SWARAJ - 01 - The Last War Cry: The Forgotten 1946 Naval Mutiny That Shattered the British Empire

The Last War Cry: The Forgotten 1946 Naval Mutiny That Shattered the British Empire

A story of courage, betrayal, and the political masterstroke that secured India's freedom

Imagine the year 1946. The world is nursing the wounds of a cataclysmic war, and on the horizon, the sun is finally setting on the British Empire. In India, the air is thick not just with the promise of freedom, but with the electric tension of a nation on the cusp of a new era. Negotiations are underway, elections are done, and the transfer of power seems imminent. It is a moment of fragile hope, a house of cards built with painstaking care.

And then, a storm erupts from the most unexpected of quarters—from the very heart of the Empire’s military might in the East. This is the story of the 1946 Royal Indian Navy (RIN) Mutiny, a spontaneous, fiery rebellion that is often relegated to a footnote in history books, but which arguably delivered the final, decisive blow to British rule in India. It is a tale of daring courage, heartbreaking betrayal, and the complex political chess played by leaders like Sardar Vallabhbhai Patel, who faced the unenviable task of saving India's future from its own passionate present. This forgotten chapter is a crucial piece of the Indian independence story.

From a Spark to an Inferno: More Than Just Bad Food

To understand the sheer force of the RIN Mutiny, we must first step aboard the HMIS Talwar, a signals training ship docked in Bombay (now Mumbai). For years, Indian sailors, known as "ratings," had been simmering with discontent. They had fought valiantly for the British Crown in World War II, from the Atlantic to the Pacific, yet they were treated as second-class citizens in their own service.

The grievances were a tapestry of deep-seated humiliation and daily injustice:

• Poor Pay and Conditions: Their salaries were a pittance compared to their white counterparts. Their living quarters were cramped and unhygienic.

• Racial Abuse: Insulting remarks and racial discrimination by British officers were a daily occurrence.

• Appalling Rations: The food was often inedible. Legend has it the dal was nothing but water and stones, a stark contrast to the meals served to the British.

The tipping point came on February 18, 1946. A few ratings on the HMIS Talwar mutiny began a hunger strike. They weren't just protesting watery dal; they were protesting the slow poison of racial discrimination that had soured their lives. Led by men like Leading Signalman M.S. Khan and Telegraphist B.C. Dutt (who had earlier been arrested for scrawling "Quit India" on the ship), their protest was a demand for dignity.

However, what began as a hunger strike on a single ship exploded into a full-blown mutiny overnight.

The Fire That Engulfed the Seas: From Bombay to Karachi

News of the strike on the Talwar spread like wildfire through the naval network. Within 48 hours, the rebellion had engulfed nearly the entire Royal Indian Navy. In an unprecedented act of defiance, sailors seized ships and shore establishments. From the harbours of Bombay, the wave of mutiny washed across the subcontinent, reaching naval bases in Karachi, Calcutta, Madras, and even ships stationed in Aden and Bahrain.

It was a staggering sight. Over 78 ships, 20 shore establishments, and 20,000 sailors were in open rebellion. The Union Jack was pulled down. In its place, the sailors hoisted the flags of the Congress, the Muslim League, and the Communist Party—tied together on a single mast—a powerful, if temporary, symbol of unity against a common oppressor.

The city of Bombay became a warzone. The mutineers, having captured ships like the HMIS Hindustan, turned their guns towards the shore. The Castle Barracks, a British stronghold, were shelled. Pitched battles broke out between the naval ratings and British troops. The rebels were no longer just sailors; they were revolutionaries. They drove through the streets of Bombay in military vehicles, urging their fellow Indians to join this "last war for Indian independence." The public response was electric. Workers across the city went on strike in solidarity, bringing Bombay to a grinding halt.

The British were stunned. Their authority was being challenged by the very men they had trained to enforce it. The situation was spiraling out of control, threatening to become a nationwide armed revolt, a terrifying echo of the 1857 Sepoy Mutiny. The final days of the British Empire seemed to be unfolding in chaos.

The Statesman's Gambit: Sardar Patel's Race Against Time

While the mutineers fought on the front lines, a different, more complex battle was being waged in the corridors of power. The national leadership, particularly the Indian National Congress, was caught in a profound dilemma. They sympathized with the sailors' cause, but the timing of the mutiny was disastrous. With freedom so close, an armed, uncontrolled rebellion could give the British the perfect excuse to renege on their promise to leave. Prime Minister Clement Attlee's government, already facing pressure at home, could use the chaos to declare that Indians were not "ready" for self-rule.

Into this maelstrom stepped Sardar Vallabhbhai Patel, the "Iron Man of India." He understood the gravity of the situation with chilling clarity. He saw that if this mutiny was not contained, the dream of an independent India could be delayed by decades. The British, who were practically packing their bags, might find a reason to stay and crush the rebellion, holding India in chains.

Sardar Patel knew he had to act fast, even before Jawaharlal Nehru could reach Bombay. He urged the Governor of Bombay to meet the mutineers, who flatly refused, citing security concerns. But Patel, ever the strategist, made a counter-proposal: "Send the representatives of the rebels to me. I will meet them, and I give my personal guarantee for their safe return to their ship."

The government, seeing no other way, agreed. The leaders of the mutiny, including Commander M.S. Khan and Commander Madan Singh, were wary. They feared a trap. But Sardar Patel’s guarantee of safety was a powerful assurance. They agreed to meet the one man who could decide their fate.

The Historic Meeting: A Lesson in Reality

The meeting was charged with historic tension. The young, passionate commanders, buoyed by the success of their rebellion, expected Patel to praise their bravery and call for a nationwide armed struggle. They began, "Sardar Saheb, these white men have become too arrogant in their victory. There is no choice but to teach them a lesson."

Sardar Patel listened patiently. Then, placing a hand on their shoulders, he looked them in the eye and delivered a masterclass in political realism. "You are absolutely right," he said in a calm but firm voice. "They must be straightened out. But tell me, will we straighten them by bending ourselves?"

The commanders were taken aback. "What do you mean?" they asked in unison.

Patel's response was a sharp question that pierced their revolutionary zeal: "We failed in the 1857 revolt, and as a result, we have endured slavery for over a century. Do you wish to repeat that mistake?"

He went on, laying bare the harsh reality of their situation. "The sympathy of the entire country is with you. But understand one thing. In this fight, you are a handful of soldiers with limited weapons against a colossal power. How long can you last? If the Air Force attacks, this matter will be over in a moment. Our fight for glory must be one that ensures the enemy's destruction. But here, if we are destroyed, what is the future of this fight?"

The truth in Sardar's words hit them like a physical blow. They understood the grim reality. Patel was not questioning their courage, but their strategy. He then gave them his word: "You lay down your arms. I will ensure that you receive full justice, and I will make every effort to see that leniency is shown towards the mutineers."

A Clash of Ideologies: Patel vs. Aruna Asaf Ali

Patel's pragmatic approach was not universally celebrated. Socialist leaders, notably the firebrand Aruna Asaf Ali, were openly championing the mutiny. They saw it as a glorious opportunity for a true revolution, a moment where Hindus and Muslims were fighting together on the barricades, not at the negotiating table. Her statements fanned the flames. When Gandhiji issued a statement condemning the violence, she retorted, "The people are no longer interested in the politics of non-violence. It is better that Hindus and Muslims unite on the barricades than at the negotiating table."

This ideological conflict is laid bare in the private correspondence between Gandhiji and Patel. On February 23, 1946, a worried Gandhiji wrote to Patel:

“I understand your penance. What is happening? In this situation, do you want to take me to Bardoli? … I am sending this with Sushila, believing it will reach you sooner. She will tell you more. May you be well. Bapu's blessings.”

Sardar's reply on February 24, 1946, reveals his immense frustration and the political pressure he was under:

“Pujya Bapu, … Aruna has ignited a fire here and has been fanning the flames ever since. About 250 have died by bullets. Over a thousand are injured… The entire 'Free Press' is in the hands of this group. Achyut and his gang are promoting her and getting things done. She has sent a telegram to Jawaharlal… Jawaharlal's telegram arrived. He asked me if he needed to come, leaving important work behind. I replied that he should not come. Yet he is coming tomorrow… His decision to come is very wrong. It gives them encouragement. If we do not stand up to this mob, we are finished… The air is filled with much poison.”

(Source: Bapuna Patro – 2 (Sardar Vallabhbhaine), Navajivan Trust, Editor: Maniben Patel, Page No. 320)

Sardar was willing to risk his own popularity to save the future of the nation. He knew that revolutionary romanticism was a luxury India could not afford at this crucial juncture.

Surrender and Betrayal: The Legacy of Forgotten Heroes

Convinced by Sardar Patel’s logic and assurance, the Naval Central Strike Committee decided to surrender. On February 23, 1946, they broadcast their final message: "We surrender to India, not to the British. We are laying down our arms. Our strike has been called off."

The promise of leniency, however, was broken. Despite the assurances of Patel and Jinnah, the British authorities launched a campaign of retribution. Over 476 sailors were dismissed from service, and many were imprisoned. After independence, neither the new Indian nor the Pakistani governments reinstated them. These forgotten Indian freedom fighters, who had risked everything, were left to fade into obscurity.

So why is this "failed" mutiny so important? Because its impact was monumental. The RIN Mutiny was the final nail in the coffin of the British Raj. It proved to the British government, in the most undeniable way, that they could no longer rely on the loyalty of the Indian armed forces—the very pillar upon which their empire stood. If they could not trust their own soldiers, sailors, and airmen, their rule was impossible.

The rebellion sent a clear message to London: Leave now, or be consumed by a fire far beyond your control. Just six months later, Prime Minister Clement Attlee announced the date for India's independence.

The sailors of the 1946 mutiny may not have won their battle, but they unquestionably helped win the war for India's freedom. They are the unsung heroes whose last war cry echoed through the corridors of power in London, hastening the dawn of August 15, 1947. Their story is a powerful reminder that freedom is never given; it is taken, often by those whose names are never carved in stone.

अंतिम युद्धघोष: १९४६ का भूला हुआ नौसेना विद्रोह जिसने ब्रिटिश साम्राज्य की नींव हिला दी

(साहस, विश्वासघात और उस राजनीतिक कौशल की कहानी जिसने भारत की स्वतंत्रता सुनिश्चित की)

कल्पना कीजिए वर्ष १९४६ की। दुनिया एक विनाशकारी विश्व युद्ध के घावों को सहला रही है, और क्षितिज पर, ब्रिटिश साम्राज्य का सूरज आखिरकार अस्त हो रहा है। भारत में, हवा न केवल स्वतंत्रता के वादे से, बल्कि एक नए युग की दहलीज पर खड़े राष्ट्र के प्रचंड तनाव से भी भरी हुई है। बातचीत चल रही है, चुनाव हो चुके हैं, और सत्ता का हस्तांतरण निकट ही लग रहा है। यह एक नाजुक आशा का क्षण है, ताश के पत्तों से बने एक घर की तरह, जिसे बड़ी मेहनत से बनाया गया है।

और फिर, एक तूफान सबसे अप्रत्याशित कोने से उठता है - पूर्व में साम्राज्य की सैन्य शक्ति के केंद्र से। यह कहानी है १९४६ के रॉयल इंडियन नेवी (RIN) विद्रोह की, एक स्वतःस्फूर्त, ज्वलंत विद्रोह जिसे अक्सर इतिहास की किताबों में एक फुटनोट बना दिया जाता है, लेकिन जिसने यकीनन भारत में ब्रिटिश शासन को अंतिम, निर्णायक झटका दिया था। यह एक ऐसी कहानी है जिसमें साहस, विश्वासघात और सरदार वल्लभभाई पटेल जैसे नेताओं द्वारा खेली गई जटिल राजनीतिक शतरंज की बिसात है, जिन्होंने भारत के भविष्य को उसके ही जोशीले वर्तमान से बचाने का कठिन कार्य किया था। यह भूला हुआ अध्याय भारतीय स्वतंत्रता की कहानी का एक महत्वपूर्ण हिस्सा है।

एक चिंगारी से ज्वाला तक: यह सिर्फ खराब भोजन से कहीं बढ़कर था

RIN विद्रोह की तीव्रता को समझने के लिए, हमें सबसे पहले बॉम्बे (अब मुंबई) में लंगर डाले सिग्नल ट्रेनिंग जहाज, HMIS तलवार पर कदम रखना होगा। वर्षों से, भारतीय नाविक, जिन्हें "रेटिंग्स" के रूप में जाना जाता था, असंतोष की आग में सुलग रहे थे। उन्होंने द्वितीय विश्व युद्ध में अटलांटिक से प्रशांत तक ब्रिटिश ताज के लिए बहादुरी से लड़ाई लड़ी थी, फिर भी उनके साथ उनकी ही सेवा में दूसरे दर्जे के नागरिकों जैसा व्यवहार किया जाता था।

शिकायतें गहरे अपमान और दैनिक अन्याय का एक मिश्रण थीं:

• अपर्याप्त वेतन और खराब हालात: उनके श्वेत समकक्षों की तुलना में उनका वेतन बहुत कम था। उनके रहने के क्वार्टर तंग और अस्वच्छ थे।

• नस्लीय दुर्व्यवहार: ब्रिटिश अधिकारियों द्वारा अपमानजनक टिप्पणियाँ और नस्लीय भेदभाव रोज की बात थी।

• खराब गुणवत्ता का राशन: भोजन अक्सर अखाद्य होता था। कहा जाता है कि दाल पानी और पत्थर के सिवा कुछ नहीं थी, जो अंग्रेजों को परोसे जाने वाले भोजन से बिल्कुल विपरीत था।

अंतिम मोड़ १८ फरवरी, १९४६ को आया। HMIS तलवार विद्रोह में कुछ नाविकों ने भूख हड़ताल शुरू कर दी। वे सिर्फ पानी जैसी दाल का विरोध नहीं कर रहे थे; वे नस्लीय भेदभाव के उस धीमे जहर का विरोध कर रहे थे जिसने उनके जीवन को विषाक्त बना दिया था। लीडिंग सिग्नलमैन एम.एस. खान और टेलीग्राफिस्ट बी.सी. दत्त (जिन्हें पहले जहाज पर "भारत छोड़ो" लिखने के आरोप में गिरफ्तार किया गया था) जैसे नेताओं के नेतृत्व में, उनका विरोध सम्मान की मांग थी।

हालांकि, जो एक जहाज पर भूख हड़ताल के रूप में शुरू हुआ था, वह रातों-रात एक पूर्ण विद्रोह की आग में बदल गया।

वह आग जिसने समुद्र को घेर लिया: बॉम्बे से कराची तक

तलवार पर हड़ताल की खबर नौसेना के नेटवर्क में जंगल की आग की तरह फैल गई। ४८ घंटों के भीतर, विद्रोह लगभग पूरे रॉयल इंडियन नेवी में फैल गया। अवज्ञा के एक अभूतपूर्व प्रदर्शन में, नाविकों ने जहाजों और तटीय प्रतिष्ठानों पर कब्जा कर लिया। बॉम्बे के बंदरगाहों से, विद्रोह की लहर उपमहाद्वीप में कराची, कलकत्ता, मद्रास के नौसैनिक अड्डों और यहाँ तक कि अदन और बहरीन में तैनात जहाजों तक पहुँच गई।

यह एक आश्चर्यजनक दृश्य था। ७८ से अधिक जहाज, २० तटीय प्रतिष्ठान और २०,००० नाविक खुले विद्रोह में थे। यूनियन जैक को नीचे उतार दिया गया। उसके स्थान पर, नाविकों ने कांग्रेस, मुस्लिम लीग और कम्युनिस्ट पार्टी के झंडों को एक ही मस्तूल पर एक साथ बांधकर फहराया - एक आम अत्याचारी के खिलाफ एकता का एक शक्तिशाली, यद्यपि अस्थायी, प्रतीक।

बॉम्बे शहर एक युद्धक्षेत्र बन गया। विद्रोहियों ने, HMIS हिंदुस्तान जैसे जहाजों पर कब्जा करके, अपनी तोपें किनारे की ओर मोड़ दीं। कैसल बैरक्स, जो एक ब्रिटिश गढ़ था, पर गोलाबारी की गई। नौसेना के नाविकों और ब्रिटिश सैनिकों के बीच भीषण लड़ाई छिड़ गई। विद्रोही अब केवल नाविक नहीं थे; वे क्रांतिकारी थे। वे सैन्य वाहनों में बॉम्बे की सड़कों पर घूमे और अपने साथी भारतीयों से इस "भारतीय स्वतंत्रता के अंतिम युद्ध" में शामिल होने का आग्रह किया। जनता की प्रतिक्रिया उत्साहपूर्ण थी। शहर भर के श्रमिकों ने एकजुटता में हड़ताल कर दी, जिससे बॉम्बे थम गया।

अंग्रेज स्तब्ध थे। उनकी सत्ता को उन्हीं लोगों द्वारा चुनौती दी जा रही थी जिन्हें उन्होंने इसे लागू करने के लिए प्रशिक्षित किया था। स्थिति नियंत्रण से बाहर हो रही थी, और एक राष्ट्रव्यापी सशस्त्र विद्रोह का खतरा मंडरा रहा था, जो १८५७ के सिपाही विद्रोह की भयानक याद दिलाता था। ब्रिटिश साम्राज्य के अंतिम दिन अराजकता में बीतते दिख रहे थे।

राजनेता की बाजी: सरदार पटेल की समय के खिलाफ दौड़

जब विद्रोही मोर्चे पर लड़ रहे थे, सत्ता के गलियारों में एक अलग, अधिक जटिल लड़ाई लड़ी जा रही थी। राष्ट्रीय नेतृत्व, विशेष रूप से भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस, एक गहरी दुविधा में फंसा हुआ था। वे नाविकों के कारण के प्रति सहानुभूति रखते थे, लेकिन विद्रोह का समय विनाशकारी था। स्वतंत्रता के इतने करीब होने पर, एक सशस्त्र, अनियंत्रित विद्रोह अंग्रेजों को छोड़ने के अपने वादे से मुकरने का एक आदर्श बहाना दे सकता था। प्रधानमंत्री क्लेमेंट एटली की सरकार, जो पहले से ही घर पर दबाव का सामना कर रही थी, इस अराजकता का उपयोग यह घोषित करने के लिए कर सकती थी कि भारतीय स्व-शासन के लिए "तैयार" नहीं हैं।

इस बवंडर के बीच "भारत के लौह पुरुष" सरदार वल्लभभाई पटेल ने कदम रखा। उन्होंने स्थिति की गंभीरता को स्पष्ट रूप से समझ लिया था। उन्होंने देखा कि यदि इस विद्रोह को नियंत्रित नहीं किया गया, तो स्वतंत्र भारत का सपना दशकों तक विलंबित हो सकता है। अंग्रेज, जो व्यावहारिक रूप से अपना सामान बांध रहे थे, उन्हें रुकने और विद्रोह को कुचलने का कारण मिल सकता था, और वे भारत को गुलामी में जकड़े रखते।

सरदार पटेल जानते थे कि उन्हें तेजी से काम करना होगा, इससे पहले कि जवाहरलाल नेहरू बॉम्बे पहुंचें। उन्होंने बॉम्बे के गवर्नर से विद्रोहियों से मिलने का आग्रह किया, जिन्होंने सुरक्षा चिंताओं का हवाला देते हुए स्पष्ट रूप से इनकार कर दिया। लेकिन पटेल, एक कुशल रणनीतिकार के रूप में, एक जवाबी प्रस्ताव लेकर आए: "विद्रोहियों के प्रतिनिधियों को मेरे पास भेजो। मैं उनसे मिलूंगा, और मैं उनके जहाज पर सुरक्षित वापसी की व्यक्तिगत गारंटी देता हूँ।"

सरकार, कोई और रास्ता न देखकर, सहमत हो गई। विद्रोह के नेता, जिनमें कमांडर एम.एस. खान और कमांडर मदन सिंह शामिल थे, सतर्क थे। उन्हें एक जाल का डर था। लेकिन सरदार पटेल की सुरक्षा की गारंटी एक शक्तिशाली आश्वासन था। वे उस एक व्यक्ति से मिलने के लिए सहमत हुए जो उनका भाग्य तय कर सकता था।

ऐतिहासिक मुलाकात: वास्तविकता का एक पाठ

यह मुलाकात ऐतिहासिक तनाव से भरी हुई थी। युवा, जोशीले कमांडर, अपने विद्रोह की सफलता से उत्साहित होकर, यह उम्मीद कर रहे थे कि पटेल उनकी बहादुरी की प्रशंसा करेंगे और देशव्यापी सशस्त्र संघर्ष का आह्वान करेंगे। उन्होंने कहना शुरू किया, "सरदार साहब, ये गोरे लोग युद्ध विजय के घमंड में बहुत अहंकारी हो गए हैं। उन्हें सबक सिखाने के अलावा कोई चारा नहीं है।"

सरदार पटेल ने धैर्यपूर्वक सुना। फिर, उनके कंधों पर हाथ रखकर, उन्होंने उनकी आँखों में देखा और राजनीतिक यथार्थवाद का एक पाठ पढ़ाया। "आप बिल्कुल सही कह रहे हैं," उन्होंने शांत लेकिन दृढ़ आवाज में कहा। "उन्हें सीधा करना ही चाहिए। लेकिन मुझे बताओ, क्या हम खुद झुककर उन्हें सीधा करेंगे?"

कमांडर चौंक गए। "आपका क्या मतलब है?" उन्होंने एक साथ पूछा।

पटेल का जवाब एक तीखा सवाल था जिसने उनके क्रांतिकारी जोश को भेद दिया: "हम १८५७ के विद्रोह में असफल रहे, और परिणामस्वरूप, हमने एक सदी से भी अधिक समय तक गुलामी सही है। क्या आप उस गलती को दोहराना चाहते हैं?"

उन्होंने आगे कहा, उनकी स्थिति की कठोर वास्तविकता को उजागर करते हुए। "पूरे देश की सहानुभूति आपके साथ है। लेकिन एक बात समझें। इस लड़ाई में, आप सीमित हथियारों के साथ मुट्ठी भर सैनिक हैं जो एक विशाल शक्ति के खिलाफ हैं। आप कब तक टिक सकते हैं? यदि वायु सेना हमला करती है, तो यह मामला एक पल में समाप्त हो जाएगा। हमारी वीरता की लड़ाई ऐसी होनी चाहिए जो दुश्मन का विनाश सुनिश्चित करे। लेकिन यहाँ, यदि हम नष्ट हो जाते हैं, तो इस लड़ाई का भविष्य क्या है?"

सरदार के शब्दों में निहित सत्य ने उन्हें एक शारीरिक आघात की तरह प्रभावित किया। उन्होंने गंभीर वास्तविकता को समझा। पटेल उनके साहस पर नहीं, बल्कि उनकी रणनीति पर सवाल उठा रहे थे। फिर उन्होंने उन्हें अपना वचन दिया: "आप अपने हथियार डाल दो। मैं यह सुनिश्चित करूंगा कि आपको पूरा न्याय मिले, और मैं यह सुनिश्चित करने के लिए हर संभव प्रयास करूंगा कि विद्रोहियों के प्रति उदारता दिखाई जाए।"

विचारधाराओं का टकराव: पटेल बनाम अरुणा आसफ अली

पटेल के व्यावहारिक दृष्टिकोण का सार्वभौमिक समर्थन नहीं मिला। समाजवादी नेता, विशेष रूप से प्रखर अरुणा आसफ अली, खुले तौर पर विद्रोह का समर्थन कर रही थीं। वे इसे एक सच्ची क्रांति के लिए एक शानदार अवसर के रूप में देख रही थीं, एक ऐसा क्षण जहाँ हिंदू और मुसलमान बातचीत की मेज पर नहीं, बल्कि मोर्चे पर एक साथ लड़ रहे थे। उनके बयानों ने आग में घी डालने का काम किया। जब गांधीजी ने हिंसा की निंदा करते हुए एक बयान जारी किया, तो उन्होंने जवाब दिया, "लोगों को अब अहिंसा की राजनीति में कोई दिलचस्पी नहीं है। यह बेहतर है कि हिंदू और मुसलमान बातचीत की मेज पर एकजुट होने के बजाय मोर्चे पर एकजुट हों।"

यह वैचारिक संघर्ष गांधीजी और पटेल के बीच निजी पत्राचार में स्पष्ट रूप से दिखाई देता है। २३ फरवरी, १९४६ को, एक चिंतित गांधीजी ने पटेल को लिखा:

"तुम्हारा तप समझता हूँ। क्या होने जा रहा है? इस स्थिति में, क्या तुम मुझे बारडोली ले जाना चाहते हो? ... मैं यह सुशीला के साथ भेज रहा हूँ, यह मानते हुए कि यह तुम तक जल्द पहुँचेगा। वह तुम्हें और बताएगी। कुशल होगे। बापू का आशीर्वाद।"

२४ फरवरी, १९४६ को सरदार का जवाब, उनकी अपार निराशा और उन पर पड़े राजनीतिक दबाव को दर्शाता है:

"पूज्य बापू, ...अरुणा ने यहाँ आग लगा दी है और तब से वह जलते में फूंक मार रही है। लगभग २५० गोली से मर गए। एक हजार से अधिक घायल हुए... पूरा 'फ्री प्रेस' इस टोली के हाथ में है। अच्युत और उसकी टोली उसे आगे रखकर यह सब करवा रही है। उसने जवाहरलाल को तार किया... जवाहरलाल का तार आया। उसने मुझसे पुछवाया कि क्या उसे आने की जरूरत है, तो वह जरूरी काम छोड़कर आए। मैंने जवाब दिया कि उसे नहीं आना चाहिए। फिर भी वह कल आ रहा है... उसका आने का फैसला बहुत गलत हुआ। इससे उन्हें प्रोत्साहन मिलता है। अगर हम इस भीड़ के सामने नहीं खड़े हुए, तो हम खत्म हो जाएंगे... हवा में बहुत जहर भर गया है।"

(स्रोत: बापूना पत्रो - २ (सरदार वल्लभभाईने), नवजीवन ट्रस्ट, संपादक: मणिबेन पटेल, पृष्ठ संख्या ३२०)

सरदार देश के भविष्य को बचाने के लिए अपनी लोकप्रियता को भी दांव पर लगाने को तैयार थे। वह जानते थे कि इस महत्वपूर्ण मोड़ पर क्रांतिकारी रोमांस एक ऐसी विलासिता थी जिसे भारत वहन नहीं कर सकता था।

समर्पण और विश्वासघात: भूले हुए नायकों की विरासत

सरदार पटेल के तर्क और आश्वासन से आश्वस्त होकर, नौसेना केंद्रीय हड़ताल समिति ने आत्मसमर्पण करने का फैसला किया। २३ फरवरी, १९४६ को, उन्होंने अपना अंतिम संदेश प्रसारित किया: "हम भारत के सामने आत्मसमर्पण करते हैं, अंग्रेजों के सामने नहीं। हम अपने हथियार डाल रहे हैं। हमारी हड़ताल वापस ले ली गई है।"

हालांकि, उदारता का वादा तोड़ दिया गया। पटेल और जिन्ना के आश्वासनों के बावजूद, ब्रिटिश अधिकारियों ने प्रतिशोध का अभियान चलाया। ४७६ से अधिक नाविकों को सेवा से बर्खास्त कर दिया गया, और कई को कैद कर लिया गया। स्वतंत्रता के बाद, न तो नई भारतीय और न ही पाकिस्तानी सरकारों ने उन्हें बहाल किया। ये भूले हुए भारतीय स्वतंत्रता सेनानी, जिन्होंने सब कुछ दांव पर लगा दिया था, गुमनामी में खो जाने के लिए छोड़ दिए गए।

तो यह "विफल" विद्रोह इतना महत्वपूर्ण क्यों है? क्योंकि इसका प्रभाव बहुत बड़ा था। RIN विद्रोह ब्रिटिश राज के ताबूत में आखिरी कील था। इसने ब्रिटिश सरकार को सबसे निर्विवाद तरीके से यह साबित कर दिया कि वे अब भारतीय सशस्त्र बलों की वफादारी पर भरोसा नहीं कर सकते - वही स्तंभ जिस पर उनका साम्राज्य खड़ा था। यदि वे अपने सैनिकों, नाविकों और वायुसैनिकों पर भरोसा नहीं कर सकते, तो उनका शासन असंभव था।

विद्रोह ने लंदन को एक स्पष्ट संदेश भेजा: अभी छोड़ दो, या एक ऐसी आग में भस्म हो जाओ जो तुम्हारे नियंत्रण से बाहर है। ठीक छह महीने बाद, प्रधानमंत्री क्लेमेंट एटली ने भारत की स्वतंत्रता की तारीख की घोषणा की।

१९४६ के विद्रोह के नाविक भले ही अपनी लड़ाई न जीत पाए हों, लेकिन उन्होंने निस्संदेह भारत की स्वतंत्रता के लिए युद्ध जीतने में मदद की। वे वे गुमनाम नायक हैं जिनका अंतिम युद्धघोष लंदन में सत्ता के गलियारों में गूंजा, जिसने १५ अगस्त, १९४७ की सुबह को और करीब ला दिया। उनकी कहानी एक शक्तिशाली अनुस्मारक है कि स्वतंत्रता कभी दी नहीं जाती; इसे छीना जाता है, अक्सर उन लोगों द्वारा जिनके नाम कभी पत्थरों पर नहीं उकेरे जाते।

અંતિમ યુદ્ધનાદ: ૧૯૪૬નો વિસરાયેલો નૌકાદળ બળવો જેણે બ્રિટીશ સામ્રાજ્યના પાયા હચમચાવી દીધા

(સાહસ, વિશ્વાસઘાત અને ભારતીય સ્વતંત્રતાને સુરક્ષિત કરનાર રાજકીય કુનેહની ગાથા)

કલ્પના કરો વર્ષ ૧૯૪૬ની. વિશ્વ એક ભયાનક વિશ્વયુદ્ધના ઘા રૂઝવી રહ્યું છે, અને ક્ષિતિજ પર, બ્રિટીશ સામ્રાજ્યનો સૂર્ય આખરે આથમી રહ્યો છે. ભારતમાં, હવા ફક્ત આઝાદીના વચનથી જ નહીં, પરંતુ એક નવા યુગના ઉંબરે ઉભેલા રાષ્ટ્રના પ્રચંડ તણાવથી પણ ભરેલી છે. વાટાઘાટો ચાલી રહી છે, ચૂંટણીઓ પૂર્ણ થઈ છે અને સત્તાનું હસ્તાંતરણ નિકટવર્તી લાગે છે. આ એક નાજુક આશાની ક્ષણ છે, ખૂબ જ મહેનતથી બનાવેલું પત્તાનું ઘર.

અને પછી, એક તોફાન સૌથી અણધાર્યા ખૂણેથી ફાટી નીકળે છે - પૂર્વમાં સામ્રાજ્યની સૈન્ય શક્તિના કેન્દ્રમાંથી. આ વાર્તા છે ૧૯૪૬ના રોયલ ઇન્ડિયન નેવી (RIN) બળવાની, એક સ્વયંભૂ, જ્વલંત વિદ્રોહ જે ઘણીવાર ઇતિહાસના પુસ્તકોમાં એક પાદટીપ બનીને રહી જાય છે, પરંતુ જેણે દલીલપૂર્વક ભારતમાં બ્રિટીશ શાસનને અંતિમ, નિર્ણાયક ફટકો આપ્યો હતો. આ એક એવી વાર્તા છે જેમાં સાહસ, વિશ્વાસઘાત અને સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ જેવા નેતાઓએ કરેલી જટિલ રાજકીય ખેંચતાણ છે, જેમણે ભારતના ભવિષ્યને તેના જ જુસ્સાદાર વર્તમાનથી બચાવવાનું મુશ્કેલ કાર્ય કર્યું હતું. આ વિસરાયેલો અધ્યાય ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામની કહાણીનો એક નિર્ણાયક હિસ્સો છે.

તણખામાંથી ભડકો: ફક્ત ખરાબ ભોજનથી વિશેષ

RIN બળવાની તીવ્રતાને સમજવા માટે, આપણે સૌ પ્રથમ મુંબઈમાં લાંગરેલા સિગ્નલ ટ્રેનિંગ જહાજ, HMIS તલવાર પર પગ મૂકવો પડશે. વર્ષોથી, ભારતીય નાવિકો, જે "રેટિંગ્સ" તરીકે ઓળખાતા હતા, તેઓ અસંતોષની આગમાં સળગી રહ્યા હતા. તેઓએ બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં એટલાન્ટિકથી પેસિફિક સુધી બ્રિટીશ તાજ માટે બહાદુરીથી લડ્યા હતા, તેમ છતાં તેમની સાથે તેમની જ સેવામાં બીજા દરજ્જાના નાગરિકો જેવો વ્યવહાર કરવામાં આવતો હતો.

ફરિયાદો ઊંડા અપમાન અને દૈનિક અન્યાયનું મિશ્રણ હતી:

• અપૂરતો પગાર અને ખરાબ પરિસ્થિતિઓ: તેમના શ્વેત સમકક્ષોની તુલનામાં તેમનો પગાર નજીવો હતો. તેમના રહેવાના ક્વાર્ટર્સ તંગ અને અસ્વચ્છ હતા.

• જાતિવાદી દુર્વ્યવહાર: બ્રિટીશ અધિકારીઓ દ્વારા અપમાનજનક ટિપ્પણીઓ અને જાતિભેદભાવ રોજિંદી ઘટના હતી.

• ખરાબ ગુણવત્તાનું રાશન: ભોજન ઘણીવાર અખાદ્ય હતું. એવી વાતો પ્રચલિત છે કે દાળ પાણી અને પથ્થર સિવાય બીજું કંઈ નહોતી, જે બ્રિટિશરોને પીરસાતા ભોજનથી તદ્દન વિપરીત હતું.

અંતિમ કારણ ૧૮ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૪૬ ના રોજ આવ્યું. HMIS તલવાર બળવામાં કેટલાક નાવિકોએ ભૂખ હડતાળ શરૂ કરી. તેઓ ફક્ત પાણી જેવી દાળનો વિરોધ નહોતા કરી રહ્યા; તેઓ જાતિગત ભેદભાવના ધીમા ઝેરનો વિરોધ કરી રહ્યા હતા જેણે તેમના જીવનને ઝેરી બનાવી દીધું હતું. લીડિંગ સિગ્નલમેન એમ.એસ. ખાન અને ટેલિગ્રાફિસ્ટ બી.સી. દત્ત (જેમણે અગાઉ જહાજ પર "ભારત છોડો" લખવા બદલ ધરપકડ કરવામાં આવી હતી) જેવા નેતાઓના નેતૃત્વ હેઠળ, તેમનો વિરોધ સન્માનની માંગ હતી.

જોકે, જે એક જહાજ પર ભૂખ હડતાળ તરીકે શરૂ થયું હતું, તે રાતોરાત બળવાની આગમાં ફેરવાઈ ગયું.

આગ જેણે સમુદ્રને ઘેરી લીધો: મુંબઈથી કરાચી સુધી

HMIS તલવાર પરની હડતાળના સમાચાર નૌકાદળના નેટવર્કમાં જંગલની આગની જેમ ફેલાઈ ગયા. ૪૮ કલાકની અંદર, બળવો લગભગ સમગ્ર રોયલ ઇન્ડિયન નેવીમાં ફેલાઈ ગયો. અવજ્ઞાના અભૂતપૂર્વ પ્રદર્શનમાં, નાવિકોએ જહાજો અને દરિયાકાંઠાના મથકો પર કબજો કરી લીધો. મુંબઈના બંદરોથી, બળવાની લહેર ઉપખંડમાં કરાચી, કલકત્તા, મદ્રાસના નૌકાદળના મથકો અને એડન અને બહેરીનમાં તૈનાત જહાજો સુધી પહોંચી.

તે એક આશ્ચર્યજનક દ્રશ્ય હતું. ૭૮ થી વધુ જહાજો, ૨૦ દરિયાકાંઠાના મથકો અને ૨૦,૦૦૦ નાવિકો ખુલ્લા બળવામાં હતા. યુનિયન જેક નીચે ઉતારવામાં આવ્યો, અને તેના સ્થાને, નાવિકોએ કોંગ્રેસ, મુસ્લિમ લીગ અને કમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીના ધ્વજને એક જ સ્તંભ પર એક સાથે બાંધીને ફરકાવ્યા - એક સામાન્ય અત્યાચારી સામે એકતાનું એક શક્તિશાળી, જોકે અસ્થાયી, પ્રતીક.

મુંબઈ શહેર એક યુદ્ધક્ષેત્ર બની ગયું. બળવાખોરોએ, HMIS હિન્દુસ્તાન જેવા જહાજો પર કબજો કરીને, તેમની તોપો કિનારા તરફ ફેરવી. બ્રિટીશ ગઢ, કેસલ બેરેક્સ પર બોમ્બમારો કરવામાં આવ્યો. નૌકાદળના નાવિકો અને બ્રિટીશ સૈનિકો વચ્ચે ભીષણ લડાઈઓ ફાટી નીકળી. બળવાખોરો હવે ફક્ત નાવિકો નહોતા; તેઓ ક્રાંતિકારીઓ હતા. તેઓ લશ્કરી વાહનોમાં મુંબઈની શેરીઓમાં ફર્યા, અને તેમના સાથી ભારતીયોને આ "આઝાદીના અંતિમ યુદ્ધ" માં જોડાવા વિનંતી કરી. જનતાનો પ્રતિસાદ ઉત્સાહપૂર્ણ હતો. શહેરભરના કામદારોએ એકતામાં હડતાળ પાડી, જેનાથી મુંબઈ થંભી ગયું.

અંગ્રેજો સ્તબ્ધ હતા. તેમની સત્તાને તે જ લોકો દ્વારા પડકારવામાં આવી રહી હતી જેમને તેમણે તેને લાગુ કરવા માટે તાલીમ આપી હતી. પરિસ્થિતિ નિયંત્રણ બહાર જઈ રહી હતી, અને એક રાષ્ટ્રવ્યાપી સશસ્ત્ર બળવો બનવાનો ભય હતો, જે ૧૮૫૭ ના સિપાહી વિદ્રોહની ભયાનક યાદ અપાવતો હતો. બ્રિટિશ સામ્રાજ્યના અંતિમ દિવસો જાણે અંધાધૂંધીમાં પસાર થઈ રહ્યા હતા.

લોખંડી પુરુષની રાજકીય બાજી: સરદાર પટેલની સમય સામેની દોડ

જ્યારે બળવાખોરો મોરચે લડી રહ્યા હતા, ત્યારે સત્તાના ગલિયારામાં એક અલગ, વધુ જટિલ લડાઈ લડાઈ રહી હતી. રાષ્ટ્રીય નેતૃત્વ, ખાસ કરીને ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ, એક ઊંડી દ્વિધામાં ફસાયેલી હતી. તેઓ નાવિકોના કારણ પ્રત્યે સહાનુભૂતિ ધરાવતા હતા, પરંતુ બળવાનો સમય ભયંકર હતો. આઝાદી આટલી નજીક હોવાથી, એક સશસ્ત્ર, અનિયંત્રિત બળવો અંગ્રેજોને વિદાય લેવાના તેમના વચનથી પાછા હટવા માટેનું એક સંપૂર્ણ બહાનું આપી શકતો હતો. વડા પ્રધાન ક્લેમેન્ટ એટલીની સરકાર, જે પહેલાથી જ ઘરઆંગણે દબાણનો સામનો કરી રહી હતી, તે આ અંધાધૂંધીનો ઉપયોગ એ જાહેર કરવા માટે કરી શકતી હતી કે ભારતીયો સ્વ-શાસન માટે "તૈયાર" નથી.

આવા કપરા સમયે "ભારતના લોખંડી પુરુષ" સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલે મોરચો સંભાળ્યો. તેમણે પરિસ્થિતિની ગંભીરતાને સ્પષ્ટપણે સમજી લીધી. તેમણે જોયું કે જો આ બળવાને કાબૂમાં લેવામાં ન આવે, તો આઝાદ ભારતનું સ્વપ્ન દાયકાઓ સુધી વિલંબિત થઈ શકે છે. અંગ્રેજો, જેઓ લગભગ તેમના ઉચાળા ભરી રહ્યા હતા, તેમને કદાચ રોકાવાનું કારણ મળી જાય, અને તેઓ બળવાના દમનનો સહારો લઈ ભારતને ગુલામીમાંથી મુક્ત ન કરત.

સરદાર પટેલ જાણતા હતા કે જવાહરલાલ નેહરુ મુંબઈ પહોંચે તે પહેલાં જ તેમને ઝડપથી પગલાં લેવા પડશે. તેમણે મુંબઈના ગવર્નરને બળવાખોરોને મળવાની વિનંતી કરી, જેમણે સુરક્ષાની ચિંતાઓને કારણે સ્પષ્ટપણે ના પાડી દીધી. પરંતુ સરદારે, એક કુશળ રાજનીતિજ્ઞ તરીકે, વળતો પ્રસ્તાવ મૂક્યો: "બળવાખોરોના પ્રતિનિધિને મારી પાસે મોકલવામાં આવે. હું તેમને મળીશ, અને હું તેમના જહાજ પર સુરક્ષિત પાછા ફરવાની ખાતરી આપું છું."

સરકાર, બીજો કોઈ રસ્તો ન જોતાં, સંમત થઈ. બળવાના નેતાઓ, જેમાં કમાન્ડર એમ.એસ. ખાન અને કમાન્ડર મદન સિંઘનો સમાવેશ થતો હતો, તેઓ સાવચેત હતા. તેમને ફસાઈ જવાનો ડર હતો. પરંતુ સરદાર પટેલની સુરક્ષાની ખાતરી એક શક્તિશાળી આશ્વાસન હતું. તેઓ તે એકમાત્ર વ્યક્તિને મળવા માટે સંમત થયા જે તેમનું ભાગ્ય નક્કી કરી શકે તેમ હતા.

ઐતિહાસિક મુલાકાત: વાસ્તવિકતાનો પાઠ

આ મુલાકાત ઐતિહાસિક તણાવથી ભરેલી હતી. યુવાન, જુસ્સાદાર કમાન્ડરો, તેમના બળવાની સફળતાથી ઉત્સાહિત, એવી અપેક્ષા રાખતા હતા કે સરદાર તેમની બહાદુરીની પ્રશંસા કરશે અને તેમની સાથે શસ્ત્રો ઉઠાવવાનું આહ્વાન કરશે. તેમણે કહેવાનું શરૂ કર્યું, "સરદાર સાહેબ, આ ગોરાઓ યુદ્ધવિજયના મદમાં રાચતા રાચતા ખુબ તુમાખીદાર બન્યા છે. તેમને સીધા કર્યા વગર છુટકો જ નથી."

સરદાર પટેલે ધીરજપૂર્વક સાંભળ્યું. પછી, તેમના ખભા પર હાથ મૂકીને, તેમણે તેમની આંખોમાં જોયું અને રાજકીય વાસ્તવિકતાનો એક પાઠ ભણાવ્યો. "તમારી વાત સાવ સાચી છે," તેમણે શાંત પણ મક્કમ અવાજમાં કહ્યું. "તેમને સીધા કરવા જ જોઈએ. પણ મને કહો, શું આપણે વાંકા થઈને તેમને સીધા કરીશું?"

કમાન્ડરો હબકી ગયા. "એટલે?" તેઓએ એક સાથે પૂછ્યું.

સરદારનો જવાબ એક ધારદાર પ્રશ્ન હતો જેણે તેમના ક્રાંતિકારી જુસ્સાને વીંધી નાખ્યો: "૧૮૫૭ ના બળવામાં આપણે નિષ્ફળ નીવડ્યા અને જેના પરિણામે સૈકાથી પણ વધારે સમયથી ગુલામી સહન કરી રહ્યા છીએ. શું આ ભૂલનું પુનરાવર્તન તમારે ફરી કરવું છે?"

તેમણે આગળ કહ્યું, તેમની પરિસ્થિતિની કઠોર વાસ્તવિકતાને ઉજાગર કરતાં. "આખા દેશની સહાનુભૂતિ તમારી સાથે છે. પરંતુ એક વાત જરા સમજો કે તમારી લડાઈમાં તમે મુઠ્ઠીભર સૈનિકો છો જેમની પાસે થોડાક શસ્ત્રો છે અને વિરાટ શક્તિ સામે લડવાનું છે. કેટલો સમય તમે ટકી શકશો? જો વાયુદળ હુમલો કરે તો પળવારમાં આ મામલો નિપટાઈ જશે. આપણા શૌર્યની લડત એવી હોવી જોઈએ કે જેથી દુશ્મનનો નાશ થવો જરૂરી છે. પરંતુ અહીંયા આપણો નાશ થશે તો આ લડાઈનું ભવિષ્ય શું?"

સરદારના શબ્દોમાં રહેલું સત્ય તેમને શારીરિક ફટકાની જેમ વાગ્યું. તેઓ ગંભીર વાસ્તવિકતાને સમજ્યા. સરદાર તેમના સાહસ પર નહીં, પરંતુ તેમની રણનીતિ પર સવાલ ઉઠાવી રહ્યા હતા. પછી તેમણે તેમને વચન આપ્યું: "તમે તમારા શસ્ત્રો હેઠા મુકો. હું ખાતરી આપીશ કે તમારી સાથે પૂરેપૂરો ન્યાય થાય અને બળવાખોરો પ્રત્યે ઉદારતા દેખાડવામાં આવે તેવા તમામ પ્રયત્નો હું કરીશ."

વિચારધારાઓનો સંઘર્ષ: પટેલ વિરુદ્ધ અરુણા અસફ અલી

પટેલના વાસ્તવિક અભિગમને સાર્વત્રિક સમર્થન મળ્યું ન હતું. સમાજવાદી નેતાઓ, ખાસ કરીને અરુણા અસફ અલી, ખુલ્લેઆમ બળવાનું સમર્થન કરી રહ્યા હતા. તેઓ તેને એક સાચી ક્રાંતિ માટે એક ભવ્ય તક તરીકે જોતા હતા, એક એવો પળ જ્યાં હિન્દુઓ અને મુસ્લિમો વાટાઘાટોના ટેબલ પર નહીં, પરંતુ લશ્કરી મોરચે સાથે લડી રહ્યા હતા. તેમના નિવેદનોએ આગમાં ઘી હોમવાનું કામ કર્યું. જ્યારે ગાંધીજીએ હિંસાની નિંદા કરતું નિવેદન બહાર પાડ્યું, ત્યારે તેમણે પ્રતિક્રિયા આપતા કહ્યું, "લોકોને હવે હિંસા-અહિંસાની નીતિમાં રસ નથી. હિન્દુઓ અને મુસ્લિમો વાટાઘાટોના ટેબલ પર થાય તેના કરતાં લશ્કરી મોરચે એક થાય તે વધારે સારું."

આ વૈચારિક સંઘર્ષ ગાંધીજી અને પટેલ વચ્ચેના અંગત પત્રવ્યવહારમાં સ્પષ્ટપણે જોવા મળે છે. ૨૩ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૪૬ ના રોજ, ચિંતિત ગાંધીજીએ પટેલને લખ્યું:

"તમારું તપ સમજું છું. શું થવા બેઠું છે? આ સ્થિતિમાં મને બારડોલી લઈ જવો છે? ... આ તમને વહેલો મળે તેમ માની સુશીલા સાથે મોક્લું છું. એ વધારે કહેશે. કુશળ હશો. બાપુના આશીર્વાદ.”

સરદારનો ૨૪ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૪૬નો જવાબ, તેમની અપાર નિરાશા અને તેમના પરના રાજકીય દબાણને દર્શાવે છે:

"પૂજ્ય બાપુ, ...અરુણાએ અહીં ભડકો કર્યો અને એ પછી હજી સુધી એ સળગતામાં ફૂંકો મારતી રહી છે. લગભગ ૨૫૦ ગોળીથી મરી ગયા. એક હજાર ઉપરાંત ઘાયલ થયા... 'ફ્રી પ્રેસ' આખુંએ ટોળીના હાથમાં છે. અચ્યુત અને એનું ટોળું એને આગળ ધરી કરાવી રહ્યા છે. જવાહરલાલને એણે તાર કર્યો... જવાહરલાલનો તાર આવ્યો. મને પુછાવ્યું કે એને આવવાની જરૂર હોય તો જરૂરી કામ છોડી આવે. મેં જવાબ આપ્યો કે ન આવવું. છતાં એ કાલે આવે છે... એના તરફથી આવવાનું થયું એ બહુ ખોટું થયું. એવી રીતે એમને ઉત્તેજન મળે છે. આ ટોળાંની સામે નહીં થઈએ તો મરી રહેવાના છીએ... હવામાં ઝેર ખૂબ ભરાયું છે."

(સ્ત્રોત: બાપુના પત્રો – ૨ (સરદાર વલ્લભભાઈને), નવજીવન ટ્રસ્ટ, સંપાદક: મણિબેન પટેલ, પાન નં. ૩૨૦)

સરદાર દેશના ભવિષ્યને બચાવવા માટે પોતાની લોકપ્રિયતાને પણ જોખમમાં મૂકવા તૈયાર હતા. તેઓ જાણતા હતા કે આ નિર્ણાયક તબક્કે ક્રાંતિકારી કલ્પનાઓમાં રાચવું એ એક એવી લક્ઝરી હતી જે ભારતને પોસાય તેમ નહોતી.

શરણાગતિ અને વિશ્વાસઘાત: વિસરાયેલા નાયકોનો વારસો

સરદાર પટેલના તર્ક અને ખાતરીથી પ્રભાવિત થઈને, નૌકાદળની કેન્દ્રીય હડતાળ સમિતિએ શરણાગતિ સ્વીકારવાનો નિર્ણય કર્યો. ૨૩ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૪૬ ના રોજ, તેઓએ તેમનો અંતિમ સંદેશ પ્રસારિત કર્યો: "અમે ભારતને શરણે થઈએ છીએ, અંગ્રેજોને નહીં. અમે અમારા હથિયાર હેઠા મૂકીએ છીએ. અમારી હડતાળ પાછી ખેંચી લેવામાં આવી છે."

જોકે, ઉદારતાનું વચન તોડવામાં આવ્યું. પટેલ અને ઝીણાની ખાતરીઓ છતાં, બ્રિટીશ સત્તાવાળાઓએ બદલો લેવાની ઝુંબેશ ચલાવી. ૪૭૬ થી વધુ નાવિકોને સેવામાંથી બરતરફ કરવામાં આવ્યા, અને ઘણાને કેદ કરવામાં આવ્યા. આઝાદી પછી ન તો નવી ભારતીય કે ન તો પાકિસ્તાની સરકારોએ તેમને પુનઃસ્થાપિત કર્યા. આ વિસરાયેલા સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓ, જેમણે બધું જ દાવ પર લગાવી દીધું હતું, તેઓ વિસરાઈ ગયા, અને ગુમનામીમાં ખોવાઈ જવા માટે છોડી દેવાયા.

તો આ "નિષ્ફળ" બળવો આટલો મહત્વપૂર્ણ શા માટે છે? કારણ કે તેની અસર અપાર હતી. RIN બળવો બ્રિટીશ રાજના શબપેટીમાં છેલ્લો ખીલો હતો. તેણે બ્રિટીશ સરકારને સૌથી નિર્વિવાદ રીતે સાબિત કરી દીધું કે તેઓ હવે ભારતીય સશસ્ત્ર દળોની વફાદારી પર વિશ્વાસ કરી શકતા નથી - તે જ સ્તંભ જેના પર તેમનું સામ્રાજ્ય ટકેલું હતું. જો તેઓ તેમના સૈનિકો, નાવિકો અને હવાઈદળના જવાનો પર વિશ્વાસ ન કરી શકે, તો તેમનું શાસન અશક્ય હતું.

આ બળવાએ લંડનને સ્પષ્ટ સંદેશ મોકલ્યો: અત્યારે જ છોડી દો, અથવા એવી આગમાં ભસ્મીભૂત થઈ જાઓ જે તમારા નિયંત્રણ બહાર છે. માત્ર છ મહિના પછી, વડા પ્રધાન ક્લેમેન્ટ એટલીએ ભારતની આઝાદીની તારીખની જાહેરાત કરી.

૧૯૪૬ ના બળવાના નાવિકો કદાચ તેમની લડાઈ જીત્યા ન હોય, પરંતુ તેઓએ નિઃશંકપણે ભારતની આઝાદી માટેનું યુદ્ધ જીતી લીધું. તેઓ એવા વિસરાયેલા નાયકો છે જેમનો અંતિમ યુદ્ધનાદ લંડનમાં સત્તાના ગલિયારાઓમાં ગુંજ્યો, જેણે ૧૫ ઓગસ્ટ, ૧૯૪૭ ના પ્રભાતને વધુ નજીક લાવી દીધું. તેમની વાર્તા એક શક્તિશાળી સ્મૃતિપત્ર છે કે આઝાદી ક્યારેય આપવામાં આવતી નથી; તેને છીનવી લેવામાં આવે છે, ઘણીવાર એવા લોકો દ્વારા જેમના નામ ક્યારેય પથ્થરો પર કોતરાતા નથી.

Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---