મિન્ટોએ તેમને "સૌથી ખતરનાક વ્યક્તિ" ગણાવ્યા હતા.

મે ૧૯૦૮ માં, બ્રિટિશ સરકારે ક્રાંતિકારી પ્રવૃત્તિઓને ડામવા માટે અરવિંદની ધરપકડ કરી. તેમના પર પ્રખ્યાત 'અલીપોર બોમ્બ કેસ' માં ષડયંત્ર રચવાનો આરોપ મૂકવામાં આવ્યો. તેમને એક વર્ષ સુધી અલીપોર જેલમાં એકાંત કેદમાં રાખવામાં આવ્યા. સામાન્ય માણસ માટે જેલની કોટડી નરક સમાન હોઈ શકે, પરંતુ અરવિંદ માટે તે તપોભૂમિ બની ગઈ.

જેલના એકાંતમાં, અરવિંદે ગહન યોગ સાધના શરૂ કરી. અહીં તેમનું સંપૂર્ણ રૂપાંતર થયું. તેમને જેલની ચાર દીવાલોમાં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ (વાસુદેવ) ના દર્શન થયા. તેમણે પોતે કહ્યું હતું કે, "હું જેલર તરફ જોતો, તો મને તેમાં કૃષ્ણ દેખાતા; હું કોર્ટમાં ગયો, તો ન્યાયાધીશની ખુરશી પર અને સરકારી વકીલમાં પણ મને કૃષ્ણ જ દેખાતા હતા." તેમને સાક્ષાત્કાર થયો કે ભારતની આઝાદી માત્ર સત્તા પરિવર્તન માટે નથી, પરંતુ "સનાતન ધર્મ" ના પ્રસાર અને વિશ્વ કલ્યાણ માટે જરૂરી છે.

તેમના કેસની પેરવી મહાન વકીલ ચિતરંજન દાસે કરી હતી. તેમના બચાવના અંતિમ શબ્દો ભવિષ્યવાણી સાબિત થયા: "આ માણસ માત્ર કાયદાની અદાલત સમક્ષ ઉભો નથી, તે ઇતિહાસની અદાલત સમક્ષ ઉભો છે... મૃત્યુ પછી પણ તેના શબ્દો માત્ર ભારતમાં જ નહીં પરંતુ સુદૂરના દેશોમાં પણ ગુંજતા રહેશે." 1909માં પુરાવાના અભાવે તેઓ નિર્દોષ છૂટ્યા, પરંતુ જેલમાંથી બહાર આવેલો વ્યક્તિ હવે માત્ર રાજનેતા ન હતો; તે એક મહર્ષિ હતો.

જેલમાંથી મુક્ત થયા પછી, અરવિંદે 'કર્મયોગી' અને 'ધર્મ' સામયિકો દ્વારા પોતાના વિચારો ફેલાવવાનું ચાલુ રાખ્યું. પરંતુ ૧૯૧૦ માં, બ્રિટિશ સરકાર ફરીથી તેમની ધરપકડ કરવાની ફિરાકમાં હતી. ત્યારે તેમને એક "આદેશ" (અંતરાત્માનો અવાજ) મળ્યો—"પોંડિચેરી જાઓ."

બધું છોડીને, તેઓ ગુપ્ત રીતે ફ્રેન્ચ શાસિત પોંડિચેરી પહોંચ્યા. ૪ એપ્રિલ ૧૯૧૦ ના રોજ તેમના આગમને તેમના જીવનના નવા અધ્યાયની શરૂઆત કરી. અહીં તેમણે રાજકારણથી સંપૂર્ણ સંન્યાસ લીધો અને માનવજાતના ભવિષ્ય માટે આધ્યાત્મિક કાર્ય શરૂ કર્યું. ૧૯૧૪માં, ફ્રાન્સથી આવેલા મીરા અલ્ફાસા (જેમને પાછળથી 'ધ મધર' અથવા શ્રીમા તરીકે ઓળખવામાં આવ્યા) તેમને મળ્યા અને તેમના આધ્યાત્મિક સહયોગી બન્યા.

પોંડિચેરીમાં તેમણે 'આર્ય' માસિક શરૂ કર્યું, જેમાં તેમણે પોતાના મહાન ગ્રંથો—'ધ લાઈફ ડિવાઈન' (દિવ્ય જીવન), 'ધ સિન્થેસિસ ઓફ યોગ' (યોગ સમન્વય), અને 'સાવિત્રી'—પ્રકાશિત કર્યા. 'સાવિત્રી' એ અંગ્રેજી ભાષાનું સૌથી લાંબુ મહાકાવ્ય છે (લગભગ ૨૪,૦૦૦ પંક્તિઓ), જે તેમના આધ્યાત્મિક અનુભવોનો નિચોડ છે.

શ્રી અરવિંદનો યોગ પરંપરાગત યોગ કરતા અલગ છે. સામાન્ય રીતે યોગનો હેતુ સંસાર છોડીને મોક્ષ મેળવવાનો હોય છે (સંન્યાસ). પરંતુ શ્રી અરવિંદે "પૂર્ણ યોગ" નો માર્ગ બતાવ્યો. તેમનું કહેવું હતું કે ઈશ્વરને પામવા માટે પૃથ્વી છોડવાની જરૂર નથી, પરંતુ દિવ્ય ચેતનાને પૃથ્વી પર નીચે ઉતારવાની જરૂર છે.

તેમનો મુખ્ય સિદ્ધાંત "ઉત્ક્રાંતિ" નો હતો. તેમણે કહ્યું કે "માણસ એ અંતિમ સત્ય નથી, તે એક સંક્રમણકાલીન પ્રાણી છે." જેમ પથ્થરમાંથી પ્રાણ અને પ્રાણીમાંથી માણસ બન્યો, તેમ માણસે હવે "સુપરમેન" (અતિમાનવ) અથવા "સુપ્રમેન્ટલ બીઇંગ" બનવાનું છે. આ નવી ચેતના પૃથ્વી પર સત્ય, જ્ઞાન અને આનંદનું સામ્રાજ્ય સ્થાપશે.

૧૫ ઓગસ્ટ ૧૯૪૭ ના રોજ જ્યારે ભારત આઝાદ થયું, ત્યારે તે શ્રી અરવિંદનો ૭૫મો જન્મદિવસ હતો. તેમણે આને માત્ર એક અકસ્માત નહીં, પરંતુ તેમના જીવનકાર્ય પર "દૈવી મહોર" ગણાવી. ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયો પરના તેમના સંદેશમાં તેમણે પોતાના પાંચ સપનાઓનું વર્ણન કર્યું હતું:

૧)         એક મુક્ત અને અખંડ ભારત.

૨)         એશિયાના દેશોનું પુનરુત્થાન અને મુક્તિ.

૩)         સમગ્ર માનવજાતનું એક વિશ્વ-સંઘ.

૪)         ભારતનું આધ્યાત્મિક જ્ઞાન સમગ્ર વિશ્વમાં ફેલાય.

૫)         ઉત્ક્રાંતિનું એક નવું પગલું, જે મનુષ્યને ઉચ્ચ અને દિવ્ય ચેતના તરફ લઈ જાય.

૫ ડિસેમ્બર ૧૯૫૦ના રોજ, શ્રી અરવિંદે મહાસમાધિ લીધી. તેમનું શરીર ૧૧૧ કલાક સુધી એક અદભૂત સુવર્ણ તેજ થી ચમકતું રહ્યું હતું, જે તેમના કોષોમાં ઉતરેલી દિવ્ય ચેતનાનો પુરાવો હતો. આજે પોંડિચેરી આશ્રમ અને ઓરોવિલ તેમના સપનાઓને સાકાર કરવા માટે કાર્યરત છે.

શ્રી અરવિંદ માત્ર એક સ્વતંત્રતા સેનાની કે કવિ ન હતા; તેઓ એક ભવિષ્યદ્રષ્ટા હતા. જ્યારે આજે વિશ્વ યુદ્ધ, અશાંતિ અને માનસિક તણાવથી ઘેરાયેલું છે, ત્યારે તેમનો સંદેશ—કે માનવજાતનું ભવિષ્ય અંધકારમાં નહીં પણ દિવ્ય પ્રકાશમાં છે—વધુ પ્રાસંગિક બને છે.

---

---

Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---