Jinnah's Accused for Partition

Jinnah's Accused for Partition

Letter from Vallabhbhai Patel to Mountbatten - 3rd June 1947

My Dear Lord Mountbatten

I am deeply distressed at the abuse by Mr. Jinnah of the hospitality extended to him by All India Radio and his breach of the rules of Broadcast which, as you are aware, are almost as inviolable as the laws of nature. I had not seen the script before the broadcast but I notice later that not only did he depart from the script but he has also committed a sacrilege by making a political partition and propagandist broadcast. Had I known it in time I would certainly have prevented him from turning All India Radio into a Muslim League platform by not only justifying a movement which has resulted in so much bloodshed and destruction of property but also by appealing to Frontier voters to vote according to League persuasion.

I fully realise that you yourself did not expect, or had not sufficient notice to prevent it but I am really disappointed that he should have taken undue advantage of the courtesy and consideration extended to him by you, particularly on a solemn occasion when India and the whole world were watching us. I only hope that its consequences will not be equally mischievous and that he stood before the listeners self-condemned.

Yours sincerely,

Vallabhbhai Patel

Sardar Patel Correspondence - Vol 4

Speaker of Assembly - Vithalbhai Patel

Speaker of Assembly - Vithalbhai Patel

વિઠ્ઠલભાઈ પટેલ 

ચરોતરના કુલીન ગણાતા કરમસદ ગામનાં પાટીદાર દંપતી ઝવેરભાઈ અને લાડબાઈ પટેલને ત્યાં વિઠ્ઠલભાઈનો જન્મ ૨૭ સપ્ટેમ્બર ૧૮૭૩ના રોજ થયો. માતાની સહનશીલતા અને પિતાની નિશ્ચયવૃત્તિ તેમને વારસામાં પ્રાપ્ત થયેલા, અને એજ ગુણ તેમના નાના ભાઈ અને ભારતના લોખંડી પુરુષ સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલના જીવનમાં પણ વણાયેલ. વિઠ્ઠલભાઈ કરમસદ ગામની ધૂળી નિશાળમાં પાંચ વર્ષની ઉમરે પ્રવેશ કર્યો, આ શાળા આધુનિક સાધનોથી સજ્જ કે આલીશાન નહોતી પરંતુ મહેતા સાહેબની નિષ્ઠા આ શાળામાં હતી અને તેજ છાપ વિઠ્ઠલભાઈના કુમળા મન પર પણ પ્રભાવ પાડી રહી હતી અને તેથી જ તેઓ પોતાના કામને કર્તવ્યનિષ્ઠ અને વફાદાર રહ્યા.

ડીસ્ટ્રીક પ્લીડરની પરીક્ષા પાસ કરી વિઠ્ઠલભાઈ પટેલે પંચમહાલ જિલ્લાના ગોધરામાં વકીલાત શરૂ કરી. વિઠ્ઠલભાઈને શરૂઆતમાં ખુબજ કઠીણાઈનો સામનો કરવો પડ્યો પરંતુ પોતાની કુનેહથી અને કાયદાના ઝીણવટ ભર્યા અભ્યાસના કારણે સફળતા મળવા લાગી અને ફોજદારી વકીલ તરીકે તેઓ પ્રખ્યાત થઈ ગયા. જવાબદાર વકીલ હોવાની સાથે સાથે તેઓ નીડર પણ એટલા જ હતા.

વિઠઠલભાઈ એ જ્યારે બોરસદમાં પોતાની વકીલાત શરૂ કરી ત્યાં પણ તેમને સફળતા અને ખ્યાતી મળતા વાર ન લાગી. તેમની ગોધરાની કારકીર્દી અગાઉથી જ બોરસદમાં પ્રસરી ગયેલ આથી ફોજદારી કેસોનો જમાવડો વધવા લાગ્યો આથી તેમણે વલ્લભભાઈને પણ બોરસદ બોલાવી લીધા. તેમના અભ્યાસ અને આવડતના કારણે મુશ્કેલ જણાતા કેસો પણ પલકવારમાં જીતી જતા. આમ બન્ને ભાઈની જુગલજોડીએ સરકારી તંત્ર અને પોલીસખાતાને રાડ પડાવી દીધી. ક્યારેક તો બન્ને ભાઈઓ સામ સામે પક્ષકારોના વકીલ તરીકે ઊભા રહેતા અને તે સમયે તેઓની રજુઆત અને દલીલો સાંભળવા વકીલમંડળ ઉપરાંત જનસમૂહના કારણે કોર્ટનો રુમ ભરાઈ જતો.

એક સમયે તો સરકારને લાગ્યું કે તાલુકાનું પોલીસતંત્ર બન્ને ભાઈઓથી પરાસ્ત થયેલ છે, એમની શેહમાં દબાઈ ગયું, એટલે બોરસદની ફોજદારી કોર્ટ આણંદ ખસેડી, પણ આ સ્થળફેરની યોજના પણ કારગત ન નીવડી. બન્ને ભાઈઓ બોરસદથી આણંદ પહોચી કેસ લડી જીતી જતા. અને સરકારને પણ બોરસદથી આણંદનો ખર્ચો, ભાડા ભથ્થા, વધવા લાગ્યા એટલે વળી પાછા થાકીને આણંદથી કોર્ટ બોરસદ બદલી અને આ રીતે બન્ને ભાઈઓની વચ્ચે સરકાર પીસાતી જ રહી.

શ્રી શુક્લ નામના બોરસદના સબ-જજ જેઓ ભારે લાંચિયા અને માથાભારે હતા. તેમની ગેરરીતિઓનો તો કોઈ પાર નહી. એક રીતે બેલગામ સબ-જજ તરીકે જાણીતા હતા. એક સમયે વિઠ્ઠલભાઈના હાથમાં શ્રી શુક્લના કરતુતોના સબુત હાથ લાગ્યા અને પછી તો પુછવુ જ શું, તેમણે છડેચોક શુક્લ વિરુધ્ધ પ્રવૃત્તિ આરંભી અને મુંબઈ હાઈકોર્ટમાં અરજી કરી, રજુઆત એટલી સબળ હતી કે મુંબઈ કોર્ટે તે સ્વીકારવું જ પડ્યુ અને તપાસના આદેશો અપાયા. આશરે દસ મહીના સુધી કાર્યવાહી સુરત મુકામે ચાલી અને વિઠ્ઠલભાઈ દરેક સમયે હાજર રહી જરૂરી વિગતો અને પુરાવા રજુ કર્યા. પરિણામે શુક્લ સામે આરોપ પુરવાર થયો અને મુંબઈ કોર્ટે થોડી રહેમદીલી દાખવી ફક્ત એક વિકલ્પ શુક્લને આપ્યો કે જાતે રાજીનામું આપો નહીતો સરકાર તમને બરતરફ કરશે. આ પછીતો માથાભારે અમલદારોની અવળચંડાઈ પટેલ બેલડી રહી ત્યાં સુધી અટકી ગઈ અને તેઓ પ્રજાના માનીતા વકીલ બન્યા.

તેમની નિડરતાના તો અનેક પ્રસંગો છે. વિઠ્ઠલભાઈ પટેલ સ્પીકર પદે ચૂંટાયા પરંતુ તેમની કામગીરી ખુબ કઠણ હતી. એક તરફ સ્પીકરની સરખામણી હાઉસ ઓફ કોમન્સના સ્પીકર તરીકે થાય અને બીજી તરફ સરકાર ધારાસભાને જવાબદાર નહી. આથી ધારાસભાના સભ્યોનો મોટો ભાગ પ્રજાકીય દ્રષ્ટિબિંદુને સ્વતંત્ર રીતે રજુ કરી નહોતો શકતો. આવા સંજોગોમાં સ્પીકરપદનું ગૌરવ અને મોભો તથા તટસ્થતા જાળવવી અને સરકારથી પર રહી ઉત્તમ પાર્લામેંટરી પ્રણાલી જાણવી રાખવી તે હિંમતભર્યુ હતુ.

વિઠ્ઠલભાઈએ તો થોડા જ સમયમાં પોતાની શક્તિનો પરચો બતાવી દિધો. ધારાસભાની શરુઆત થાય એટલે સામાન્ય રીતે વાઈસરોય સભાગૃહને સંબોધન કરે અને આ સંબોધન શાહી ઠાઠ, અને દબદ્બાયુક્ત રહેતો, વાઈસરોય પોતે દરબારી પોશાકમાં પ્રવેશે અને ત્યારે પ્રમુખે પોતાની ખુરશી ખાલી કરવી પડતી અને નીચે આવી સૌ સભ્યો સાથે અલગ આસન ગ્રહણ કરવુ પડતુ. અને વાઈસરોય સ્પીકરની ખુરશી પર બિરાજમાન થઈ પોતાનું પ્રવચન આપતા. દબદબો તો એવું પુરવાર કરે કે વાઈસરોય ધારાસભાના કે ધારાસભા ગૃહના વડા હોય અને ધારાસભાના પ્રમુખે વાઈસરોયને પોતાના ઉપરી તરીકે સમજવા. સ્વતંત્ર મિજાજી, સ્વાભિમાની એવા વિઠ્ઠલભાઈથી આ સહન કરી શકાય તેમ નહોતું, અને તેમણે વાતવાતમાં વાઈસરોયને કહેવડાવી પણ દીધું કે જ્યારે વાઈસરોય પ્રવચન કરવા સભાખંડમાં પ્રવેશે ત્યારે સ્પીકર પોતાની ખુરશી નહી છોડે, અને વાઈસરોયે સ્પીકરની ચેમ્બરમાંથી જ ધારસભામાં પ્રવેશ કરવો પડશે. આ વાતે તો જાણે વિઠ્ઠલભાઈએ બોમ્બ વાઈસરોય ઉપર ફોડ્યો હોય તેમ સરકારી વર્તુળોમાં ફફડાટ પ્રવેશી ગયો. વાઈસરોયની સત્તા પરનો કાપ અને સ્પીકરનો ધારાસભા પર સંપુર્ણ સ્વીકાર, સરળતાથી ગળે ઉતરે તેમ નહોતો તેમ છતાં વિઠ્ઠલભાઈના સ્વભાવથી પરીચિત તેમને પડકારવા તૈયાર નહોતા. નોકરશાહીએ વિઠ્ઠલભાઈને મનાવવા ખેડા જિલ્લાના એક માજી કલેક્ટર અને તત્કાલીન સરકારના મધ્યસ્થી એવા એક ઉચ્ચ અધિકારીને વિઠ્ઠલભાઈ પાસે મોકલ્યા અને તેમણે વિનંતી કરી કે વિઠ્ઠલભાઈ આટલો વખત આ આગ્રહ છોડી દો અને હંમેશ માફક લશ્કરી દબદબા સાથે વાઈસરોયની સવારીનો કાર્યક્રમ હેમખેમ પતાવી દેવો. અને આ કાર્યક્રમ પછી વાઈસરોય પોતે આ પધ્ધતિમાં વિઠ્ઠલભાઈની મરજી મુજબ વ્યાજબી ફેરફાર કરશે તથા વિઠ્ઠલભાઈને ફરીયાદ રહેશે નહી. પરંતુ વિઠ્ઠલભાઈ આવી નોકરશાહી ટાળટપ્પા નિતિથી પરિચિત હતા અને તેઓ પોતે આવી તક જવા દેવા રાજી નહોતા. માજી કલેક્ટરે ખુબ વિનંતિ કરી પરંતુ વિઠ્ઠલભાઈ એક્ના બે ન થયા અને પરિણામે વાઈસરોયે સ્પીકરની ચેમ્બરમાં થઈ ધારાસભામાં પ્રવેશ કોઈ પણ ઠાઠ, દબદ્બા વગર કરવો પડ્યો. વિઠ્ઠલભાઈએ પોતાના પદની ગરિમા અને સ્પીકરના પદને શોભાવે તેવુ કાર્ય નિડરતાથી કર્યુ.

આવા વિઠ્ઠલભાઈનો આજે ૨૭ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૯ના રોજ જન્મદિવસ છે. ગર્વ છે આવા નિડર ભારતીય ઉપર.

Sardar Patel says a lot in few words

Sardar Patel says a lot in Few Words

सरदार पटेल थोड़े में बहुत कुछ कहने की क्षमता रखते थे।

विधान सभा के दौरान, भारतीय संविधान के अनुच्छेद ३७० के बारे में चर्चा हो रही थी, उस चर्चा में शेख अब्दुल्ला भी हाज़िर थे और ज़ाहिर है की यह चर्चा के दौरान वे अशांत रहे होंगे और अचानक अब्दुल्ला सदन में खड़े होकर के बोले " मै कश्मीर वापस जा रहा हूं। यह बात सबको हैरान करने वाली थी और सदन का अपमान करने जैसा था; इस व्यवहार से भारत को कश्मीर के बारे में चर्चा करने के अधिकार पर भी सवाल खड़ा हो गए, युंकी अब्दुल्ला के विचार सिर्फ और सिर्फ नेहरू तक ही सीमित थे। नेहरू इस समय भारत में नहीं थे इसलिए वे अब्दुल्ला के बचाव में नहीं आ सकते थे । नेहरू की उपस्थिति न होने के कारण सरदार पटेल प्रधानमंत्री के तौर पर थे, और इस परिस्थिति को निपटना था । लेकिन उन्होंने बहस के बीच में अपना हस्तक्षेप करना उचित नहीं समझा। शाम को पटेल ने त्यागी को अपना दृढ़ संदेश लेकर रेलवे स्टेशन भेजा । शेख अब्दुल्ला अभी अभी डिब्बे में बैठे ही थे और त्यागी ने पटेल का भेजा हुआ संदेश कहा कि 

शेख साहिब, सरदार ने कहा है कि आप सदन छोड़ के जा सकते हो लेकिन दिल्ली छोड़कर नहीं जा सकते। 

यह एक वाक्य से शेख अब्दुल्ला बात की गंभीरता समझ गए और यह भी समझ आया कि पटेल नेहरू की अनुपस्थिति में कुछ भी कर सकते है । डर के मारे वे तुरंत ही डिब्बे से उतर गए और अपना कश्मीर जाना रद्द कर दिया। पटेल बखूबी जानते थे कि अब्दुल्ला के दबाव में आकर नेहरू ने कश्मीर की बागडोर उनके हाथों से वापिस ले ली थी फिर भी पटेल जैसा अनुशासित व्यक्ति कभी भी अपनी सीमा नहीं लांघता था।

१९४७ की शुरूआत थी और जिन्नाह श्रीनगर पर विजय पाने की ख्वाहिश लेकर, जिन्नाह अबोताबाद में विजयी होकर कश्मीर में प्रवेश करने की उम्मीद लगाए बैठे थे और इस तरफ व्यक्तिगत तौर पर अपमानित महसूस कर रहे शेख अब्दुल्ला पहले हुए हमलो की यादों से पीडित थे। कश्मीर के इस संकट की घडी में, लोगो को सामने खडी मुसीबत से बचाने पटेल ४ नवंबर को अपने रक्षा मंत्री बलदेव सिन्ह को लेकर श्रीनगर पहुचे। सफर के दौरान मौसम बहुत खराब था और इस मौसम मे कुछ भी दिखाई नही दे रहा था, और ऐसे में हवाई जहाज पाकिस्तान में भी उतर सकता था, जिसका बहुत घातक परिणाम आ सकता था, फिर पायलट की सुझबुझ से हवाई जहाज सुरक्षा पुर्वक भारत की सीमा में उतारा । और बिना समय गवाए पटेल काम में जुट गये, सैन्य कार्यवाही के अध्यक्ष १६१ ब्रिगेड के कमांडर ब्रिगेडियर एल.पी. सेन घटना का पुरा ब्योरा दे रहे थे, उस दौरान पटेल अपनी आंखे बंध करली, सबको लगा कि पटेल सफर की थकावट से नींद आ गयी है। ब्रीफींग खत्म होने के बाद एल.पी. सेन ने सरदार बलदेव सिंह से पुछा कि क्या मुझे परिणामो की परवाह किए बिना किसी भी हाल में उन आदिवासियों को घाटी से निकाल बाहर करना है या फिर श्रीनगर शहर को ध्यान मे रखते हुए बचाने की कार्यवाही करनी है? सरदार पटेल थोडे हिले तब पता चला कि शेर सो नही रहा था लेकिन वह अक्षरस: सब सुन रहा था और उन्होने तुरंत कहा कि “ बेशक श्रीनगर को बचाना है।“ उनके प्रत्युत्तरमें मैंने कहा मुझे और सैनिक टुकडियों के जरूरत पडेगी, और साथ तोपें भी चाहिए और यह सब मुझे जितनी जल्दी मिले उतना अच्छा। पटेलने कहा आप को जितनी जल्दी हो सके उतनी जल्दी आपको सब मिल जाएगा जितनी आपको आवश्यक्ता है। और उसी शाम मुझे संदेशा मिला कि पैदल सेना की दो बटालियन, टेंको के एक स्क्वाडृन और तोप सेना घाटी की और प्रस्थान होने के आदेश दिए गये है।

पटेल हालात को बखुबी समझते थे और जिस हालातमें जो हो सक्ता है वह वे करने की पुरी तैयारी भी करते, और साथ साथ बहुत कम शब्दो में वे बहुत कुछ कह भी देते। इस वजह से उनकी बातें कुछ लोगों को अच्छी लगती और कुछ लोगों विरोध भी करते।

British Policy in India in 1945

British Policy in India in 1945

British ruling circles. in an attempt to sustain their colonial regime in India continued to pin their hopes on the growing differences between the main political parties-the National Congress and the Muslim League. In May 1945 Wavell announced, after making a trip to London, the plan to set up an Executive Council under the Viceroy consisting of representatives from the Indian political parties. In June he held talks with representatives of the National Congress and the Muslim League in the town of Simla (where the Viceroy had his summer residence). Congress leaders-Jawaharlal Nehru, Vallabhai Patel. Maulana Azad-were released from prison before the conference in which they and Gandhi then took part.

Wavell put forward his plan for the formation of an Executive Council, which did not appear to differ from the formula for an agreement proposed by Liaquat Ali Khan and B. Desai. However, the proposals with which Wavell had come forward provided that seats in the Council would be reserved not for political parties as such but for the religious communities. This was unacceptable for both parties. The National Congress did not see itself as a Hindu organisation, but rather as a nation-wide secular organisation; the Muslim League, on the other hand, claimed that it alone represented Indian Moslems and could therefore not accept that Moslem members of the Congress be admitted to the Council. Moreover, it had also been suggested that the proposed Executive Council should be responsible only to the British Crown and Parliament.

The negotiations in Simla ended in failure; however, the colonial administration placed the blame for this failure at the door of the Indian political parties, who had participated in the talks. The British imperialists were hoping that a further worsening of the differences between the Congress and the League and also the overall deterioration of Hindu-Moslem relations in the country would make it possible to retain the colonial regime in India.

The Labour victory at the first post-war elections in Britain in 1945 did not at first give rise to any major changes in British policy in India. In July Wavell was called to Britain and after his return the first announcement from Attlee's Government relating to its Indian policy was made known simultaneously in London and Delhi (September 19, 1945). It was stated that the Labour Government would implement the measures outlined in the Cripps proposals of 1942. It was also announced that elections would be held to the Central and provincial legislatures in the winter of 1945/46. However, major amendments to the plans of the British Government were soon made by mass anti-colonial action.

Manoeuvres of the Maharaja

Manoeuvres of the Maharaja

In July, 1947, the Viceroy paid a visit to Kashmir for a political mission. He wanted to persuade the Maharaja to make up his mind before 15th August. On the advice of his Prime Minister, Kak, the Maharaja avoided to commit himself. He had his advisors had made their own plans to meet the situation. Sardar Patel sent a message to him through Pandit Kak, to come down to Delhi for talks, the Maharaja refused to move. He had his own plan in the context of his having fallen victim of the suggestion made by the Swami and Kak to carve out a kingdom.

All efforts on the part of Indian leaders and Lord Mountbatten to persuade him to take a decision one way or the other proved aborative. The Maharaja had every hope that he would be able to have Kashmir accepted as an independent State by India and Pakistan and possibly by other powers also. He was anxious to have an independent Kashmir with himself as its king.

The Maharaja was in no mode to take people into confidence nor release their leaders from his jails. Mahatma Gandhi visited Srinagar in the first week of August, 1947 and addressed many meetings. When the Mahatma met the Maharaja, he told him to take people into confidence and align himself with them. This implied that Hari Singh had to release Sheikh Abdullah and other leaders of the National Conference. Such advice had no effect on the Maharaja and instead he applied for Standstill Agreement with both the Dominions. While the Government of Pakistan accepted the offer of the Maharaja , the Government of India desired discussions with the authorised Minister of the Maharaja together with Sheikh Abdullah as representative of the people.

Sheikh Abdullah demanded that before the people are asked to pronounce their opinion on accession, they must become masters of their own fate. The Indian leaders fully backs this demand. This was made clear to the Maharaja when he approached New Delhi to enter into a Standstill Agreement. The Maharaja evaded the issue and consequently right up to the time the State was invaded by Pakistan on 22 October 1947, the matter remained undecided; the Maharaja making no move to transfer power and the Indian Government refusing to have any agreement with him in consequence.

In other public speech, Sheikh Abdullah declared :

Our first demand is complete transfer of power to the people in Kashmir. Representatives of the people in a democratic Kashmir will then decide whether the State should join India or Pakistan. if they forty lakh people living in Jammu and Kashmir are by passed and the State declares its accession to India or Pakistan, I shall raise the banner of revolt and we shall face a struggle.

The National Conference leaders wanted freedom to decide the issue of accession and did not wish it to be decided for them by the Maharaja.

Reference Book : India’s Struggle for Freedom: Role of Associated Movements Vol 4

Partition of India and Article 370

Partition of India and Article 370

ભારતનું વિભાજન અને અનુચ્છેદ ૩૭૦નો ઉદભવ બન્ને વિષે જાણવા જેવુ.

ભારતનું વિભાજન થયુ તે સમયે મહારાજા હરિસિંહે પાકિસ્તાન સાથે જોડાવું કે ભારત સાથે જોડવું તેની અસમંજસમાં હતાં અને તેમને આ બાબતે મનમાં વધારે ગુંચવાડો તેમના જ પ્રધાનમંત્રી રામચંદ્ર કાકે ઉભો કરેલ હતો, રામચંદ્ર કાક નહોતા ઇચ્છતા કે કાશ્મીર ભારતનો ભાગ બને. અને આથી જ તેમણે હવનમાં

હાડકાં નાખવાનું કાર્ય કરેલ. મહારાજા હરિસિંહે પાકિસ્તાન સાથે સ્ટેંડ સ્ટીલ એગ્રીમેંટ કરેલ હતો તેમ છતાં પાકિસ્તાને આ સમજુતિ તોડી જમ્મુ કાશ્મીર પર કબ્જો મેળવવા ૨૨ ઓક્ટોબર ૧૯૪૭ના રોજ કાશ્મીર ઘાટી ઉપર આક્રમણ કર્યુ, આ કટોકટીમાં મહારાજા સામે એક જ આશરો હતો ભારત અને આથી તેમણે સરદાર પટેલનો સંપર્ક સાધ્યો. સરદાર સાહેબે મેનનને મહારાજા પાસે મોકલ્યા અને મહારાજાએ જમ્મુ-કાશ્મીરનું ભારતમાં વિલિનીકરણ કરી, જોડાણખત પર સહી કરી, કારણ કે જ્યાં સુધી મહારાજા ભારત સાથે જોડાવાનો નિર્ણય ન કરે ત્યાં સુધી ભારત મદદ મોકલી શકે તેવી પરીસ્થિતિમાં ન હતું. ૨૨ ઓક્ટોબરના હુમલામાં પાકિસ્તાને જમ્મુ-કાશ્મીરનો આશરે ૮૩ હજાર ચોરસ કિલોમીટર વિસ્તાર કબ્જે કરી લીધો હતો. ભારતીય સૈન્યએ પાકિસ્તાન સેના દ્વારા કરેલ જમીનનો કબ્જો પરત મેળવવા કવાયત શરુ કરી તે જ અરસામાં ભારતના પ્રધાનમંત્રી જવાહરલાલ નહેરુએ એક તરફી યુધ્ધવિરામ જાહેર કરી આ મુદ્દો યુ.એન પરિષદમાં લઈ ગયાં જે આજે એક ભુલ ભરેલ નિર્ણય સાબિત થયો. આવી કપરી પરિસ્થિતિમાં જમ્મુ-કાશ્મીરનું સંપુર્ણ પણે ભારતમાં વિલિનીકરણ કરવામાં આવ્યુ, પરંતુ જોડાણ સંબંધે ભારત સરકારે કબુલ્યુ હતું કે અંતિમ નિર્ણય જમ્મુ કાશ્મીરની બંધારણીય વિધાનસભા દ્વારા લેવામાં આવશે અને ત્યાં સુધી વચગાળાના સમય દરમ્યાન કામ ચલાઉ જોગવાઈ ભારતીય બંધારણમાં કરવી પડી તે જ અનુચ્છેદ ૩૭૦.

અનુચ્છેદ ૩૭૦ અને સરદાર પટેલ

શરૂઆતમાં તો સરદાર પટેલનું વલણ જમ્મુ કાશ્મીર પ્રત્યે ઉદાસીન હતું, કારણ કે રાજ્યોના વિલિનીકરણનો હવાલો સરદાર પટેલ સ્વતંત્ર રીતે નિભાવી રહ્યા હતા પરંતુ વડાપ્રધાન કાશ્મીરી પંડિત હોવાથી કાશ્મીરનો પ્રશ્ન

પોતાના હસ્તક રાખ્યો હતો અને જેના લીધે જે કુનેહથી આ પ્રશ્ન હલ કરવો જોઈએ તે રીતે થયો નહી અને વધારે ગુંચવાયો. સરદાર પટેલે અનુચ્છેદ ૩૭૦નું સમર્થન એટલા માટે કર્યુ હતુ કે આ જોગવાઈ થોડા સમય પૂરતી જ લાગુ કરવામાં આવેલ અને સરદાર પટેલે આ કારણે જ અનુચ્છેદ ૩૭૦ નો વિરોધ નહોતો કર્યો. અને તેમણે થોડા સમય માટે અનુચ્છેદ ૩૭૦ રહેશે તેવી લાગણી સાથે સ્વીકાર કર્યો હતો.

સરદારપટેલ ગૃહમંત્રી તથા સુચના અને પ્રસારણ મંત્રી હોવાના કારણે તથા રાજ્યો સંબંધીમામલાઓના મંત્રી હોવાના કારણે સરદાર પટેલ સ્વાભાવિક રીતે જમ્મુ અને કાશ્મીરનામામલા પણ સંભાળતા હતા. પરંતુ પાછળથી પ્રધાનમંત્રી જવાહરલાલ નહેરુ જ આ મામલાઓસંભાળવા લાગ્યા. જમ્મુ કાશ્મીરની નેશનલ

કોંફ્રંસના કદાવર નેતા શેખ અબ્દુલ્લા સાથેનહેરુને ભાવનાત્મક સંબંધ હતો. સરદાર પટેલે પોતે શ્રી એચ વી. કામતને કહેલું કે 

જો જવાહરલાલ નહેરુ અને ગોપાલસ્વામી આયંગર કાશ્મીર મુદ્દે દખલગીરી ન કરી હોત અને આ બાબતને ગૃહમંત્રાલયથી અલગ ન કરી હોત તો હું હૈદરાબાદની જેમ આ મુદ્દાને આરામથી દેશહિતમાં સુલઝાવી દેત.

જમ્મુ અને કાશ્મીર એક મહત્વનું રાજ્ય હોવાનું એક કારણ એ પણ હતુ કે તેની સીમાઓ કેટલાય દેશો સાથે જોડાતી હતી. અને સરદાર પટેલ જમ્મુ કાશ્મીરનો ભારતમાં વિલય કરવા માટે ખુબ ઉત્સુક હતા. પરંતુ ભારતના ગવર્નર જનરલ માઉંટબેટનના ચર્ચિલ અને ટોરી પક્ષ સાથે મિત્રતાના સંબધો હતા, તેઓ કાશ્મીર પાકિસ્તાનમાં ભળે તેના વિરુધ્ધ નહોતા. અને તેઓએ તો પાકિસ્તાનને એવુ આશ્વાસન પણ આપેલુ કે જો કાશ્મીર પાકિસ્તાનમાં ભળવા માટેની તૈયારી બતાવશે તો ભારત તેનો વિરોધ નહી કરે. સરદાર પટેલ આ

આશ્વાસનના વિરુધ્ધ હતા, પરંતુ અમુક યોજનાઓના કારણે તેઓએ આ બાબતે મૌન ધારણ કરવાનું ઉચિત સમજ્યા. 

જમ્મુ કાશ્મીરના પ્રધાનમંત્રી પંડિત રામચંદ્ર કાકને ૩ જુલાઈ ૧૯૪૭ના રોજ એક પત્ર થકી રાજા હરીસિંહને એવો વિશ્વાસ અપાવ્યો કે તેમનું હિત ભારતમાં જમ્મુ કાશ્મીરનો વિલય કરીને થશે. આ પત્રમાં તેમણે લખ્યુ કે “હું કાશ્મીરની કઠીણાઈઓને ખુબ સારી રીતે સમજુ છુ તેમ છતાં ઈતિહાસ અને પરંપરાથી ચાલતા રીતિ રિવાજોને દ્યાનમાં રાખીને મારા વિચારથી જમ્મુ અને કાશ્મીરનો વિલય ભારતમાં કર્યા સિવાય બીજો કોઈ વિકલ્પ નથી. સાથે સાથે તેમણે જણાવ્યું કે પંડિત નહેરુ કાશ્મીરના છે. અને તેમને તે વાતનો ગર્વ છે, તેઓ ક્યારેય તમારા દુશ્મન ન હોઈ શકે.”

તેમ છતાં મહારાજા હરિસિંહ રેડક્લિપ એવોર્ડના કારણે પણ અસમંજસમાં હતા જેનું મુખ્ય કારણ ગુરદાસપુર જિલ્લો હતો, જેની પુરી સીમાઓ કાશ્મીર રાજ્ય તથા ભાવી ભારતીય સંઘ સાથે મળતી હતી,અને પાકિસ્તાનમાં ભેળવી દેવાયું હતુ અને જો આનો સ્વીકાર થાય તો હિમાલયની ઉંચી પહાડીઓ સિવાય જમ્મુ કાશ્મીરની સીમાઓ ક્યાંય ન મળત. અને એક શંકા પણ હતી કે જવાહરલાલ નહેરુનો પરિવાર કેટલીય પેઢીઓ પહેલા કાશ્મીર છોડી દીધેલ તો પછી તેઓ પોતાને કાશ્મીરી માનતા હોવા છતા નેશનલ કોંફ્રંસના નેતા શેખ અબ્દુલ્લા સાથે સબંધોના કારણ પણ એક મોટી મુશ્કેલી હતી.

અખિલ ભારતીય રાજ્ય પ્રજા પરિષદના અધ્યક્ષના કારણે જવાહરલાલ નેહરુએ રાજ્યમાં એક જવાબદાર સરકારની માંગણી કરી અને શેખ અબ્દુલ્લાને બંદી બનાવવા બાબતે મહારાજા હરિસિંહ પર દોષારોપણ પણ કર્યુ. અને જવાહરલાલ નહેરુએ રાજ્ય પ્રજા પરિષદના આંદોલન માટે રાજયની મુલાકાત કરવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી જેની મહારાજાએ મંજુરી ન આપી. મહારાજા હરિસિંહ સાથેના તણાવભર્યા સંબંધોના કારણે જવાહરલાલ નહેરુને મહારાજા સાથે વાતાઘાટો કરવા માટે સરદાર પટેલ ઉપર નિર્ભર રહેવુ પડતુ.

સરદાર પટેલે ૨૨ ડિસેમ્બર ૧૯૪૭ના પોતાના પત્રમાં નાણાકીય મંત્રી આર. કે. ચેટ્ટીને જણાવ્યુ કે “જ્યા સુધી કાશ્મીરની મુશ્કેલીઓનો ઉકેલ ન નિકળે ત્યાં સુધી પાકિસ્તાનની કોઈ પણ પ્રકારની રકમની ચુકવણી ન કરવી. આ બાબતે જ્યારે ચુકવણી કરવાનો ઉચિત સમય આવશે ત્યારે હું તમને જાણ કરીશ.” સાથે સાથે સરદાર પટેલે ૫ જાન્યુઆરી ૧૯૪૮ના રોજ બંગાળના લોકોને આશ્વાસન આપ્યુ કે એક ઈંચ કાશ્મીરની જમીન છોડીશું નહી. પાકિસ્તાનના અધિકારીઓને ત્યાં રહેવા મજબુર કરી રહ્યા છે. આ રીતે વર્તમાન પરિસ્થિતિ સંપુર્ણ રીતે કઠિન છે. આજે સવારે જ મે ઝફરઉલ્લા ખા નું એક લાંબુ ભાષણ જોયુ, જેમાં તેમણે જુનાગઢને પણ કાશ્મીર ની સાથે જોડ્યુ છે. પરંતુ કાશ્મીર અને જુનાગઢમાં કોઈ સમાનતા નથી. આ બાબતે તો અમે પણ માનીએ છીએ કે પાકિસ્તાન સાથે એકવાર યુધ્ધ થઈ જાય. આમ અવાસ્તવિક યુધ્ધ કરવાનો કોઈ મતલબ નથી કે કોઈ સચોટ પરિણામ નથી. પરંતુ જ્યારે આવા પ્રકારનું યુધ્ધ ચાલતુ હોય ત્યારે જનમત કેવી રીતે શક્ય છે? જો આપણે તલવારના જોરે જ કાશ્મીરની સુરક્ષા કરવાની હોય તો જનમતની જરૂર જ નથી રહેતી. આજ કારણે સયુક્ત રાષ્ટ્ર સંઘમાં આપણા પ્રધાનમંત્રીએ વિનંતી કરી છે. સરદાર સાહેબે મને કમને પણ સયુક્ત રાષ્ટ્ર સંઘમાં પ્રધાનમંત્રીએ કરેલ રજુઆતને સ્વીકરવી પડી.

Kashmir Problem

Kashmir Problem

जम्मु तथा काश्मीर शुरूसे ही स्वतंत्र रहना चाहता था । और इसी वजह से महाराजा निर्णय नही ले पा रहे थे, इसी बीच कबाईलीयो की सेनाने जम्मु काश्मीर पर आक्रमण कर दीया। उस समय महाराजा हरिसिन्ह के पास सैनिक शक्ति नाम मात्र की थी। अपनी प्रजाका विनाश महाराजा नही देख सके और उन्होने सरदार पटेल का संपर्क किया। काश्मीर के महाराजा हरिसिन्ह अपने परिवारके साथ श्रीनगर से दिल्ही आकर सरदार पटेल के अनुरोध से २६ अक्तुबर १९४७ को भारत के विलिनिकरण के समझोतेके दस्तावेज पर हस्ताक्षर कर दिये, क्योकि समझोतेके दस्तावेज पर हस्ताक्षर किए बगैर भारत सरकारभी काश्मीरकी रक्षा करने मै असमर्थ थी। भारतने काश्मीर की रक्षा के लिए अपनी सेना विमानोके द्वारा भेजी, जिसने कबाईलीओ को पीछे खदेड दिया। और पाकिस्तानकी सैनाभी लडाईके मेदानमे आ गई। इस पर नेहरूजीने सरदार पटेल के विरोध के बावझुद पाकिस्तान द्वारा काश्मीरमे हस्तक्षेप करने की शिकायत सयुक्त राष्ट्र संघ परिषद मे की। उस वक्त ब्रिटेन और अमरीकाने पाकिस्तान का पक्ष लिया और उसे काश्मीर मे पाकिस्तान का आक्रमण न मान कर भारत पर दबाव डाला कि वह काश्मीर के विषय मे पाकिस्तान के साथ सम्झोता कर ले।

१८ नवम्बर १९४९ को काश्मीर के तत्कालीन मुख्यमंत्री शेख अब्दुल्लाने प्रधानमंत्री जवाहरलाल नेहरूके सम्मान में काश्मीर गवर्न्मेंट कला भवन मै एक भोजन दिया, जिसमें सरदार पटेलने बख्शी गुलाम मुहम्मद के साथ काश्मीर के भविष्य के सम्बंध मे वार्तालाप किया। इससे पूर्व सरदार पटेलने महात्मा गांधी से कई बार कह चुके थे कि शेख अब्दुल्ला विश्वासनीय नही है, किंतु नेह्रूजीने यह बात देखी अनदेखी कर दी। इस दौरान काश्मीर सविंधान परिषद अपना नया विधान बना चुकी थी और उस विधान के अनुसार काश्मीर में वहा का युवराज कर्णसिन्ह वहा का शासन कार्य चला रहे थे। १४ नवम्बर १९५२ की कश्मीर सविधान परिषदने उनको अपना प्रथम “सदरे रियासत” चुना, और उन्हे भारत के राष्ट्रपति डा. राजेंद्रप्रसादजीने १५ नवम्बर १९५२ को स्वीकृति दे दी।

३ जून को काश्मीर जेल में डा. श्यामाप्रसाद मुखर्जी का स्वर्गवास हुआ। और इस समय काश्मीर के मुख्यमंत्री शेख अब्दुल्ला अपना विश्वास काशमीरकी जनता से खो चुके थे। इस वजह से सदरे रियासत युवराज कर्णसिन्हने उनकी जगह ९ अगस्तको बख्शी गुलाम मुहम्मद को नया मुख्य मंत्री बनाया। बख्शी गुलाम मुहम्मदने मुख्य मंत्री बनते ही ९ अगस्तको शेख अब्दुल्ला को अपने ३० साथियो के साथ पाकिस्तान भागते हुए गुलमर्ग मे गिरफ्तार करवाया। और शेखअब्दुल्ला नजरबंद थे और शेख अब्दुल्लाके उपर मुकदमा भी चलाया गया, जिस पर भारत सरकार के करोडो रूपिया खर्च हो चुके।

अब काश्मीर सविंधान परिषदने काश्मीरका सविधान बनाने का कार्य अपने हाथो मे लिया। उसने नवम्बर १९५६ मे निर्णय किया कि काश्मीर भारत का अभिन्न अंग रहेगा। काश्मीरकी भावी विधानसभामे पाकिस्तान अधिकृत काश्मीर के प्रतिनिधियों के लिए भी स्थान सुरक्षित किया गया। और २७ जनवरी १९५७ को यह सविधान काश्मीर पर लागु किया गया। इसके बाद काश्मीर सविधान परिषद भंग हो गई। काश्मीर सविधान परिषद के सदस्योने इस सविधान की चार प्रतियो पर १९ नवम्बर १९५६ को हस्ताक्षर किये थे।

इस लिए पाकिस्तान का काश्मीर मे जनमत कराने का आग्रह किसी प्रकार उचित नही है। सरदार पटेल का सुझाव था कि काश्मीर की विशेष स्थिति को समाप्त कर उसे भारतमे पूर्णत: मिला कर वहा शरणार्थियो को बसाया जाए और वहा जाने की पाबंदी अन्य भारतीयो पर लगाई हुई है उसे हटाया जाए। किन्तु जवाहर नहेरूने सरदार पटेलके इन दोनो सुझावो को अस्वीकार कर दीया।

Maulana Azad, List of Muslim Members for Interim Government

Maulana Azad, List of Muslim Members for Interim Government

अंतरिम सरकार के लिए मुस्लिम सदस्यो की सूची करने के लिए देर कर रहे है

सरदार पटेलने यह बात की जानकारी २० अगस्त, १९४६ को गांधीजी को पत्र के द्वारा दी।

श्रद्धेय बापु,

कल वाइसरोय को अपने विचारोंंसे अवगत कराने के बाद हम लोगोंं को तुरंत ही उनका एक पत्रोत्तर मिला, जिसमें सूचित किया गया है कि आज के समाचार-पत्र में जिन्ना के साक्षात्कार को पढने के बाद बातचीत के लिए उन्हें आमंत्रित करने का कोई अर्थ नही है। इस प्रकार यह अध्याय किसी प्रकार समाप्त हुआ। परंतु अपनी और, हम लोगों को अभी भी पांच मुसलमान सदस्योंं की सूची तैयार करनी है। हम लोगोंने इस विषय पर पुन: विचार किया है और आसफ अली, शफात अहमद, अली जहीर, और फजलुल हक के बारे में निर्णय लिया गया है। अब कैवल एक नाम ही निश्चित करना बाकी रह गया है। आसफ का नाम भी आज उनके यहां पहुचने के बाद उनकी स्वीकृति पर निर्भर है। इस प्रकार मौलाना का काम यथा-रीति लटक रहा है। अब तक यह विषय यहां तक पहुचां है, किंतु आश्चर्य नही होगा, यदि कल या परसों इसमें कुछ परिवर्तन हो जाए।

एक और नई बात हुई है। मौलाना भी दुविधा में है कि एक सदस्य के रूप में शामिल हो या नहीं। किंतु वह कहते हैं,"मैं पांच मुस्लिम सदस्यो में से एक के रूप मेंं शामिल नही होउंगा। क्या मुझे कोंग्रेस कोटा से शामिल नही किया जाना चाहिए?" मैं इससे सहमत नही हुआ, क्योंकि इससे नई समस्याए उत्पन्न हो सकती है। मैंने उनसे इस विषय पर पुन: विचार करने के लिए तर्क किया है। किंतु उन्होने संकेत दिया कि"तब वह सरकार में शामिल होने के बजाय कोंग्रेस अध्यक्ष की जिम्मेदारी लेना चाहेंगे।" मैंने कहा, "आपका स्वास्थ्य ठीक नही रहता।" फिर भी वह उसी बात पर बने रहे। यह विषय हम लोगों के सामने एक समस्या के रूप में आ सकता है।

वल्लभभाई का प्रणाम

• जिन्ना का प्रेस का साक्षात्कार : जिन्ना ने १८-०८-४६ को प्रेस मे कहा कि "लीग की तरफ से असहयोग था" कहने कि बजाय यह कहते है कि "मुस्लिम लीग समर्पण करने के लिए तैयार नही था"
• शफात अहमद खान - भारत के उच्चायुक्त, राउंड टेबल कॉन्फरंस के सदस्य
• सैयद अली जहीर - ईरान में भारत के राजदूत
• फजलूल हक - बंगाल के मुख्यमंत्री

15th August 1947 Indian Independence Day

15th August 1947 Indian Independence Day - १५ अगस्त १९४७ भारत की आज़ादी का दिन

ब्रिटिश सरकार अगर १९४७ कि जगह १९२० या १९४० में आज़ादी दे देती तो भारत को १९४७ के बाद जिस दौर से गुज़रना पडा वह शायद नही होता।

हिंदुस्तान के पहले गवर्नर जनरल और ब्रिटिश भारत के आखरी वाईसरोय लॉर्ड माउंटबेटन १५ अगस्त १९४७ के दिन पहला शपथ ग्रहण था, उस दिन का कार्यक्रम की सूची के अनुसार -

सुबह ८.३० बजे गवर्नर - जनरल और मंत्रियो का गवर्न्मेंट हाउस में शपथ - ग्रहण समारोह

सुबह ९.४० बजे मंत्रियो के द्वारा संविधान सभा के लिए प्रस्थान और राजकीय यात्रा

सुबह ९.५५ बजे गवर्नर जनरल को शाही सलामी

सुबह १०.३० बजे संविधान सभा मे राष्ट्र ध्वज को फहराना और गवर्न्मेंट हाउस की तरफ राजकीय यात्रा

शाम ६.०० से ७.४५ बजे तक ईंडिया गेट पर झंडोत्तोलन, दीप प्रज्वलन, और आतशबाजी

शाम ८.४५ बजे गवर्न्मेंट हाउस में आधिकारिक भोजन

रात १०.१५ बजे गवर्न्मेंट हाउस में प्रीतिभोज

दिल्ली संविधान सभा में सभा के अध्यक्ष ने सभा की शुरूआत महात्मा गांधी को संबोधित करते हुए की तो पुरा सभा खंड तालीयों से गुंज उठा और हरतरफ गांधीजी के जय जयकार हो रही थी। सभा खंडमें सिर्फ और सिर्फ गांधी टोपी दिख रही थी। गांधीजी राजधानी में मौजुद नही थे वे कलकत्ता में थे और उन्होने वहा भी एक भी समारोह में वे मोजुद नही रहे थे। हकीकत तो यह थी के गांधीजी अंदर ही अंदर बहुत खिन्न थे। गांधीजीने १५ अगस्त १९४७ को चोबीस घंटे का उपवास करके मनाया था। उनके लिए जिस आज़ादीके लिए इतना संघर्ष किया वह आज़ादी बहुत महंगी साबित हो रही थी।

हमे आज़ादी तो मिलि थी लेकिन मुल्क के बंटवारे के साथ और अगस्त १९४७ के पहले के चार मास की बात करें तो लगागार हिंदु-मुसलमान के दंगे हो रहे थे। एसे में उन्हे सुझ नही रहा था कि जिस आज़ादी के लिए वे लडे उसका जश्न मनाना चाहिए या बटवारे का दुख मनाए। कलकत्तामें १६ अगस्त १९४६ को हिंसा शुरू हो गई थी, और दंगो की आगने पुरे बंगाल को अपने चपेटमें ले लिया था। साथ ही साथ बिहार और पंजाब में भी हिंसा भडक गई थी और पंजाब में जिस तरह से हिंसा और नरसंहार हुए थे जिसने पुराने सब दंगो के आंकडो को पीछे छोड दिया था।

गांधीजी इस हिंसा के दर्शक बने नही रहना चाहते थे। और इसी वजह से १५ अगस्त के दिन उन्होने उपवास और प्रार्थना का कार्यक्रम किया। बंटवारे से करीब करीब एक करोड लोग इधर से उधर हो गए थे। एक काफिला करीब एक लाख लोगो का था जो जलंधर से लाहोर की तरफ जा रहा था और उस काफिले को अमृतसर से होकर जाना था, और वहा पहले से ही करीब ७०००० शरणार्थी मौजुद थे और उन्होने नरसंहार का नज़ारा देखने के साथ साथ उसे भोगा था, इसी वजह से वे लोग उत्तेजित थे। अपने हवाई दौरे के दरम्यान नेहरु को जब यह बात मालुम पडी तो वे चिंतित हो गए और उन्होने दोनो शहर को जोडने वाले रास्ते को काट दिया जिससे एक और नरसंहार न हो।

महात्माने राष्ट्रीय स्वंयसेवक संघ के एक शिबिर का दौरा किया और उन लोगो से शांति बनाये रखने की अपील की। सन १९२५ में आर.एस. एस. की स्थापना एक महारष्ट्रीयन डोक्टरने की थी, जो हिंदु जौजवानोका एक कट्टर और जुनूनी संगठन था। गांधी खुद आरएसएस के अनुशासन से प्रभावित थे लेकिन वे दूसरे धर्मो के प्रति आरएसएस की असहिष्णुता से वे इत्तेफाक नही रखते थे। उन्होने संघ के कार्यकर्ताओ को कहा कि वे संघ के अनुशासन और संगठन को महसूस कर रहे है, लेकिन उन्होने साथ साथ कार्यकर्ताओ को सतर्क भी किया कि इसकी ताकत हिंदुस्तान की भलाई के लिए हो सकती है और उसके खिलाफ भी हो सकती है। गांधी अपने समदर्शी व्यवहार से साबित करना चाहते थे कि संघ पर लगे आरोप आधारहीन है। ७ दिसम्बर १९४७ के दिन रविवार को आरएसएस ने दिल्ली के रामलीला मैदान में एक विशाल सभा का आयोजन किया और इस सभा के मुख्य वक्ता एम. एस. गोलवलकर थे। हिंदुस्तान टाईम्स की खबर के अनुसार गोलवलकरने आरएसएस एक हिंदु राष्ट्र की स्थापना करना चाहता है, इस बात का खंडन करते हुए कहा कि हम हिंदु समाज को मज़बूत बनाना चाहते है। इस आदर्श को आगे रखकर संघ अपनी राह पर चलेगा और किसी भी सत्ता या व्यक्तित्व से प्रभावित होकर अपनी राह नही बदलेगा।

संदर्भ : भारत गांधी के बाद