HYDERABAD SERIES 03 - The Two-Front War: An Unseen Letter Exchange Between Sardar Patel and Swami Ramanand Tirtha that Shaped Hyderabad's Destiny

The Two-Front War: An Unseen Letter Exchange Between Sardar Patel and Swami Ramanand Tirtha that Shaped Hyderabad's Destiny

The year is 1946. The air across the Indian subcontinent is thick with a heady mix of hope and apprehension. Freedom, a dream chased for centuries, is finally within grasp. The British are preparing to leave. But as the Union Jack readies for its final descent, the map of India is a fractured mosaic, pockmarked by over 500 princely states, each a sovereign entity with a ruler weighing their future. 

Nowhere was this tension more palpable than in Hyderabad, a sprawling, landlocked kingdom in the heart of the Deccan. It was a state of contradictions: a vast Hindu majority ruled by a Muslim Nizam, Mir Osman Ali Khan, the wealthiest man in the world, who harboured ambitions of creating an independent, sovereign nation. 

In this volatile tinderbox, two men, separated by a thousand kilometers but united by a single vision of a unified India, engaged in a critical correspondence. One was the formidable Sardar Vallabhbhai Patel, the "Iron Man of India," a master strategist operating from the newly formed Interim Government in Delhi. The other was Swami Ramanand Tirtha, a saffron-clad ascetic turned revolutionary, the president of the Hyderabad State Congress and the voice of the state's oppressed millions. 

A letter, dated 3rd September 1946, lands on Sardar Patel's desk. It's from Swami Ramanand Tirtha, and it carries the weight of an impending storm. This single piece of paper, and the reply it elicited, offers a breathtaking glimpse into the political strategy of Sardar Patel and the complex, high-stakes chess game that was the integration of Hyderabad. 

Swami Ramanand Tirtha was not just a politician; he was a symbol of resistance. He understood the pulse of the Marathwada, Telangana, and Karnataka regions that constituted the state. He saw the suffering of the kisans (farmers) and labourers under the feudal yoke. His letter to Patel begins with a report of defiance: 

"Our campaign against the reforms scheme is being pursued in full swing... Our demand is that the reforms should be completely withdrawn."

What were these "reforms"? The Nizam's government, feeling the heat of the national movement, had proposed a new legislative assembly. But as the enclosed resolution from the Hyderabad State Congress made devastatingly clear, it was a sham. A cruel joke played on the people.

·         A Toothless Legislature: It was "heavily loaded with a nominated element of 56 members in a house of 132."

·         Feudal Domination: It gave overwhelming power to "feudal and allied vested interests."

·         Franchise for the Few: The franchise was "miserably narrow," estimated to be just over 1% of the population.

·         The Poison of Parity: The most insidious clause was the "invidious and undemocratic principle of communal parity." This gave the 12% Muslim population equal representation to the 80%+ Hindu majority, effectively creating a minority rule.

·         Ignoring the Oppressed: The scheme made no provision for the Harijans (Dalits), who formed 18% of the population.

This was not democracy; it was a constitutional cage designed to perpetuate autocracy. The State Congress, under Tirtha's leadership, rightly rejected it "in its entirety" and called upon the people to "boycott the reforms and establish their rights through struggle and sacrifice."

But then, Tirtha reveals his confusion, a poignant moment of a field commander seeking clear orders from his general. He points to two seemingly contradictory letters from Patel. One encouraged an "effective boycott." Another, written to Shri K.S. Vaidya, suggested giving the new Prime Minister of Hyderabad, Sir Mirza Ismail, "time" to bring about good.

Tirtha writes, with utmost respect yet palpable urgency: 

"The two letters, apparently containing opposite views, are causing a sort of embarrassment... I have written this to you to get the point cleared."

 

This was the core of the dilemma. For Tirtha and his followers on the ground, the battle lines were drawn. The bugle for struggle had been sounded. Was the high command in Delhi now asking them to retreat? 

Sardar Patel's reply, dated 7th September 1946, is short, crisp, and a masterclass in the delicate art of political tightrope walking. It is here that we see the brilliance of the man who would integrate the nation. He doesn't see a contradiction; he sees a two-pronged strategy. 

"I do not see any conflict between these two letters," 

he begins, immediately reassuring his trusted lieutenant. He then lays out the strategy with surgical precision:

 

"The boycott must be vigorously pursued but any attempt for direct action should not be undertaken at this stage..." 

This is the first prong: Maintain Political Pressure. The boycott was a powerful, non-violent tool. It delegitimized the Nizam's sham reforms on a public and moral level. It kept the spirit of resistance alive and demonstrated the people's unified opposition. It was a constant, simmering heat applied to the Nizam's throne.

Then comes the second prong, the reason for his advice of caution: 

"...as I think that it will be better to give Sir Mirza Ismail a chance to understand the situation there and draw up a programme which he may want to initiate." 

This is Strategic Diplomacy. Sir Mirza Ismail was a respected administrator. By giving him a window, Patel was achieving several things. First, he was taking the moral high ground. He could demonstrate to the world and to other princely states that the Indian National Congress had exhausted all peaceful, diplomatic avenues before considering harsher measures. Second, it was an intelligence-gathering phase, a chance to gauge the true intentions of the Nizam's new administration. Third, it prevented the local movement from being prematurely crushed by the state's brutal police and the rising menace of the Razakars (a private Islamist militia). 

Starting a full-blown "struggle" or "direct action" at that moment would have given the Nizam the perfect excuse to unleash violent repression and brand the State Congress as insurrectionists, potentially alienating moderate support. 

Patel's closing line is a testament to his leadership style—empowering his ground commander while providing a clear strategic framework: 

"This is my advice from a distance, but you are the being best judge there on the spot."

He trusted Tirtha's judgment. He wasn't dictating; he was advising. This synergy between the national strategist and the local leader was a crucial element in the success of the Indian freedom struggle. 

As history would bear out, Sardar Patel's caution was prescient, and his strategy was sound. The talks with Sir Mirza Ismail ultimately failed. The Nizam, emboldened by his radical advisors and the fanatical Kasim Razvi, leader of the Razakars, refused to see the writing on the wall. The atrocities against the populace escalated, creating a state of anarchy.

The boycott continued, the political pressure mounted, and the people's will, so passionately articulated by Swami Ramanand Tirtha, never wavered. When all diplomatic channels were exhausted and the violence within Hyderabad threatened the stability of the newly independent India, Sardar Patel, having established a clear casus belli, made the decisive move. 

In September 1948, exactly two years after this exchange of letters, the Indian Army launched Operation Polo. In a swift, five-day police action, the Nizam's forces were overwhelmed, the Razakars were disbanded, and Hyderabad was integrated into the Indian Union. 

This brief correspondence between Patel and Tirtha is more than just a historical artifact. It is a vital lesson in leadership, strategy, and the complex, often messy, process of nation-building. It reveals:

1.   The Duality of Struggle: The necessity of combining public agitation (boycott) with behind-the-scenes diplomacy.

2.   Calculated Patience: The wisdom of choosing the right moment to escalate a conflict, ensuring you hold the political and moral advantage.

3.  Empowering Local Leadership: The importance of trusting the people on the ground while providing a clear, overarching strategy.

4. The Unsung Heroes: It shines a light on leaders like Swami Ramanand Tirtha and the Hyderabad State Congress, whose relentless struggle and sacrifice were the foundation upon which Sardar Patel could build a united India.

This exchange reminds us that the integration of the princely states wasn't a single event, but a long, arduous process built on courage, sacrifice, and brilliant strategic thinking. It was a two-front war fought in the corridors of power in Delhi and on the dusty streets of Hyderabad, by giants like Sardar Patel and unsung heroes like Swami Ramanand Tirtha.

---

दो-मोर्चों का युद्ध: सरदार पटेल और स्वामी रामानंद तीर्थ के बीच एक अनदेखा पत्र व्यवहार जिसने हैदराबाद की नियति को आकार दिया

वर्ष 1946 है। भारतीय उपमहाद्वीप की हवा में आशा और आशंका का एक गहरा मिश्रण घुला हुआ है। स्वतंत्रता, सदियों से देखा गया एक सपना, आखिरकार पहुंच में है। अंग्रेज जाने की तैयारी कर रहे हैं। लेकिन जैसे ही यूनियन जैक अपने अंतिम अवतरण के लिए तैयार होता है, भारत का नक्शा एक खंडित पच्चीकारी जैसा है, जिस पर 500 से अधिक रियासतें हैं, प्रत्येक एक संप्रभु इकाई है जिसका शासक अपने भविष्य का वजन कर रहा है। 

यह तनाव हैदराबाद से ज्यादा कहीं और महसूस नहीं किया जा सकता था, जो दक्कन के हृदय में स्थित एक विशाल, भू-आबद्ध राज्य था। यह विरोधाभासों का राज्य था: एक विशाल हिंदू बहुमत पर एक मुस्लिम निज़ाम, मीर उस्मान अली खान का शासन था, जो दुनिया का सबसे अमीर आदमी था, और जो एक स्वतंत्र, संप्रभु राष्ट्र बनाने की महत्वाकांक्षा रखता था। 

इस अस्थिर बारूद के ढेर में, दो व्यक्ति, जो एक हजार किलोमीटर की दूरी पर थे, लेकिन एक एकीकृत भारत के एक ही दृष्टिकोण से एकजुट थे, एक महत्वपूर्ण पत्राचार में लगे हुए थे। एक थे अदम्य सरदार वल्लभभाई पटेल, "भारत के लौह पुरुष", जो दिल्ली में नवगठित अंतरिम सरकार से काम कर रहे एक महान रणनीतिकार थे। दूसरे थे स्वामी रामानंद तीर्थ, एक भगवाधारी तपस्वी से क्रांतिकारी बने, हैदराबाद राज्य कांग्रेस के अध्यक्ष और राज्य के उत्पीड़ित लाखों लोगों की आवाज। 

3 सितंबर 1946 की तारीख का एक पत्र सरदार पटेल की मेज पर आता है। यह स्वामी रामानंद तीर्थ का है, और इसमें एक आसन्न तूफान का वजन है। कागज का यह एक टुकड़ा, और इसका जो जवाब आया, वह सरदार पटेल की राजनीतिक रणनीति और उस जटिल, उच्च-दांव वाली शतरंज की बिसात, जो हैदराबाद का एकीकरण थी, की एक लुभावनी झलक प्रस्तुत करता है। 

स्वामी रामानंद तीर्थ केवल एक राजनेता नहीं थे; वे प्रतिरोध का प्रतीक थे। वे मराठवाड़ा, तेलंगाना और कर्नाटक क्षेत्रों की नब्ज को समझते थे जो राज्य का गठन करते थे। उन्होंने सामंती जुए के तहत किसानों और मजदूरों की पीड़ा देखी। पटेल को उनका पत्र अवज्ञा की रिपोर्ट के साथ शुरू होता है:

"सुधार योजना के खिलाफ हमारा अभियान पूरे जोरों पर चल रहा है... हमारी मांग है कि सुधारों को पूरी तरह से वापस ले लिया जाए।" 

ये "सुधार" क्या थे? निजाम की सरकार ने, राष्ट्रीय आंदोलन की गर्मी को महसूस करते हुए, एक नई विधानसभा का प्रस्ताव रखा था। लेकिन जैसा कि हैदराबाद राज्य कांग्रेस के संलग्न प्रस्ताव ने विनाशकारी रूप से स्पष्ट कर दिया, यह एक छलावा था। लोगों के साथ किया गया एक क्रूर मजाक।

·         एक दंतहीन विधानमंडल: यह "132 के सदन में 56 मनोनीत सदस्यों के साथ भारी रूप से भरा हुआ था।"

·         सामंती प्रभुत्व: इसने "सामंती और संबद्ध निहित स्वार्थों" को अत्यधिक शक्ति दी।

·         कुछ के लिए मताधिकार: मताधिकार "दयनीय रूप से संकीर्ण" था, जो आबादी के 1 प्रतिशत से थोड़ा अधिक होने का अनुमान था।

·         समानता का विष: सबसे कपटी खंड "सांप्रदायिक समानता का प्रतिकूल और अलोकतांत्रिक सिद्धांत" था। इसने 12% मुस्लिम आबादी को 80%+ हिंदू बहुमत के बराबर प्रतिनिधित्व दिया, जिससे प्रभावी रूप से अल्पसंख्यक शासन का निर्माण हुआ।

·         उत्पीड़ितों की अनदेखी: इस योजना में हरिजनों (दलितों) के लिए कोई प्रावधान नहीं किया गया, जो आबादी का 18% थे।

यह लोकतंत्र नहीं था; यह निरंकुशता को बनाए रखने के लिए बनाया गया एक संवैधानिक पिंजरा था। तीर्थ के नेतृत्व में राज्य कांग्रेस ने इसे "पूरी तरह से" खारिज कर दिया और लोगों से "सुधारों का बहिष्कार करने और संघर्ष और बलिदान के माध्यम से अपने अधिकारों को स्थापित करने" का आह्वान किया। 

लेकिन फिर, तीर्थ अपनी उलझन को प्रकट करते हैं, यह एक मार्मिक क्षण है जब एक फील्ड कमांडर अपने जनरल से स्पष्ट आदेश मांग रहा है। वह पटेल के दो प्रतीत होने वाले विरोधाभासी पत्रों की ओर इशारा करते हैं। एक ने "प्रभावी बहिष्कार" को प्रोत्साहित किया। दूसरा, श्री के.एस. वैद्य को लिखा गया, जिसमें हैदराबाद के नए प्रधान मंत्री, सर मिर्जा इस्माइल को अच्छा काम करने के लिए "समय" देने का सुझाव दिया गया था। तीर्थ अत्यंत सम्मान के साथ लेकिन स्पष्ट तात्कालिकता के साथ लिखते हैं: 

"दो पत्र, जिनमें स्पष्ट रूप से विपरीत विचार हैं, एक प्रकार की शर्मिंदगी पैदा कर रहे हैं... मैंने यह बिंदु स्पष्ट करने के लिए आपको लिखा है।" 

यह दुविधा का मूल था। तीर्थ और उनके अनुयायियों के लिए, युद्ध का मैदान तैयार था। संघर्ष का बिगुल बज चुका था। क्या दिल्ली में आलाकमान अब उन्हें पीछे हटने के लिए कह रहा था? 

सरदार पटेल का 7 सितंबर 1946 का जवाब छोटा, संक्षिप्त और राजनीतिक संतुलन की नाजुक कला में एक मास्टरक्लास है। यहीं पर हम उस व्यक्ति की प्रतिभा देखते हैं जिसने राष्ट्र को एकीकृत किया। वह कोई विरोधाभास नहीं देखते; वह एक दो-आयामी रणनीति देखते हैं।

"मुझे इन दो पत्रों के बीच कोई टकराव नहीं दिखता," 

वे शुरू करते हैं, तुरंत अपने भरोसेमंद लेफ्टिनेंट को आश्वस्त करते हैं। फिर वे परिशुद्धता के साथ रणनीति बताते हैं: 

"बहिष्कार को सख्ती से आगे बढ़ाया जाना चाहिए लेकिन इस स्तर पर प्रत्यक्ष कार्रवाई का कोई भी प्रयास नहीं किया जाना चाहिए..."

यह पहला मोर्चा है: राजनीतिक दबाव बनाए रखें। बहिष्कार एक शक्तिशाली, अहिंसक उपकरण था। इसने निजाम के नकली सुधारों को सार्वजनिक और नैतिक स्तर पर अवैध बना दिया। इसने प्रतिरोध की भावना को जीवित रखा और लोगों के एकीकृत विरोध का प्रदर्शन किया। यह निजाम के सिंहासन पर लगाया गया एक निरंतर, सुलगता हुआ दबाव था। 

फिर दूसरा मोर्चा आता है, उनकी सावधानी की सलाह का कारण: 

"...क्योंकि मुझे लगता है कि सर मिर्जा इस्माइल को वहां की स्थिति को समझने और एक कार्यक्रम तैयार करने का मौका देना बेहतर होगा, जिसे वे शुरू करना चाहें।" 

यह रणनीतिक कूटनीति है। सर मिर्जा इस्माइल एक सम्मानित प्रशासक थे। उन्हें एक मौका देकर, पटेल कई चीजें हासिल कर रहे थे। पहला, वे नैतिक रूप से उच्च धरातल पर थे। वे दुनिया और अन्य रियासतों को यह दिखा सकते थे कि भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस ने कड़े उपायों पर विचार करने से पहले सभी शांतिपूर्ण, राजनयिक रास्ते समाप्त कर दिए थे। दूसरा, यह एक खुफिया जानकारी इकट्ठा करने का चरण था, निजाम के नए प्रशासन के वास्तविक इरादों को मापने का एक मौका। तीसरा, इसने स्थानीय आंदोलन को राज्य की क्रूर पुलिस और रजाकारों (एक निजी इस्लामवादी मिलिशिया) के बढ़ते खतरे से समय से पहले कुचले जाने से रोका।

उस समय एक पूर्ण "संघर्ष" या "प्रत्यक्ष कार्रवाई" शुरू करने से निजाम को हिंसक दमन करने और राज्य कांग्रेस को विद्रोहियों के रूप में ब्रांड करने का एक आदर्श बहाना मिल जाता, जिससे संभावित रूप से उदारवादी समर्थन अलग हो जाता। 

पटेल की अंतिम पंक्ति उनकी नेतृत्व शैली का एक प्रमाण है - एक स्पष्ट रणनीतिक ढांचा प्रदान करते हुए अपने जमीनी कमांडर को सशक्त बनाना: 

"यह दूर से मेरी सलाह है, लेकिन आप वहां मौके पर सबसे अच्छे निर्णायक हैं।"

उन्हें तीर्थ के फैसले पर भरोसा था। वे हुक्म नहीं दे रहे थे; वे सलाह दे रहे थे। राष्ट्रीय रणनीतिकार और स्थानीय नेता के बीच यह तालमेल भारतीय स्वतंत्रता संग्राम की सफलता में एक महत्वपूर्ण तत्व था। 

जैसा कि इतिहास गवाह है, सरदार पटेल की सावधानी दूरदर्शी थी, और उनकी रणनीति ठोस थी। सर मिर्जा इस्माइल के साथ बातचीत अंततः विफल रही। निजाम, अपने कट्टरपंथी सलाहकारों और रजाकारों के कट्टर नेता कासिम रिजवी से उत्साहित होकर, दीवार पर लिखी इबारत को देखने से इनकार कर दिया। जनता के खिलाफ अत्याचार बढ़े, जिससे अराजकता की स्थिति पैदा हो गई।

बहिष्कार जारी रहा, राजनीतिक दबाव बढ़ता गया, और लोगों की इच्छा, जिसे स्वामी रामानंद तीर्थ ने इतनी भावुकता से व्यक्त किया था, कभी नहीं डगमगाई। जब सभी राजनयिक चैनल समाप्त हो गए और हैदराबाद के भीतर की हिंसा ने नव स्वतंत्र भारत की स्थिरता के लिए खतरा पैदा कर दिया, तो सरदार पटेल ने, एक स्पष्ट  युद्ध का कारण स्थापित करने के बाद, निर्णायक कदम उठाया। 

सितंबर 1948 में, इस पत्र व्यवहार के ठीक दो साल बाद, भारतीय सेना ने ऑपरेशन पोलो शुरू किया। पांच दिनों की त्वरित पुलिस कार्रवाई में, निजाम की सेनाएं अभिभूत हो गईं, रजाकारों को भंग कर दिया गया, और हैदराबाद को भारतीय संघ में एकीकृत कर लिया गया। 

पटेल और तीर्थ के बीच यह संक्षिप्त पत्राचार केवल एक ऐतिहासिक कलाकृति से कहीं अधिक है। यह नेतृत्व, रणनीति और राष्ट्र-निर्माण की जटिल, अक्सर गन्दी प्रक्रिया में एक महत्वपूर्ण सबक है। यह प्रकट करता है:

1.    संघर्ष की द्वैतता: सार्वजनिक आंदोलन (बहिष्कार) को पर्दे के पीछे की कूटनीति के साथ जोड़ने की आवश्यकता।

2.   सोचा-समझा धैर्य: संघर्ष को बढ़ाने के लिए सही समय चुनने का ज्ञान, यह सुनिश्चित करना कि आपके पास राजनीतिक और नैतिक लाभ हो।

3.   स्थानीय नेतृत्व को सशक्त बनाना: एक स्पष्ट, व्यापक रणनीति प्रदान करते हुए जमीन पर लोगों पर भरोसा करने का महत्व।

4.   अनसंग हीरोज: यह स्वामी रामानंद तीर्थ और हैदराबाद राज्य कांग्रेस जैसे नेताओं पर प्रकाश डालता है, जिनका अथक संघर्ष और बलिदान वह नींव थी जिस पर सरदार पटेल एक संयुक्त भारत का निर्माण कर सके।

यह आदान-प्रदान हमें याद दिलाता है कि रियासतों का एकीकरण कोई एक घटना नहीं थी, बल्कि साहस, बलिदान और शानदार रणनीतिक सोच पर बनी एक लंबी, कठिन प्रक्रिया थी। यह दो-मोर्चों का युद्ध था जो दिल्ली में सत्ता के गलियारों में और हैदराबाद की धूल भरी सड़कों पर, सरदार पटेल जैसे दिग्गजों और स्वामी रामानंद तीर्थ जैसे अनसंग नायकों द्वारा लड़ा गया था।

---

બે મોરચાનું યુદ્ધ: સરદાર પટેલ અને સ્વામી રામાનંદ તીર્થ વચ્ચેનો એક અપ્રકાશિત પત્રવ્યવહાર જેણે હૈદરાબાદની નિયતિ ઘડી 

વર્ષ 1946 છે. ભારતીય ઉપખંડની હવામાં આશા અને આશંકાના મિશ્રણની ઘેરી અસર છે. સ્વતંત્રતા, સદીઓથી સેવેલું સ્વપ્ન, આખરે હાથવેંતમાં છે. અંગ્રેજો જવાની તૈયારી કરી રહ્યા છે. પરંતુ જેમ જેમ યુનિયન જેક તેના અંતિમ અવતરણ માટે તૈયાર થાય છે, તેમ ભારતનો નકશો 500 થી વધુ રજવાડાઓથી ખંડિત થયેલો એક મોઝેક છે, જેમાં દરેક એક સાર્વભૌમ એકમ છે અને તેના શાસક પોતાના ભવિષ્યનું વજન કરી રહ્યા છે.

આ તણાવ હૈદરાબાદ કરતાં વધુ ક્યાંય અનુભવાતો ન હતો, જે દખ્ખણના હૃદયમાં આવેલું એક વિશાળ, જમીનથી ઘેરાયેલું રાજ્ય હતું. તે વિરોધાભાસોનું રાજ્ય હતું: એક વિશાળ હિંદુ બહુમતી પર એક મુસ્લિમ નિઝામ, મીર ઉસ્માન અલી ખાનનું શાસન હતું, જે વિશ્વનો સૌથી ધનિક માણસ હતો, અને જે એક સ્વતંત્ર, સાર્વભૌમ રાષ્ટ્ર બનાવવાની મહત્વાકાંક્ષા ધરાવતો હતો. 

આ અસ્થિર દારૂગોળાના ઢગલામાં, બે વ્યક્તિઓ, જેઓ હજાર કિલોમીટરના અંતરે હતા પરંતુ એકીકૃત ભારતના એક જ દ્રષ્ટિકોણથી એકજૂથ હતા, તેઓ એક નિર્ણાયક પત્રવ્યવહારમાં રોકાયેલા હતા. એક હતા અદમ્ય સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ, "ભારતના લોખંડી પુરુષ", જે દિલ્હીમાં નવી રચાયેલી વચગાળાની સરકારમાંથી કાર્યરત એક મહાન રણનીતિકાર હતા. બીજા હતા સ્વામી રામાનંદ તીર્થ, એક ભગવાધારી તપસ્વીમાંથી ક્રાંતિકારી બનેલા, હૈદરાબાદ રાજ્ય કોંગ્રેસના પ્રમુખ અને રાજ્યના લાખો પીડિત લોકોનો અવાજ.

3 સપ્ટેમ્બર 1946ની તારીખનો એક પત્ર સરદાર પટેલના ડેસ્ક પર આવે છે. તે સ્વામી રામાનંદ તીર્થનો છે, અને તેમાં તોળાઈ રહેલા તોફાનનું વજન છે. કાગળનો આ એક ટુકડો, અને તેણે જે જવાબ મેળવ્યો, તે સરદાર પટેલની રાજકીય રણનીતિ અને તે જટિલ, ઉચ્ચ-જોખમવાળી શતરંજની રમત, જે હૈદરાબાદનું એકીકરણ હતી, તેની એક આકર્ષક ઝલક આપે છે.

સ્વામી રામાનંદ તીર્થ માત્ર એક રાજકારણી ન હતા; તેઓ પ્રતિકારનું પ્રતીક હતા. તેઓ મરાઠવાડા, તેલંગાણા અને કર્ણાટક વિસ્તારોની નાડ સમજતા હતા જે રાજ્યની રચના કરતા હતા. તેમણે સામંતશાહી જુવાળ હેઠળ કિસાનો (ખેડૂતો) અને મજૂરોની પીડા જોઈ હતી. પટેલને તેમનો પત્ર અવજ્ઞાના અહેવાલ સાથે શરૂ થાય છે:

"સુધારણા યોજના સામેનું અમારું અભિયાન પૂરજોશમાં ચાલી રહ્યું છે... અમારી માંગ છે કે સુધારા સંપૂર્ણપણે પાછા ખેંચી લેવામાં આવે."

આ "સુધારા" શું હતા? નિઝામની સરકારે, રાષ્ટ્રીય આંદોલનની ગરમી અનુભવીને, એક નવી વિધાનસભાની દરખાસ્ત કરી હતી. પરંતુ હૈદરાબાદ રાજ્ય કોંગ્રેસના સંલગ્ન ઠરાવે જે રીતે સ્પષ્ટ કર્યું હતું, તે એક પ્રપંચ હતો. લોકો સાથે કરવામાં આવેલી એક ક્રૂર મજાક.

·         એક શક્તિહીન વિધાનસભા: તે "132 ના ગૃહમાં 56 નામાંકિત સભ્યોથી ભારે ભરેલી હતી."

·         સામંતશાહી વર્ચસ્વ: તેણે "સામંતશાહી અને સંલગ્ન સ્થાપિત હિતો" ને જબરજસ્ત સત્તા આપી.

·         થોડા લોકો માટે મતાધિકાર: મતાધિકાર "ખૂબ જ સંકુચિત" હતો, જે વસ્તીના 1 ટકાથી થોડો વધારે હોવાનો અંદાજ હતો.

·         સમાનતાનું ઝેર: સૌથી કપટી કલમ "સાંપ્રદાયિક સમાનતાનો પ્રતિકૂળ અને અલોકતાંત્રિક સિદ્ધાંત" હતો. આનાથી 12% મુસ્લિમ વસ્તીને 80%+ હિંદુ બહુમતીની બરાબર પ્રતિનિધિત્વ મળ્યું, જે અસરકારક રીતે લઘુમતી શાસનનું નિર્માણ કરતું હતું.

·         પીડિતોની અવગણના: આ યોજનામાં હરિજનો (દલિતો) માટે કોઈ જોગવાઈ ન હતી, જે વસ્તીના 18% હતા.

આ લોકશાહી ન હતી; તે નિરંકુશતાને કાયમ રાખવા માટે રચાયેલું એક બંધારણીય પાંજરું હતું. તીર્થના નેતૃત્વ હેઠળ રાજ્ય કોંગ્રેસે તેને "સંપૂર્ણપણે" નકારી કાઢ્યું અને લોકોને "સુધારાઓનો બહિષ્કાર કરવા અને સંઘર્ષ અને બલિદાન દ્વારા તેમના અધિકારો સ્થાપિત કરવા" આહ્વાન કર્યું.

પરંતુ પછી, તીર્થ તેમની મૂંઝવણ પ્રગટ કરે છે, જે એક ફિલ્ડ કમાન્ડર તેના જનરલ પાસેથી સ્પષ્ટ આદેશો માંગતો હોય તેવો એક કરુણ ક્ષણ છે. તે પટેલના બે દેખીતી રીતે વિરોધાભાસી પત્રો તરફ નિર્દેશ કરે છે. એકે "અસરકારક બહિષ્કાર" ને પ્રોત્સાહિત કર્યો. બીજો, શ્રી કે.એસ. વૈદ્યને લખેલો, જેમાં હૈદરાબાદના નવા વડા પ્રધાન, સર મિર્ઝા ઇસ્માઇલને સારું કામ કરવા માટે "સમય" આપવાનું સૂચન કરવામાં આવ્યું હતું. તીર્થ અત્યંત આદર સાથે પરંતુ સ્પષ્ટ તાકીદ સાથે લખે છે: 

"બે પત્રો, જેમાં દેખીતી રીતે વિપરીત મંતવ્યો છે, તે એક પ્રકારની મૂંઝવણ ઊભી કરી રહ્યા છે... મેં આ મુદ્દો સ્પષ્ટ કરવા માટે તમને લખ્યું છે."

આ દ્વિધાનું મૂળ હતું. તીર્થ અને તેમના અનુયાયીઓ માટે, યુદ્ધની રેખાઓ દોરવામાં આવી હતી. સંઘર્ષનું બ્યુગલ ફૂંકાઈ ગયું હતું. શું દિલ્હીમાં હાઈ કમાન્ડ હવે તેમને પીછેહઠ કરવાનું કહી રહ્યું હતું? 

સરદાર પટેલનો 7 સપ્ટેમ્બર 1946નો જવાબ ટૂંકો, સ્પષ્ટ અને રાજકીય સંતુલનની નાજુક કળામાં એક માસ્ટરક્લાસ છે. અહીં જ આપણે તે વ્યક્તિની પ્રતિભા જોઈએ છીએ જેણે રાષ્ટ્રને એકીકૃત કર્યું. તેઓ કોઈ વિરોધાભાસ જોતા નથી; તેઓ બે-પાંખીય રણનીતિ જુએ છે.

"મને આ બે પત્રો વચ્ચે કોઈ સંઘર્ષ દેખાતો નથી," 

તેઓ શરૂઆત કરે છે, તરત જ તેમના વિશ્વાસુ લેફ્ટનન્ટને ખાતરી આપે છે. પછી તેઓ ચોકસાઈ સાથે રણનીતિ રજૂ કરે છે: 

"બહિષ્કારને જોરશોરથી આગળ વધારવો જોઈએ પરંતુ આ તબક્કે પ્રત્યક્ષ કાર્યવાહીનો કોઈ પ્રયાસ ન કરવો જોઈએ..."

આ પહેલો મોરચો છે: રાજકીય દબાણ જાળવી રાખો. બહિષ્કાર એક શક્તિશાળી, અહિંસક સાધન હતું. તેણે નિઝામના નકલી સુધારાઓને જાહેર અને નૈતિક સ્તરે ગેરકાયદેસર ઠેરવ્યા. તેણે પ્રતિકારની ભાવનાને જીવંત રાખી અને લોકોના એકીકૃત વિરોધનું પ્રદર્શન કર્યું. તે નિઝામના સિંહાસન પર સતત, ધીમા તાપે લાગતું દબાણ હતું.

પછી બીજો મોરચો આવે છે, તેમની સાવચેતીની સલાહનું કારણ:

"...કારણ કે મને લાગે છે કે સર મિર્ઝા ઇસ્માઇલને ત્યાંની પરિસ્થિતિને સમજવા અને એક કાર્યક્રમ તૈયાર કરવાનો મોકો આપવો વધુ સારું રહેશે, જે તેઓ શરૂ કરવા માંગતા હોય."

આ વ્યૂહાત્મક કૂટનીતિ છે. સર મિર્ઝા ઇસ્માઇલ એક આદરણીય વહીવટકર્તા હતા. તેમને એક તક આપીને, પટેલ ઘણી બાબતો સિદ્ધ કરી રહ્યા હતા. પ્રથમ, તેઓ નૈતિક રીતે ઉચ્ચ ભૂમિ પર હતા. તેઓ વિશ્વ અને અન્ય રજવાડાઓને બતાવી શકતા હતા કે ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસે કઠોર પગલાં લેતા પહેલા તમામ શાંતિપૂર્ણ, રાજદ્વારી માર્ગો અજમાવી લીધા હતા. બીજું, તે ગુપ્ત માહિતી એકત્ર કરવાનો તબક્કો હતો, નિઝામના નવા વહીવટના સાચા ઇરાદાઓને માપવાની તક હતી. ત્રીજું, તેણે સ્થાનિક આંદોલનને રાજ્યની ક્રૂર પોલીસ અને રઝાકારો (એક ખાનગી ઇસ્લામવાદી લશ્કર) ના વધતા જતા ખતરા દ્વારા અકાળે કચડી નાખવાથી બચાવ્યું.

તે સમયે સંપૂર્ણ "સંઘર્ષ" અથવા "પ્રત્યક્ષ કાર્યવાહી" શરૂ કરવાથી નિઝામને હિંસક દમન ચલાવવા અને રાજ્ય કોંગ્રેસને બળવાખોર તરીકે ઓળખાવવાનો સંપૂર્ણ બહાનું મળી જાત, જે સંભવિતપણે ઉદારવાદી સમર્થનને દૂર કરી દેત. 

પટેલની અંતિમ પંક્તિ તેમની નેતૃત્વ શૈલીનો પુરાવો છે - સ્પષ્ટ વ્યૂહાત્મક માળખું પૂરું પાડતી વખતે તેમના ગ્રાઉન્ડ કમાન્ડરને સશક્ત બનાવવું: 

"આ દૂરથી મારી સલાહ છે, પરંતુ તમે ત્યાં સ્થળ પર શ્રેષ્ઠ ન્યાયાધીશ છો."

તેમને તીર્થના નિર્ણય પર વિશ્વાસ હતો. તેઓ આદેશ નહોતા આપી રહ્યા; તેઓ સલાહ આપી રહ્યા હતા. રાષ્ટ્રીય રણનીતિકાર અને સ્થાનિક નેતા વચ્ચેની આ તાલમેલ ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામની સફળતામાં એક નિર્ણાયક તત્વ હતું. 

જેમ ઇતિહાસ સાક્ષી છે, સરદાર પટેલની સાવચેતી દૂરંદેશી હતી, અને તેમની રણનીતિ મજબૂત હતી. સર મિર્ઝા ઇસ્માઇલ સાથેની વાટાઘાટો આખરે નિષ્ફળ ગઈ. નિઝામ, તેના કટ્ટરપંથી સલાહકારો અને રઝાકારોના કટ્ટર નેતા કાસીમ રિઝવીથી પ્રોત્સાહિત થઈને, દીવાલ પર લખેલું લખાણ જોવાનો ઇનકાર કરી દીધો. જનતા પરના અત્યાચારો વધ્યા, જેનાથી અરાજકતાની સ્થિતિ સર્જાઈ.

બહિષ્કાર ચાલુ રહ્યો, રાજકીય દબાણ વધતું ગયું, અને લોકોની ઇચ્છા, જે સ્વામી રામાનંદ તીર્થે આટલી ભાવુકતાથી વ્યક્ત કરી હતી, તે ક્યારેય ડગમગી નહીં. જ્યારે તમામ રાજદ્વારી માર્ગો ખતમ થઈ ગયા અને હૈદરાબાદની અંદરની હિંસાએ નવા સ્વતંત્ર ભારતની સ્થિરતા માટે ખતરો ઉભો કર્યો, ત્યારે સરદાર પટેલે, સ્પષ્ટ  યુદ્ધનું કારણ સ્થાપિત કર્યા પછી, નિર્ણાયક પગલું ભર્યું.  

સપ્ટેમ્બર 1948 માં, આ પત્રવ્યવહારના બરાબર બે વર્ષ પછી, ભારતીય સેનાએ ઓપરેશન પોલો શરૂ કર્યું. પાંચ દિવસની ઝડપી પોલીસ કાર્યવાહીમાં, નિઝામની સેનાઓ હારી ગઈ, રઝાકારોને વિખેરી નાખવામાં આવ્યા, અને હૈદરાબાદને ભારતીય સંઘમાં એકીકૃત કરવામાં આવ્યું.

પટેલ અને તીર્થ વચ્ચેનો આ સંક્ષિપ્ત પત્રવ્યવહાર માત્ર એક ઐતિહાસિક કલાકૃતિ કરતાં વધુ છે. તે નેતૃત્વ, રણનીતિ અને રાષ્ટ્ર-નિર્માણની જટિલ, ઘણીવાર અવ્યવસ્થિત પ્રક્રિયામાં એક મહત્વપૂર્ણ પાઠ છે. તે પ્રગટ કરે છે:

1.      સંઘર્ષની દ્વૈતતા: જાહેર આંદોલન (બહિષ્કાર) ને પડદા પાછળની કૂટનીતિ સાથે જોડવાની આવશ્યકતા.

2.      ગણતરીપૂર્વકની ધીરજ: સંઘર્ષને વધારવા માટે યોગ્ય ક્ષણ પસંદ કરવાનું જ્ઞાન, એ સુનિશ્ચિત કરવું કે તમારી પાસે રાજકીય અને નૈતિક લાભ છે.

3.      સ્થાનિક નેતૃત્વને સશક્ત બનાવવું: સ્પષ્ટ, વ્યાપક રણનીતિ પ્રદાન કરતી વખતે જમીન પરના લોકો પર વિશ્વાસ કરવાનું મહત્વ.

4.      અપ્રકાશિત નાયકો: તે સ્વામી રામાનંદ તીર્થ અને હૈદરાબાદ રાજ્ય કોંગ્રેસ જેવા નેતાઓ પર પ્રકાશ પાડે છે, જેમનો અથાક સંઘર્ષ અને બલિદાન એ પાયો હતો જેના પર સરદાર પટેલ એક સંયુક્ત ભારતનું નિર્માણ કરી શક્યા.

આ આદાન-પ્રદાન આપણને યાદ અપાવે છે કે રજવાડાઓનું એકીકરણ કોઈ એક ઘટના નહોતી, પરંતુ હિંમત, બલિદાન અને તેજસ્વી વ્યૂહાત્મક વિચારસરણી પર બનેલી એક લાંબી, કઠિન પ્રક્રિયા હતી. તે બે મોરચાનું યુદ્ધ હતું જે દિલ્હીમાં સત્તાના ગલિયારાઓમાં અને હૈદરાબાદની ધૂળવાળી શેરીઓમાં, સરદાર પટેલ જેવા દિગ્ગજો અને સ્વામી રામાનંદ તીર્થ જેવા અપ્રકાશિત નાયકો દ્વારા લડવામાં આવ્યું હતું.

---

Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---