Swaraj - 09 - Ramesh Chandra Acharya, the Revolution's Master Organizer

Swaraj - 09 - Ramesh Chandra Acharya, the Revolution's Master Organizer

બંગાળના વિસરાયેલા નાયક: રમેશ ચંદ્ર આચાર્યની ગાથા, ક્રાંતિના મહાન આયોજક

ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામના વિશાળ ઇતિહાસમાં, કેટલાક નામો પેઢીઓ સુધી ગુંજતા રહે છે, જ્યારે અન્ય ફક્ત કાનાફૂસીમાં જીવંત રહે છે, જેમના સ્મારક યોગદાન ફક્ત સૌથી સમર્પિત સંશોધકો જ જાણે છે. ભૂતકાળના પાનાઓમાં મને આવા જ એક અદ્રશ્ય નાયક સુધી લઈ ગઈ: રમેશ ચંદ્ર આચાર્ય. તેઓ એવા વ્યક્તિ હતા જેનાથી બ્રિટિશ રાજ એટલો ડરતો હતો કે તેમણે પ્રખ્યાત ટિપ્પણી કરી હતી, "જો તેમને બંગાળની ખાડીની મધ્યમાં મૂકવામાં આવે, તો તેઓ ત્યાં પણ એક પાર્ટીનું આયોજન કરી લેશે." આ એક, રોમાંચક છતાં આદરપૂર્ણ પંક્તિ, આપણા ઇતિહાસના સૌથી અસરકારક, છતાં મોટાભાગે ભૂલાઈ ગયેલા ભારતીય સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓ માંથી એકની વિરાસતને સમજવા માટે પ્રારંભિક બિંદુ બની. તેમની વાત પાયાના ક્રાંતિકારી કાર્યની હતી.

ઢાકા નજીક એક સામાન્ય બ્રાહ્મણ પરિવારમાં જન્મેલા રમેશ ચંદ્રનો માર્ગ બળવા માટે પૂર્વ-નિર્ધારિત નહોતો. તેમ છતાં, બીજ વહેલા વાવવામાં આવ્યા હતા. મારા સંશોધન મુજબ, તેમના પિતા, જે કોર્ટના અધિકારી હતા, તેમણે તેમના પુત્રને રાષ્ટ્રવાદી સાહિત્ય વાંચવા માટે પ્રોત્સાહિત કરીને મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી હતી. બંગાળના ક્રાંતિકારી આંદોલનનો ઇતિહાસ સાથેનો આ પ્રારંભિક પરિચય તેમની માતાના મજબૂત નૈતિક મૂલ્યો અને તેમના ઉત્સાહી શિક્ષકોના પ્રભાવથી પોષાયો હતો. મારા માટે, તેમની યુવાનીની નિર્ણાયક ક્ષણ એ હતી જ્યારે તેમના પિતાએ તેમને ઢાકા કોલેજમાં ડિગ્રી માટે પૈસા આપ્યા. પોતાનું ભવિષ્ય સુરક્ષિત કરવાને બદલે, રમેશચંદ્રએ આખી રકમ સોનાંગ નેશનલ સ્કૂલને આપી દીધી, જે રાષ્ટ્રવાદી વિચારધારાનું કેન્દ્ર હતું. ત્યાગનું આ એકમાત્ર કૃત્ય યુવા આદર્શવાદથી પરે એક પ્રતિબદ્ધતા દર્શાવે છે; તે પોતાના જીવનને પોતાના કરતાં મોટા ઉદ્દેશ્ય માટે સમર્પિત કરવાનો એક સભાન નિર્ણય હતો, જે ભારતીય ક્રાંતિકારીઓના પ્રારંભિક જીવનની એક મૂળભૂત વાર્તા છે.

ક્રાંતિકારી દુનિયામાં તેમનો ઔપચારિક પ્રવેશ 1907 માં અનુશીલન સમિતિના સુપ્રસિદ્ધ પુલિન બિહારી દાસ હેઠળ થયો. આ કોઈ રાજકીય પક્ષ નહોતો; તે એક ગુપ્ત સમાજ હતો, શપથ દ્વારા બંધાયેલ ભાઈચારો જે બળજબરીથી ભારતને આઝાદ કરવા માટે પ્રતિબદ્ધ હતો. રમેશચંદ્રએ ટૂંક સમયમાં જ પોતાની જાતને એક અગ્રણી આંદોલનકારી તરીકે નહીં, પરંતુ એક અજોડ આયોજક તરીકે સાબિત કરી. તેઓ મયમનસિંહ જિલ્લા સમિતિ એકમના શિલ્પકાર બન્યા, જેમણે બ્રિટીશરોના નાક નીચે સમર્પિત દેશભક્તોનું નેટવર્ક બનાવ્યું. તેમની શ્રદ્ધાની વહેલી પરીક્ષા થઈ; 1911 માં સોનાંગ રમખાણો માટે ધરપકડ અને કુખ્યાત બારીસાલ ષડયંત્ર કેસની વિગતોમાં બાર વર્ષની ક્રૂર સજા, એક એવા જીવનનું વર્ણન કરે છે જે હંમેશા જોખમમાં જીવાયું હતું. આ લોકો માટે, સ્વતંત્રતા એ ચર્ચા નહોતી - તે એક યુદ્ધ હતું, અને કેદ એ માત્ર હારેલી લડાઈ હતી, સંઘર્ષનો અંત નહીં.

1920 માં તેમની મુક્તિ પર, રાજકીય પરિદ્રશ્ય બદલાઈ ગયું હતું. ગાંધીજીનું અસહકાર આંદોલન દેશભરમાં ફેલાઈ રહ્યું હતું. તેમ છતાં, રમેશ ચંદ્ર અસંમત રહ્યા. તેઓ એક અલગ માર્ગમાં માનતા હતા, જે સશસ્ત્ર જન-વિદ્રોહની તરફેણમાં બંધારણીય સંઘર્ષને નકારતો હતો. આ વૈચારિક તફાવત ભારતીય સ્વાતંત્ર્ય આંદોલનના ભૂગર્ભમાં રહેલી વિવિધ વ્યૂહરચનાઓને સમજવા માટે નિર્ણાયક છે. તેમનું નામ શંખારીટોલા લૂંટ અને સાહસિક ચટગાંવ શસ્ત્રાગાર હુમલા જેવી હિંમતભરી કૃત્યો સાથે જોડાયેલું હતું. 1924 માં તેમની ફરીથી ધરપકડ કરવામાં આવી, તેઓ એક રાજ્ય કેદી બન્યા જેમને એક જેલમાંથી બીજી જેલમાં ખસેડવામાં આવતા હતા - આ એ વાતનો પુરાવો છે કે અધિકારીઓ આ એક શાંત આયોજકને કેટલો ખતરનાક માનતા હતા. જે તેમની ક્રાંતિકારી પદ્ધતિઓ વિરુદ્ધ અસહકાર વચ્ચેના નિર્ણાયક તફાવતો પર પ્રકાશ પાડે છે જેણે તે યુગને વ્યાખ્યાયિત કર્યો.

તેમના પછીના વર્ષોમાં પણ, તેમની ક્રાંતિની આગ ક્યારેય ઓછી થઈ નહીં. 1938 માં મુક્ત થયા પછી, તેમણે તરત જ પોતાનું નેટવર્ક વિસ્તારવા માટે દક્ષિણ ભારતની મુસાફરી કરી, એક એવું કાર્ય જેના કારણે તેમને મદ્રાસમાંથી દેશનિકાલ કરવામાં આવ્યા. 1940 માં, તેઓ અન્ય એક પ્રતિષ્ઠિત વ્યક્તિ સાથે ઊભા રહ્યા જે મુખ્ય પ્રવાહના કોંગ્રેસના અભિગમ પર તેમના સંશયને વહેંચતા હતા. રામગઢ સત્રમાં, તેમણે સુભાષચંદ્ર બોઝની અધ્યક્ષતામાં ભ્રષ્ટાચાર વિરોધી પરિષદના આયોજનમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી હતી. સૌથી અગ્રણી સુભાષચંદ્ર બોઝના સહયોગીઓ માંથી એક સાથે આ સહયોગ તેમની સતત સુસંગતતા અને પ્રભાવ દર્શાવે છે. ભાષણ માટે તેમની ત્યારબાદની ધરપકડ અને 1946 માં તેમની મુક્તિ પછી બિહારમાંથી દેશનિકાલ એ સાબિત કરે છે કે, બ્રિટિશ શાસનના અંત સુધી, રમેશ ચંદ્ર આચાર્ય એવા વ્યક્તિ હતા જેમને તેઓ ન તો તોડી શક્યા કે ન તો અવગણી શક્યા, જેણે સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામની ઓછી જાણીતી વાર્તાઓ માં તેમનું સ્થાન મજબૂત કર્યું.

જોકે, જે બાબત રમેશ ચંદ્રને ખરેખર અલગ પાડે છે, તે છે દંતકથા પાછળનો માણસ. તેઓ એક કઠોર ક્રાંતિકારી હતા જે સશસ્ત્ર સંઘર્ષમાં માનતા હતા, તેમ છતાં તેઓ આડેધડ હિંસા શોધતા આતંકવાદી ન હતા. તેમનું દ્રષ્ટિકોણ એક જન-વિદ્રોહનું હતું, એક લોક-ક્રાંતિ જે ભારત માટે સમાજવાદી દ્રષ્ટિ ધરાવતા નવા ભારત તરફ દોરી જાય. તેઓ અત્યંત ઉદાર અને પ્રગતિશીલ વિચારોના માણસ હતા, જે જાતિગત પૂર્વગ્રહનો સખત વિરોધ કરતા હતા અને વિધવા પુનર્લગ્ન અને મહિલાઓની મુક્તિની હિમાયત કરતા હતા. તેમણે પશ્ચિમી શિક્ષણમાં મૂલ્ય જોયું પરંતુ ભારપૂર્વક જણાવ્યું કે રાષ્ટ્રવાદ અને મૂળભૂત કૌશલ્યો શિક્ષણનો પાયો હોવા જોઈએ. આ એક એવી વ્યક્તિ હતી જે નવી દુનિયાનું નિર્માણ કરી રહી હતી, ફક્ત જૂની દુનિયાનો નાશ નહીં. ક્રાંતિકારી દ્રઢતા અને ઊંડી માનવ દયાનું આ મિશ્રણ, તે ભારતીય સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામની વિચારધારાનું મૂળ છે જે ઘણીવાર સરળ વર્ણનોમાં ખોવાઈ જાય છે.

તેમણે કોઈ ખ્યાતિ માંગી નહીં, કોઈ પદ સંભાળ્યું નહીં, અને એકવાર તેમનું લક્ષ્ય - સ્વતંત્રતા - પ્રાપ્ત થઈ ગયું, ત્યારે તેમણે જાહેર જીવનમાંથી સંન્યાસ લઈ લીધો. તેઓ એ પાયો હતા જેના પર ભવ્ય માળખાઓ બનાવવામાં આવ્યા હતા, તે શાંત આયોજક હતા જેમણે અન્યને કાર્ય કરવા માટે સશક્ત બનાવ્યા. તેમની વાર્તા એક શક્તિશાળી યાદગીરી છે કે ઇતિહાસ ફક્ત મંચ પરના નેતાઓ દ્વારા જ નહીં, પરંતુ આર્કાઇવ્ઝમાં રહેલા વિભૂતિઓ, તે સમર્પિત આત્માઓ દ્વારા પણ લખાય છે. તેમના જેવા ભારતીય ક્રાંતિકારીઓની વિરાસતને ફરીથી શોધવી એ માત્ર એક શૈક્ષણિક કવાયત નથી; તે આપણા પોતાના ઇતિહાસને ફરીથી દાવો કરવાનું એક કાર્ય છે.

---

Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---

HYDERABAD SERIES 10 - Operation Polo: The five-day war that brought down a monarchy and built a nation.

Operation Polo: The five-day war that brought down a monarchy and built a nation.

The final word from Hyderabad arrived in Delhi not with the crash of a closing door, but with the quiet, damning finality of a single telegram. For Lord Mountbatten, it had been a bitter personal failure. But for Sardar Vallabhbhai Patel, the news of the Nizam’s rejection was met with a grim sense of vindication. The path of compromise, of emotional appeals and painstakingly drafted agreements, had been exhausted. Now, the path of compulsion was clear. For Patel, the duplicity of the Nizam of Hyderabad and the terror unleashed by his Razakar militia was reason enough for "firm and clear action." From the moment Mountbatten departed on June 21st, 1948, the fate of the sprawling princely state was sealed. The unofficial economic blockade was formalized and tightened into an unbreakable vise, and the countdown to what would become known as Operation Polo had begun, a pivotal moment in the history of the Deccan.

Desperate and isolated, Hyderabad fell into the shadows, seeking aid from clandestine arms dealers. Illicit weapons flights from Pakistan began arriving under the cover of darkness, a futile attempt to arm a feudal state against a modern army. The case for intervention was building, brick by bloody brick. The situation on the ground was spiraling into anarchy. A horrifying, unholy alliance was forming between the fascist Razakars and armed communist insurgents, creating lawless zones where the Razakars ruled by day and the communists by night. In late July, J.V. Joshi, a respected Hindu minister in the Nizam’s cabinet, resigned in protest. His public accusation was a bombshell: the Razakars and the state police were systematically terrorizing Hindus in the western districts, forcing a mass exodus of desperate families. Reports flooded into Delhi of cross-border raids on Indian villages and brazen attacks on Indian trains passing through Hyderabad territory. The violence of the Qasim Razvi Razakars grew more depraved, with allegations surfacing of unspeakable attacks on foreign missionaries and the rape of nuns. Laik Ali’s government, in a move of breathtaking cynicism, countered with its own accusations, claiming Indian troops were making repeated incursions. "We are going to the United Nations," he declared, a desperate plea to internationalize a domestic crisis. The Nizam even appealed directly to the President of the United States to arbitrate, an appeal that was politely, but firmly, declined.

Within the inner sanctum of the Indian cabinet, a final, intense debate raged. As Sardar Patel pressed for decisive military action, Prime Minister Jawaharlal Nehru hesitated. He was bound by a personal promise to Mountbatten that he would not authorize force unless a full-scale massacre of Hindus occurred. He feared the international fallout, the condemnation that might follow, and the ghastly potential for communal carnage to erupt across India, a grim echo of the Punjab massacres that were less than a year old. The military top brass, still led by British officers, added to his caution, calling the plan a "risky military gamble." Senior Indian officers advised waiting until after the monsoon, warning that an invasion of Hyderabad would leave the rest of the country dangerously exposed. It was in a tense meeting of the Defence Committee that Patel, though still frail and recuperating from a heart attack, delivered his decisive, irrefutable counter-argument. He dismissed the military’s fears with the cold logic of a master statesman:

"Ultimately, law and order is not maintained by the military," he began, his voice steady. "The government's prestige and the potential use of its armed forces are what maintain order. Today, that prestige is so high that peace can be maintained throughout the country while taking action against Hyderabad. But if the government delays further, its reputation will fall so low that even a large army will not be able to maintain internal security."

His logic was unassailable. The risk was not in acting, but in inaction. Spurred by his words, the Defence Committee resolved to "begin military preparations." The Hyderabad crisis 1948 was about to reach its denouement.

By early September, Nehru found himself increasingly isolated. All the other senior ministers, and the new, widely respected Governor-General, C. Rajagopalachari (affectionately known as Rajaji), sided firmly with Patel. "The vast majority of people here distrust me completely," Nehru lamented in a private letter to Mountbatten, revealing his personal anguish. Finally, he relented. On August 31st, Rajaji sent a final, formal appeal to the Nizam: ban the Razakars and allow the Indian Army to be stationed in the state to restore order. The Nizam's telegraphed reply on September 5th was a masterclass in defiance. Banning the Razakars, he claimed, was "impractical," and allowing Indian troops on his soil was simply "out of the question."

The die was cast, but the internal drama in Delhi was not yet over. At a cabinet meeting on September 8th, when the States Ministry formally proposed to take control of Hyderabad, Nehru vehemently opposed it, criticizing the proposal in harsh terms. It was a moment of high tension, a clash of two titans of the independence movement. In a move that stunned the room into silence, Sardar Patel simply stood up and walked out. That afternoon, Rajaji, the sagacious elder statesman, convened a special meeting in his room with Patel, Nehru, and V.P. Menon. The decision was finally, irrevocably made. The invasion, codenamed Operation Polo, was set for September 13th. A final warning was telegraphed to the Nizam on the 10th. When his evasive, prevaricating reply was read to Patel over the phone on the 11th, the Sardar joked with dry, weary wit, "For now, this is all just a battle of telegrams." That very night, a world away in Karachi, Muhammad Ali Jinnah died. The news added another layer of complexity. When asked if the Indian flag should be flown at half-mast, Patel's initial response was blunt: "Why? Was he your relative?" Only after being advised that it was proper protocol for the head of a fellow Commonwealth dominion did he grudgingly agree.

In the pre-dawn hours of September 13th, 1948, the "police action" began. The silence of the Deccan plains was broken by the rumble of Indian armor. A last-minute attempt by the British Army Chief, General Roy Bucher, to halt the operation—citing "reliable intelligence" that Hyderabad had somehow acquired bombers—was brushed aside contemptuously by Patel's men. The main armored column, led by Major General J.N. Chaudhuri under the overall command of Lieutenant General Rajendrasinhji, struck east from Solapur, while another force attacked from the west. The multi-pronged assault was designed to confuse the Hyderabad command and end the conflict swiftly, minimizing casualties and neutralizing the risk of retaliatory massacres.

The plan worked to perfection, a testament to brilliant Indian military history. The crucial Naldurg bridge, twelve miles inside Hyderabad territory, was captured intact just moments before it could be demolished. The Nizam’s British demolition expert, a man named Moore, was dramatically arrested in a jeep packed with explosives, racing towards the bridge. Had he succeeded, the five-day war could have stretched into a week-long bloodbath. The Razakars fought with more fanaticism than the ill-equipped Hyderabad state army, but the outcome was never in doubt. By the afternoon of September 17th, it was over. The Indian army intercepted a desperate radio message from Hyderabad's commander, Major General Al Idrus, ordering his troops to lay down their arms and surrender. That evening, Hyderabad Radio confirmed the news to a stunned populace. The next day, Idrus formally surrendered to General Chaudhuri. The Fall of Hyderabad 1948 was complete.

The dreaded communal slaughter Patel had been warned about never materialized. To Nehru's profound surprise and relief, and to Patel's deep satisfaction, Muslims across India openly supported the action. The five-day campaign had cost India 42 soldiers, while Hyderabad's army lost 490 men. The cost for the fanatical Razakars, however, was staggering: 2,727 killed and 3,364 captured. Qasim Razvi, the man whose fiery words had led his people to ruin, was arrested on September 19th.

In a masterstroke of political pragmatism, Patel decided the Nizam would not be deposed. He was a symbol of authority, and it was wiser to co-opt that symbol than to destroy it. He was to be retained as the constitutional head, the Rajpramukh. In February 1949, when Patel visited Hyderabad for the first time, the Nizam was waiting for him at the airfield. He greeted his conqueror with folded hands. As Patel saw him from the window of the plane, he remarked quietly to his secretary, "So, this hollow 'Exalted Highness' has come after all." He returned the greeting with a polite "Namaste."

Later, in a private meeting, Patel spoke with brutal frankness. He reminded the Nizam of the Razakars, the secret deals with Pakistan, and his tragic folly in ignoring the advice of moderates. He even had his secretary recite a couplet the Nizam himself had written, which mocked the symbols of Hinduism. The Nizam, utterly broken, apologized profusely, expressing his deep regret and pledging his complete loyalty to India. This powerful Sardar Patel and Nizam meeting was the final act in the drama. Upon his return to Delhi, Patel wrote to him, not as a conqueror, but as a statesman: "As I told Your Exalted Highness, to err is human, and it is enjoined in every religion that we should forgive and forget. It is the duty of every man to quicken this process by sincere repentance."

With the submission of Hyderabad, the great mission of Sardar Patel’s life—the unification of India—was complete. The princely state that was a "cancer" in the heart of India had been healed. The "broken pot" of a divided nation, which he once described as having "nine holes," had been made whole by the great potter. The Sardar Patel Hyderabad integration was not just a military victory; it was the conclusion of a long historical process. In that final meeting, the 73-year-old man in simple white khadi was not just a conqueror; he was the embodiment of a new India, mending the fractures of the past to forge an unbreakable future.

ઓપરેશન પોલો: તે પાંચ-દિવસીય યુદ્ધ જેણે એક રાજાશાહીનું પતન અને રાષ્ટ્રનું નિર્માણ કર્યું.

હૈદરાબાદથી અંતિમ શબ્દ દિલ્હીમાં બંધ થતા દરવાજાના ધડાકા સાથે નહીં, પરંતુ એક ટેલિગ્રામની શાંત, નિંદાત્મક નિશ્ચિતતા સાથે પહોંચ્યો. લોર્ડ માઉન્ટબેટન માટે, તે એક કડવી વ્યક્તિગત નિષ્ફળતા હતી. પરંતુ સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ માટે, નિઝામના ઇનકારના સમાચાર એક ગંભીર સંતોષની ભાવના સાથે મળ્યા. સમાધાનનો માર્ગ, ભાવનાત્મક અપીલો અને ખૂબ જ મહેનતથી તૈયાર કરાયેલા કરારોનો માર્ગ સમાપ્ત થઈ ગયો હતો. હવે, બળજબરીનો માર્ગ સ્પષ્ટ હતો. પટેલ માટે, હૈદરાબાદના નિઝામની બેવડી નીતિ અને તેમના રઝાકાર લશ્કર દ્વારા ફેલાવાયેલો આતંક "મક્કમ અને સ્પષ્ટ કાર્યવાહી" માટે પૂરતું કારણ હતું. ૨૧ જૂન, ૧૯૪૮ના રોજ માઉન્ટબેટનના ગયા ત્યારથી જ, તે વિશાળ રજવાડાનું ભાગ્ય નક્કી થઈ ગયું હતું. બિનસત્તાવાર આર્થિક નાકાબંધીને ઔપચારિક બનાવવામાં આવી અને એક અતૂટ પકડમાં કસવામાં આવી, અને જેને ઓપરેશન પોલો તરીકે ઓળખવામાં આવ્યું તેની ઉલટી ગણતરી શરૂ થઈ ગઈ હતી, જે દખ્ખણના ઇતિહાસમાં એક નિર્ણાયક ક્ષણ હતી.

હતાશ અને અલગ પડી ગયેલું, હૈદરાબાદ પડછાયામાં સરી ગયું, ગુપ્ત હથિયારના વેપારીઓ પાસેથી મદદ માંગી. પાકિસ્તાનથી ગેરકાયદેસર હથિયારોની ફ્લાઇટ્સ અંધારાની આડમાં આવવા લાગી, જે એક સામંતશાહી રાજ્યને આધુનિક સેના સામે સજ્જ કરવાનો નિરર્થક પ્રયાસ હતો. હસ્તક્ષેપ માટેનો કેસ ઈંટ-દર-ઈંટ બની રહ્યો હતો. જમીન પરની પરિસ્થિતિ અરાજકતામાં ફેરવાઈ રહી હતી. ફાસીવાદી રઝાકારો અને સશસ્ત્ર સામ્યવાદી બળવાખોરો વચ્ચે એક ભયાનક, અપવિત્ર જોડાણ રચાઈ રહ્યું હતું, જેનાથી કાયદાવિહીન વિસ્તારો બન્યા હતા જ્યાં દિવસે રઝાકારોનું અને રાત્રે સામ્યવાદીઓનું શાસન હતું. જુલાઈના અંતમાં, નિઝામના મંત્રીમંડળના એક આદરણીય હિન્દુ મંત્રી, જે.વી. જોશીએ વિરોધમાં રાજીનામું આપ્યું. તેમનો જાહેર આરોપ એક બોમ્બ જેવો હતો: રઝાકારો અને રાજ્ય પોલીસ પશ્ચિમી જિલ્લાઓમાં હિન્દુઓને વ્યવસ્થિત રીતે આતંકિત કરી રહ્યા હતા, જેના કારણે હતાશ પરિવારોનું મોટા પાયે સ્થળાંતર થયું હતું. દિલ્હીમાં ભારતીય ગામો પર સરહદ પારના દરોડા અને હૈદરાબાદ પ્રદેશમાંથી પસાર થતી ભારતીય ટ્રેનો પરના ઉદ્ધત હુમલાઓના અહેવાલોની ભરમાર થઈ ગઈ. કાસિમ રઝવી રઝાકારોની હિંસા વધુ વિકૃત બની, જેમાં વિદેશી મિશનરીઓ પર અકથ્ય હુમલાઓ અને નનો પર બળાત્કારના આક્ષેપો સામે આવ્યા. લાઈક અલીની સરકારે, એક આશ્ચર્યજનક નિંદાત્મક પગલામાં, પોતાના આરોપો સાથે જવાબ આપ્યો, દાવો કર્યો કે ભારતીય સૈનિકો વારંવાર ઘૂસણખોરી કરી રહ્યા છે. "અમે સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં જઈ રહ્યા છીએ," તેમણે જાહેર કર્યું, જે એક ઘરેલું સંકટને આંતરરાષ્ટ્રીય બનાવવાની હતાશ વિનંતી હતી. નિઝામે મધ્યસ્થી કરવા માટે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સના રાષ્ટ્રપતિને પણ સીધી અપીલ કરી, એક એવી અપીલ જેને નમ્રતાપૂર્વક, પરંતુ મક્કમતાથી નકારી કાઢવામાં આવી.

ભારતીય મંત્રીમંડળના આંતરિક ગર્ભગૃહમાં, એક અંતિમ, તીવ્ર ચર્ચા ચાલી. જેમ જેમ સરદાર પટેલે નિર્ણાયક લશ્કરી કાર્યવાહી માટે દબાણ કર્યું, તેમ વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુ અચકાયા. તેઓ માઉન્ટબેટનને આપેલા વ્યક્તિગત વચનથી બંધાયેલા હતા કે જ્યાં સુધી હિન્દુઓનો મોટા પાયે નરસંહાર ન થાય ત્યાં સુધી તેઓ બળનો ઉપયોગ કરવાની મંજૂરી નહીં આપે. તેમને આંતરરાષ્ટ્રીય પરિણામો, ત્યારબાદ થનારી નિંદા, અને સમગ્ર ભારતમાં સાંપ્રદાયિક નરસંહાર ફાટી નીકળવાની ભયાનક સંભાવનાનો ડર હતો, જે એક વર્ષ કરતાં પણ ઓછા જૂના પંજાબના નરસંહારની ગંભીર યાદ અપાવતો હતો. લશ્કરી ટોચના અધિકારીઓ, જેઓ હજી પણ બ્રિટિશ અધિકારીઓના નેતૃત્વ હેઠળ હતા, તેમણે તેમની સાવચેતી વધારી, અને આ યોજનાને "જોખમી લશ્કરી જુગાર" ગણાવી. વરિષ્ઠ ભારતીય અધિકારીઓએ ચોમાસા પછી રાહ જોવાની સલાહ આપી, ચેતવણી આપી કે હૈદરાબાદ પરના આક્રમણથી દેશનો બાકીનો ભાગ ખતરનાક રીતે ખુલ્લો પડી જશે. તે સંરક્ષણ સમિતિની એક તંગ બેઠકમાં હતું કે પટેલે, જોકે હજી પણ નબળા અને હૃદયરોગના હુમલામાંથી સ્વસ્થ થઈ રહ્યા હતા, તેમ છતાં પોતાનો નિર્ણાયક, અતાર્કિક પ્રતિ-દલીલ રજૂ કરી. તેમણે એક કુશળ રાજકારણીના ઠંડા તર્કથી લશ્કરી ભયને નકારી કાઢ્યો:

"આખરે, કાયદો અને વ્યવસ્થા સૈન્ય દ્વારા જાળવવામાં આવતી નથી," તેમણે પોતાના સ્થિર અવાજમાં શરૂઆત કરી. "સરકારની પ્રતિષ્ઠા અને તેના સશસ્ત્ર દળોના સંભવિત ઉપયોગથી જ વ્યવસ્થા જળવાઈ રહે છે. આજે, તે પ્રતિષ્ઠા એટલી ઊંચી છે કે હૈદરાબાદ સામે કાર્યવાહી કરતી વખતે પણ આખા દેશમાં શાંતિ જાળવી શકાય છે. પરંતુ જો સરકાર વધુ વિલંબ કરશે, તો તેની પ્રતિષ્ઠા એટલી નીચી જશે કે એક મોટી સેના પણ આંતરિક સુરક્ષા જાળવી શકશે નહીં."

તેમનો તર્ક અકાટ્ય હતો. જોખમ કાર્યવાહી કરવામાં નહીં, પરંતુ નિષ્ક્રિયતામાં હતું. તેમના શબ્દોથી પ્રેરાઈને, સંરક્ષણ સમિતિએ "લશ્કરી તૈયારીઓ શરૂ કરવાનો" સંકલ્પ કર્યો. હૈદરાબાદ સંકટ ૧૯૪૮ તેના અંતિમ તબક્કામાં પહોંચવાનું હતું.

સપ્ટેમ્બરની શરૂઆત સુધીમાં, નેહરુએ પોતાને વધુને વધુ અલગ-થલગ જોયા. અન્ય તમામ વરિષ્ઠ મંત્રીઓ, અને નવા, વ્યાપકપણે આદરણીય ગવર્નર-જનરલ, સી. રાજગોપાલાચારી (જેમને પ્રેમથી રાજાજી કહેવાતા), પટેલની સાથે મક્કમતાથી ઊભા હતા. "અહીંના મોટાભાગના લોકો મારા પર સંપૂર્ણપણે અવિશ્વાસ કરે છે," નેહરુએ માઉન્ટબેટનને એક ખાનગી પત્રમાં શોક વ્યક્ત કર્યો, જે તેમની અંગત વેદનાને છતી કરે છે. અંતે, તેઓ માની ગયા. ૩૧ ઓગસ્ટના રોજ, રાજાજીએ નિઝામને અંતિમ, ઔપચારિક અપીલ મોકલી: રઝાકારો પર પ્રતિબંધ મૂકો અને ભારતીય સેનાને રાજ્યમાં વ્યવસ્થા પુનઃસ્થાપિત કરવા માટે તૈનાત કરવાની મંજૂરી આપો. ૫ સપ્ટેમ્બરે નિઝામનો તાર દ્વારા આવેલો જવાબ અવજ્ઞાનો એક ઉત્કૃષ્ટ નમૂનો હતો. રઝાકારો પર પ્રતિબંધ મૂકવો, તેમણે દાવો કર્યો, "અવ્યવહારુ" હતો, અને તેમની ધરતી પર ભારતીય સૈનિકોને મંજૂરી આપવી "સવાલ બહાર" હતી.

પાસો ફેંકાઈ ગયો હતો, પરંતુ દિલ્હીમાં આંતરિક નાટક હજી સમાપ્ત થયું ન હતું. ૮ સપ્ટેમ્બરે એક કેબિનેટ બેઠકમાં, જ્યારે રાજ્ય મંત્રાલયે ઔપચારિક રીતે હૈદરાબાદ પર નિયંત્રણ લેવાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો, ત્યારે નેહરુએ તેનો સખત વિરોધ કર્યો, અને પ્રસ્તાવની કડક શબ્દોમાં ટીકા કરી. તે ઉચ્ચ તણાવની ક્ષણ હતી, સ્વતંત્રતા ચળવળના બે દિગ્ગજો વચ્ચેનો સંઘર્ષ. એક એવા પગલામાં જેણે રૂમને સ્તબ્ધ કરી દીધો, સરદાર પટેલ ફક્ત ઊભા થયા અને બહાર ચાલ્યા ગયા. તે બપોરે, રાજાજી, શાણા વરિષ્ઠ રાજનેતા, પટેલે, નેહરુ અને વી.પી. મેનન સાથે તેમના રૂમમાં એક વિશેષ બેઠક બોલાવી. નિર્ણય અંતે, અફર રીતે લેવામાં આવ્યો. આક્રમણ, જેનું કોડનેમ ઓપરેશન પોલો હતું, તે ૧૩ સપ્ટેમ્બર માટે નક્કી કરવામાં આવ્યું. ૧૦ તારીખે નિઝામને અંતિમ ચેતવણી તાર દ્વારા મોકલવામાં આવી. જ્યારે ૧૧ તારીખે તેમનો ટાળમટોળભર્યો જવાબ પટેલને ફોન પર વાંચી સંભળાવવામાં આવ્યો, ત્યારે સરદારે સૂકી, થાકેલી બુદ્ધિથી મજાક કરી, "હાલ માટે, આ બધું ફક્ત ટેલિગ્રામોની લડાઈ છે." તે જ રાત્રે, કરાચીમાં એક અલગ દુનિયામાં, મુહમ્મદ અલી ઝીણાનું અવસાન થયું. આ સમાચારે એક વધુ જટિલતા ઉમેરી. જ્યારે પૂછવામાં આવ્યું કે શું ભારતીય ધ્વજ અડધી કાઠીએ ફરકાવવો જોઈએ, ત્યારે પટેલની પ્રારંભિક પ્રતિક્રિયા સ્પષ્ટ હતી: "શા માટે? શું તે તમારા સંબંધી હતા?" ફક્ત એવી સલાહ મળ્યા પછી કે તે એક સાથી કોમનવેલ્થ ડોમિનિયનના વડા માટે યોગ્ય પ્રોટોકોલ છે, તેઓ અનિચ્છાએ સંમત થયા.

૧૩ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૪૮ની પરોઢ પહેલાં, "પોલીસ કાર્યવાહી" શરૂ થઈ. દખ્ખણના મેદાનોની શાંતિ ભારતીય બખ્તરબંધ વાહનોના ગડગડાટથી તૂટી ગઈ. બ્રિટિશ આર્મી ચીફ, જનરલ રોય બુચર દ્વારા ઓપરેશનને રોકવાનો એક છેલ્લી ઘડીનો પ્રયાસ—"વિશ્વસનીય ગુપ્ત માહિતી"નો હવાલો આપીને કે હૈદરાબાદે કોઈક રીતે બોમ્બર્સ મેળવી લીધા છે—પટેલના માણસો દ્વારા તિરસ્કારપૂર્વક ફગાવી દેવામાં આવ્યો. મુખ્ય બખ્તરબંધ ટુકડી, મેજર જનરલ જે.એન. ચૌધરીના નેતૃત્વ હેઠળ લેફ્ટનન્ટ જનરલ રાજેન્દ્રસિંહજીની સમગ્ર કમાન હેઠળ, સોલાપુરથી પૂર્વ તરફ આગળ વધી, જ્યારે બીજી ટુકડીએ પશ્ચિમથી હુમલો કર્યો. બહુ-પાંખીયા હુમલાને હૈદરાબાદ કમાન્ડને ગૂંચવવા અને સંઘર્ષને ઝડપથી સમાપ્ત કરવા, જાનહાનિ ઘટાડવા અને બદલાખોર નરસંહારના જોખમને નિષ્ક્રિય કરવા માટે ડિઝાઇન કરવામાં આવ્યો હતો.

આ યોજના સંપૂર્ણતા સાથે કામ કરી, જે શાનદાર ભારતીય લશ્કરી ઇતિહાસનો પુરાવો છે. મહત્વપૂર્ણ નલદુર્ગ પુલ, હૈદરાબાદ પ્રદેશની બાર માઇલ અંદર, તેને તોડી પાડવામાં આવે તે પહેલાં જ અકબંધ કબજે કરવામાં આવ્યો હતો. નિઝામના બ્રિટિશ ડિમોલિશન નિષ્ણાત, મૂરે નામના એક વ્યક્તિને વિસ્ફોટકોથી ભરેલી જીપમાં નાટકીય રીતે ધરપકડ કરવામાં આવી, જે પુલ તરફ દોડી રહ્યો હતો. જો તે સફળ થયો હોત, તો પાંચ-દિવસીય યુદ્ધ એક અઠવાડિયા લાંબા રક્તપાતમાં ફેરવાઈ શક્યું હોત. રઝાકારોએ નબળા સજ્જ હૈદરાબાદ રાજ્યની સેના કરતાં વધુ કટ્ટરતાથી લડાઈ લડી, પરંતુ પરિણામ પર ક્યારેય શંકા નહોતી. ૧૭ સપ્ટેમ્બરની બપોર સુધીમાં, બધું સમાપ્ત થઈ ગયું હતું. ભારતીય સેનાએ હૈદરાબાદના કમાન્ડર, મેજર જનરલ અલ ઇદ્રુસ પાસેથી એક હતાશ રેડિયો સંદેશ પકડ્યો, જેમાં તેમણે તેમના સૈનિકોને હથિયાર નીચે મૂકીને શરણાગતિ સ્વીકારવાનો આદેશ આપ્યો હતો. તે સાંજે, હૈદરાબાદ રેડિયોએ એક સ્તબ્ધ જનતાને સમાચારની પુષ્ટિ કરી. બીજા દિવસે, ઇદ્રુસે ઔપચારિક રીતે જનરલ ચૌધરી સમક્ષ શરણાગતિ સ્વીકારી. ૧૯૪૮માં હૈદરાબાદનું પતન પૂર્ણ થયું હતું.

જે ભયાનક સાંપ્રદાયિક નરસંહારની પટેલને ચેતવણી આપવામાં આવી હતી, તે ક્યારેય થયો નહીં. નેહરુના ગહન આશ્ચર્ય અને રાહત માટે, અને પટેલના ઊંડા સંતોષ માટે, સમગ્ર ભારતમાં મુસ્લિમોએ ખુલ્લેઆમ કાર્યવાહીનું સમર્થન કર્યું. પાંચ-દિવસીય અભિયાનમાં ભારતના ૪૨ સૈનિકો માર્યા ગયા હતા, જ્યારે હૈદરાબાદની સેનાએ ૪૯૦ માણસો ગુમાવ્યા હતા. જોકે, કટ્ટરપંથી રઝાકારોની કિંમત આશ્ચર્યજનક હતી: ૨,૭૨૭ માર્યા ગયા અને ૩,૩૬૪ પકડાયા. કાસિમ રઝવી, તે વ્યક્તિ જેના જ્વલંત શબ્દોએ તેના લોકોને બરબાદી તરફ દોરી ગયા હતા, તેને ૧૯ સપ્ટેમ્બરે ધરપકડ કરવામાં આવી.

રાજકીય વ્યવહારિકતાના એક શાનદાર પગલામાં, પટેલે નક્કી કર્યું કે નિઝામને પદભ્રષ્ટ કરવામાં નહીં આવે. તે સત્તાનું પ્રતીક હતા, અને તે પ્રતીકને નષ્ટ કરવા કરતાં તેને અપનાવવું વધુ શાણપણભર્યું હતું. તેમને બંધારણીય વડા, રાજપ્રમુખ તરીકે જાળવી રાખવાના હતા. ફેબ્રુઆરી ૧૯૪૯ માં, જ્યારે પટેલે પ્રથમ વખત હૈદરાબાદની મુલાકાત લીધી, ત્યારે નિઝામ એરપોર્ટ પર તેમની રાહ જોઈ રહ્યા હતા. તેમણે તેમના વિજેતાનું હાથ જોડીને સ્વાગત કર્યું. જ્યારે પટેલે તેમને વિમાનની બારીમાંથી જોયા, ત્યારે તેમણે તેમના સચિવને શાંતિથી ટિપ્પણી કરી, "તો, આ પોકળ 'મહામહિમ' આખરે આવી જ ગયા." તેમણે નમસ્તે સાથે અભિવાદનનો જવાબ આપ્યો.

પાછળથી, એક ખાનગી બેઠકમાં, પટેલે કઠોર સ્પષ્ટવક્તાથી વાત કરી. તેમણે નિઝામને રઝાકારો, પાકિસ્તાન સાથેના ગુપ્ત સોદાઓ, અને મધ્યમમાર્ગીઓની સલાહને અવગણવાની તેમની દુઃખદ મૂર્ખતાની યાદ અપાવી. તેમણે તેમના સચિવ પાસે નિઝામ દ્વારા લખાયેલ એક દોહો પણ પઠન કરાવ્યો, જેમાં હિન્દુ ધર્મના પ્રતીકોની મજાક ઉડાવવામાં આવી હતી. નિઝામ, સંપૂર્ણપણે તૂટી ગયેલા, ખૂબ માફી માંગી, તેમના ઊંડા ખેદને વ્યક્ત કર્યો અને ભારત પ્રત્યે તેમની સંપૂર્ણ વફાદારીનું વચન આપ્યું. આ શક્તિશાળી સરદાર પટેલ અને નિઝામની મુલાકાત આ નાટકનો અંતિમ અંક હતો. દિલ્હી પાછા ફર્યા પછી, પટેલે તેમને એક વિજેતા તરીકે નહીં, પરંતુ એક રાજનેતા તરીકે લખ્યું: "જેમ મેં મહામહિમને કહ્યું, ભૂલ કરવી એ માનવ સ્વભાવ છે, અને દરેક ધર્મમાં શીખવવામાં આવે છે કે આપણે માફ કરવું અને ભૂલી જવું જોઈએ. દરેક માણસનું કર્તવ્ય છે કે તે સાચા પસ્તાવાથી આ પ્રક્રિયાને ઝડપી બનાવે."

હૈદરાબાદના સમર્પણ સાથે, સરદાર પટેલના જીવનનું મહાન મિશન—ભારતનું એકીકરણ—પૂર્ણ થયું. જે રજવાડું ભારતના હૃદયમાં "કેન્સર" હતું, તે સાજું થઈ ગયું હતું. એક વિભાજિત રાષ્ટ્રનો "તૂટેલો ઘડો", જેને તેમણે એકવાર "નવ છિદ્રોવાળો" ગણાવ્યો હતો, તે મહાન કુંભારે સંપૂર્ણ કરી દીધો હતો. સરદાર પટેલ હૈદરાબાદ એકીકરણ માત્ર એક લશ્કરી વિજય નહોતો; તે એક લાંબી ઐતિહાસિક પ્રક્રિયાનો નિષ્કર્ષ હતો. તે અંતિમ બેઠકમાં, સાદી સફેદ ખાદીમાં ૭૩ વર્ષીય વ્યક્તિ માત્ર એક વિજેતા નહોતા; તે એક નવા ભારતના મૂર્ત સ્વરૂપ હતા, જે ભૂતકાળના ભંગાણને સુધારીને એક અતૂટ ભવિષ્યનું નિર્માણ કરી રહ્યા હતા.

ऑपरेशन पोलो: पांच दिवसीय युद्ध जिसने एक राजशाही को गिरा दिया और एक राष्ट्र का निर्माण किया।

हैदराबाद से अंतिम शब्द दिल्ली में एक बंद होते दरवाज़े के धमाके के साथ नहीं, बल्कि एक एकल टेलीग्राम की शांत, निंदनीय अंतिमता के साथ पहुँचा। लॉर्ड माउंटबेटन के लिए, यह एक कड़वी व्यक्तिगत विफलता थी। लेकिन सरदार वल्लभभाई पटेल के लिए, निज़ाम के इनकार की ख़बर एक गंभीर संतुष्टि की भावना के साथ मिली। समझौते का रास्ता, भावनात्मक अपीलों और बड़ी मेहनत से तैयार किए गए समझौतों का रास्ता समाप्त हो चुका था। अब, मजबूरी का रास्ता स्पष्ट था। पटेल के लिए, निज़ाम ऑफ़ हैदराबाद का दोहरापन और उनके रज़ाकार मिलिशिया द्वारा फैलाया गया आतंक "दृढ़ और स्पष्ट कार्रवाई" के लिए पर्याप्त कारण था। 21 जून, 1948 को माउंटबेटन के जाने के क्षण से ही, उस विशाल रियासत का भाग्य तय हो गया था। अनौपचारिक आर्थिक नाकाबंदी को औपचारिक रूप दिया गया और एक अटूट शिकंजे में कस दिया गया, और जिसे ऑपरेशन पोलो के नाम से जाना जाने लगा, उसकी उलटी गिनती शुरू हो गई थी, जो दक्कन के इतिहास में एक महत्वपूर्ण क्षण था।

हताश और अलग-थलग, हैदराबाद साये में चला गया, गुप्त हथियार डीलरों से सहायता मांग रहा था। पाकिस्तान से अवैध हथियारों की उड़ानें अंधेरे की आड़ में आने लगीं, जो एक सामंती राज्य को एक आधुनिक सेना के खिलाफ हथियारबंद करने का एक व्यर्थ प्रयास था। हस्तक्षेप का मामला ईंट-दर-ईंट बन रहा था। ज़मीनी स्थिति अराजकता में बदल रही थी। फासीवादी रज़ाकारों और सशस्त्र कम्युनिस्ट विद्रोहियों के बीच एक भयावह, अपवित्र गठबंधन बन रहा था, जिससे कानूनविहीन क्षेत्र बन गए जहाँ दिन में रज़ाकारों का और रात में कम्युनिस्टों का शासन था। जुलाई के अंत में, निज़ाम के मंत्रिमंडल में एक सम्मानित हिंदू मंत्री, जे.वी. जोशी ने विरोध में इस्तीफा दे दिया। उनका सार्वजनिक आरोप एक बम की तरह था: रज़ाकार और राज्य पुलिस पश्चिमी जिलों में हिंदुओं को व्यवस्थित रूप से आतंकित कर रहे थे, जिससे हताश परिवारों का बड़े पैमाने पर पलायन हो रहा था। दिल्ली में भारतीय गांवों पर सीमा पार छापों और हैदराबाद क्षेत्र से गुजरने वाली भारतीय ट्रेनों पर बेशर्म हमलों की रिपोर्टों की बाढ़ आ गई। कासिम रज़वी रज़ाकारों की हिंसा और भी वीभत्स हो गई, जिसमें विदेशी मिशनरियों पर अकथनीय हमलों और ननों के बलात्कार के आरोप सामने आए। लाइक अली की सरकार ने, एक लुभावने निंदक कदम में, अपने स्वयं के आरोपों के साथ जवाब दिया, यह दावा करते हुए कि भारतीय सैनिक बार-बार घुसपैठ कर रहे थे। "हम संयुक्त राष्ट्र जा रहे हैं," उन्होंने घोषणा की, एक घरेलू संकट को अंतर्राष्ट्रीय बनाने की एक हताश दलील। निज़ाम ने मध्यस्थता के लिए संयुक्त राज्य अमेरिका के राष्ट्रपति से भी सीधे अपील की, एक ऐसी अपील जिसे विनम्रता से, लेकिन दृढ़ता से अस्वीकार कर दिया गया।

भारतीय मंत्रिमंडल के भीतरी गर्भगृह में, एक अंतिम, गहन बहस छिड़ गई। जैसे ही सरदार पटेल ने निर्णायक सैन्य कार्रवाई के लिए दबाव डाला, प्रधान मंत्री जवाहरलाल नेहरू झिझक गए। वह माउंटबेटन से किए गए एक व्यक्तिगत वादे से बंधे थे कि वे तब तक बल प्रयोग की अनुमति नहीं देंगे जब तक कि हिंदुओं का बड़े पैमाने पर नरसंहार न हो। उन्हें अंतर्राष्ट्रीय नतीजों, उसके बाद होने वाली निंदा, और पूरे भारत में सांप्रदायिक नरसंहार भड़कने की भयानक संभावना का डर था, जो एक साल से भी कम पुराने पंजाब नरसंहार की एक गंभीर प्रतिध्वनि थी। सैन्य शीर्ष अधिकारियों, जो अभी भी ब्रिटिश अधिकारियों के नेतृत्व में थे, ने उनकी सावधानी को और बढ़ा दिया, और इस योजना को "जोखिम भरा सैन्य जुआ" कहा। वरिष्ठ भारतीय अधिकारियों ने मानसून के बाद तक इंतजार करने की सलाह दी, यह चेतावनी देते हुए कि हैदराबाद पर आक्रमण देश के बाकी हिस्सों को खतरनाक रूप से असुरक्षित छोड़ देगा। यह रक्षा समिति की एक तनावपूर्ण बैठक में था कि पटेल ने, हालांकि अभी भी कमजोर और दिल के दौरे से उबर रहे थे, अपना निर्णायक, अकाट्य प्रति-तर्क दिया। उन्होंने एक कुशल राजनेता के ठंडे तर्क के साथ सैन्य आशंकाओं को खारिज कर दिया:

"अंततः, कानून और व्यवस्था सेना द्वारा बनाए नहीं रखी जाती है," उन्होंने अपनी स्थिर आवाज़ में शुरू किया। "सरकार की प्रतिष्ठा और उसकी सशस्त्र बलों के संभावित उपयोग से ही व्यवस्था बनी रहती है। आज, वह प्रतिष्ठा इतनी ऊँची है कि हैदराबाद के खिलाफ कार्रवाई करते हुए पूरे देश में शांति बनाए रखी जा सकती है। लेकिन अगर सरकार और देरी करती है, तो उसकी प्रतिष्ठा इतनी गिर जाएगी कि एक बड़ी सेना भी आंतरिक सुरक्षा बनाए नहीं रख पाएगी।"

उनका तर्क अकाट्य था। जोखिम कार्रवाई करने में नहीं, बल्कि निष्क्रियता में था। उनके शब्दों से प्रेरित होकर, रक्षा समिति ने "सैन्य तैयारी शुरू करने" का संकल्प लिया। हैदराबाद संकट 1948 अपने अंत तक पहुँचने वाला था।

सितंबर की शुरुआत तक, नेहरू ने खुद को तेजी से अलग-थलग पाया। अन्य सभी वरिष्ठ मंत्री, और नए, व्यापक रूप से सम्मानित गवर्नर-जनरल, सी. राजगोपालाचारी (जिन्हें प्यार से राजाजी कहा जाता था), पटेल के साथ दृढ़ता से खड़े थे। "यहाँ के अधिकांश लोग मुझ पर पूरी तरह से अविश्वास करते हैं," नेहरू ने माउंटबेटन को एक निजी पत्र में विलाप किया, जिससे उनकी व्यक्तिगत पीड़ा का पता चलता है। अंत में, वे मान गए। 31 अगस्त को, राजाजी ने निज़ाम को एक अंतिम, औपचारिक अपील भेजी: रज़ाकारों पर प्रतिबंध लगाओ और भारतीय सेना को राज्य में व्यवस्था बहाल करने के लिए तैनात करने की अनुमति दो। 5 सितंबर को निज़ाम का तार से भेजा गया जवाब अवज्ञा का एक उत्कृष्ट उदाहरण था। रज़ाकारों पर प्रतिबंध लगाना, उन्होंने दावा किया, "अव्यावहारिक" था, और अपनी धरती पर भारतीय सैनिकों को अनुमति देना "सवाल से बाहर" था।

पासा फेंका जा चुका था, लेकिन दिल्ली में आंतरिक नाटक अभी खत्म नहीं हुआ था। 8 सितंबर को एक कैबिनेट बैठक में, जब राज्य मंत्रालय ने औपचारिक रूप से हैदराबाद पर नियंत्रण करने का प्रस्ताव रखा, तो नेहरू ने इसका कड़ा विरोध किया, और प्रस्ताव की कठोर शब्दों में आलोचना की। यह उच्च तनाव का एक क्षण था, स्वतंत्रता आंदोलन के दो दिग्गजों के बीच टकराव। एक ऐसे कदम में जिसने कमरे को सन्नाटे में डाल दिया, सरदार पटेल बस खड़े हुए और बाहर चले गए। उस दोपहर, राजाजी, बुद्धिमान वरिष्ठ राजनेता, ने पटेल, नेहरू और वी.पी. मेनन के साथ अपने कमरे में एक विशेष बैठक बुलाई। निर्णय अंततः, अटल रूप से किया गया। आक्रमण, जिसका कोडनेम ऑपरेशन पोलो था, 13 सितंबर के लिए निर्धारित किया गया था। 10 तारीख को निज़ाम को एक अंतिम चेतावनी तार द्वारा भेजी गई। जब 11 तारीख को उनका टालमटोल भरा जवाब पटेल को फोन पर पढ़कर सुनाया गया, तो सरदार ने सूखी, थकी हुई बुद्धि के साथ मजाक किया, "अभी के लिए, यह सब सिर्फ टेलीग्रामों की लड़ाई है।" उसी रात, कराची में एक अलग दुनिया में, मुहम्मद अली जिन्ना की मृत्यु हो गई। इस खबर ने एक और जटिलता जोड़ दी। जब पूछा गया कि क्या भारतीय ध्वज आधा झुकाया जाना चाहिए, तो पटेल की प्रारंभिक प्रतिक्रिया स्पष्ट थी: "क्यों? क्या वह आपका रिश्तेदार था?" केवल यह सलाह दिए जाने के बाद कि यह एक साथी राष्ट्रमंडल डोमिनियन के प्रमुख के लिए उचित प्रोटोकॉल था, वे अनिच्छा से सहमत हुए।

13 सितंबर, 1948 की भोर से पहले, "पुलिस कार्रवाई" शुरू हुई। दक्कन के मैदानों की खामोशी भारतीय बख्तरबंद गाड़ियों की गड़गड़ाहट से टूट गई। ब्रिटिश सेना प्रमुख, जनरल रॉय बुचर द्वारा ऑपरेशन को रोकने का एक अंतिम-मिनट का प्रयास—"विश्वसनीय खुफिया जानकारी" का हवाला देते हुए कि हैदराबाद ने किसी तरह बमवर्षक हासिल कर लिए थे—पटेल के लोगों द्वारा तिरस्कारपूर्वक खारिज कर दिया गया। मुख्य बख्तरबंद स्तंभ, मेजर जनरल जे.एन. चौधरी के नेतृत्व में लेफ्टिनेंट जनरल राजेंद्रसिंहजी की समग्र कमान में, सोलापुर से पूर्व की ओर बढ़ा, जबकि एक अन्य बल ने पश्चिम से हमला किया। बहु-आयामी हमले को हैदराबाद कमांड को भ्रमित करने और संघर्ष को तेजी से समाप्त करने, हताहतों को कम करने और प्रतिशोधी नरसंहारों के जोखिम को बेअसर करने के लिए डिज़ाइन किया गया था।

यह योजना पूर्णता के साथ काम कर गई, जो शानदार भारतीय सैन्य इतिहास का एक प्रमाण है। महत्वपूर्ण नलदुर्ग पुल, हैदराबाद क्षेत्र के बारह मील अंदर, उसे ध्वस्त किए जाने से कुछ क्षण पहले ही बरकरार पकड़ लिया गया था। निज़ाम के ब्रिटिश विध्वंस विशेषज्ञ, मूर नामक एक व्यक्ति को नाटकीय रूप से विस्फोटकों से भरी एक जीप में गिरफ्तार किया गया, जो पुल की ओर दौड़ रहा था। यदि वह सफल हो जाता, तो पाँच-दिवसीय युद्ध एक सप्ताह तक चलने वाले रक्तपात में बदल सकता था। रज़ाकारों ने खराब सुसज्जित हैदराबाद राज्य सेना की तुलना में अधिक कट्टरता से लड़ाई लड़ी, लेकिन परिणाम पर कभी संदेह नहीं था। 17 सितंबर की दोपहर तक, सब खत्म हो गया था। भारतीय सेना ने हैदराबाद के कमांडर, मेजर जनरल अल इद्रूस से एक हताश रेडियो संदेश पकड़ा, जिसमें उन्होंने अपने सैनिकों को हथियार डालने और आत्मसमर्पण करने का आदेश दिया था। उस शाम, हैदराबाद रेडियो ने एक स्तब्ध जनता को खबर की पुष्टि की। अगले दिन, इद्रूस ने औपचारिक रूप से जनरल चौधरी के सामने आत्मसमर्पण कर दिया। 1948 में हैदराबाद का पतन पूरा हो गया था।

जिस भयानक सांप्रदायिक नरसंहार की पटेल को चेतावनी दी गई थी, वह कभी नहीं हुआ। नेहरू के गहरे आश्चर्य और राहत के लिए, और पटेल की गहरी संतुष्टि के लिए, पूरे भारत में मुसलमानों ने खुले तौर पर कार्रवाई का समर्थन किया। पाँच-दिवसीय अभियान में भारत के 42 सैनिक मारे गए थे, जबकि हैदराबाद की सेना ने 490 लोगों को खो दिया था। हालांकि, कट्टरपंथी रज़ाकारों की कीमत चौंकाने वाली थी: 2,727 मारे गए और 3,364 पकड़े गए। कासिम रज़वी, वह व्यक्ति जिसके ज्वलंत शब्दों ने अपने लोगों को बर्बादी की ओर धकेल दिया था, को 19 सितंबर को गिरफ्तार कर लिया गया।

राजनीतिक व्यावहारिकता के एक शानदार स्ट्रोक में, पटेल ने फैसला किया कि निज़ाम को पदच्युत नहीं किया जाएगा। वह अधिकार का प्रतीक थे, और उस प्रतीक को नष्ट करने के बजाय उसे अपनाना बुद्धिमानी थी। उन्हें संवैधानिक प्रमुख, राजप्रमुख के रूप में बनाए रखा जाना था। फरवरी 1949 में, जब पटेल पहली बार हैदराबाद गए, तो निज़ाम हवाई अड्डे पर उनका इंतजार कर रहे थे। उन्होंने अपने विजेता का हाथ जोड़कर स्वागत किया। जैसे ही पटेल ने उन्हें विमान की खिड़की से देखा, उन्होंने अपने सचिव से चुपचाप टिप्पणी की, "तो, यह खोखले 'महामहिम' आखिरकार आ ही गए।" उन्होंने नमस्ते के साथ अभिवादन का जवाब दिया।

बाद में, एक निजी बैठक में, पटेल ने क्रूर स्पष्टवादिता के साथ बात की। उन्होंने निज़ाम को रज़ाकारों, पाकिस्तान के साथ गुप्त सौदों और नरमपंथियों की सलाह को नज़रअंदाज़ करने की उनकी दुखद मूर्खता की याद दिलाई। उन्होंने अपने सचिव से निज़ाम द्वारा लिखे गए एक दोहे का पाठ भी करवाया, जिसमें हिंदू धर्म के प्रतीकों का मज़ाक उड़ाया गया था। निज़ाम, पूरी तरह से टूट चुके, ने बहुत माफी मांगी, अपने गहरे अफसोस को व्यक्त किया और भारत के प्रति अपनी पूरी वफादारी का वचन दिया। यह शक्तिशाली सरदार पटेल और निज़ाम की बैठक इस नाटक का अंतिम अंक था। दिल्ली लौटने पर, पटेल ने उन्हें एक विजेता के रूप में नहीं, बल्कि एक राजनेता के रूप में लिखा: "जैसा कि मैंने महामहिम से कहा, गलती करना मानव स्वभाव है, और हर धर्म में यह सिखाया जाता है कि हमें माफ कर देना और भूल जाना चाहिए। यह हर व्यक्ति का कर्तव्य है कि वह सच्चे पश्चाताप से इस प्रक्रिया को तेज करे।"

हैदराबाद के समर्पण के साथ, सरदार पटेल के जीवन का महान मिशन—भारत का एकीकरण—पूरा हो गया। वह रियासत जो भारत के दिल में "कैंसर" थी, ठीक हो गई थी। एक विभाजित राष्ट्र का "टूटा हुआ बर्तन", जिसे उन्होंने एक बार "नौ छेदों वाला" बताया था, उस महान कुम्हार द्वारा पूरा कर दिया गया था। सरदार पटेल हैदराबाद एकीकरण केवल एक सैन्य जीत नहीं थी; यह एक लंबी ऐतिहासिक प्रक्रिया का समापन था। उस अंतिम बैठक में, साधारण सफेद खादी में 73 वर्षीय व्यक्ति केवल एक विजेता नहीं थे; वह एक नए भारत का अवतार थे, जो अतीत के दरारों को भरकर एक अटूट भविष्य का निर्माण कर रहे थे।

---

Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---

Swaraj - 08 - Pyarimohan Acharya: The Forgotten Rebel Who Forged Odisha's Identity

Pyarimohan Acharya: The Forgotten Rebel Who Forged Odisha's Identity

પ્યારીમોહન આચાર્ય: ઓડિશાની ઓળખ ઘડનાર વિસરાયેલા વિદ્રોહી

એક ઐતિહાસિક સંશોધક તરીકે, હું વારંવાર જોઉં છું કે રાષ્ટ્રીય ઇતિહાસના ભવ્ય ચિત્રો અસંખ્ય અકથિત વાર્તાઓના દોરાથી વણાયેલા હોય છે. આપણે મહાન વ્યક્તિઓને યાદ કરીએ છીએ, પરંતુ તેઓ આર્કાઇવ્સમાં, નાજુક દસ્તાવેજોમાં છૂપાયેલા છે, જ્યાં આપણને પરિવર્તનના સાચા શિલ્પકારો મળે છે. આવું જ એક નામ જે મારા સંશોધનમાં ગુંજી ઉઠ્યું તે હતું પ્યારીમોહન આચાર્ય. 5 ઓગસ્ટ, 1852ના રોજ કટકના કુઆંપાલમાં જન્મેલા, તેમની વાર્તા કહેવા જેવી છે - તે એ વાતનો પુરાવો છે કે કેવી રીતે એક વ્યક્તિનું સંક્ષિપ્ત, તેજસ્વી જીવન એક પ્રદેશના જાગરણનો પાયો નાખી શકે છે. તેઓ ઓડિશાના વિસરાયેલા સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓમાંના એક તરીકે ઊભા છે, એક એવી વ્યક્તિ જેનું કાર્ય પેઢીઓ સુધી ગુંજતું રહ્યું.

પ્યારીમોહનની ક્રાંતિકારી ભાવનાની ભઠ્ઠી તેમનો રેવનશો કોલેજનો સમય હતો. જ્યારે મોટાભાગના વિદ્યાર્થીઓ તેમના અભ્યાસમાં મગ્ન હતા, ત્યારે તેઓ એક ખૂબ મોટા ઉદ્દેશ્યથી ગ્રસ્ત હતા: તેમના લોકોનો સામાજિક-રાજકીય ઉત્કર્ષ. આ માત્ર યુવા આદર્શવાદ નહોતો; તેમનું આ એક કેન્દ્રિત મિશન હતું. એક વિદ્યાર્થી માટે આશ્ચર્યજનક હિંમતના કાર્યમાં, તેમણે એક પાક્ષિક પત્ર, ઉત્કલ પુત્ર શરૂ કર્યું. આ પ્રકાશન તેમની તલવાર બની ગયું, જેણે બ્રિટીશ વહીવટના અન્યાયોની નિર્ભયપણે ટીકા કરી. આનું મહત્વ ઓછું આંકી શકાય નહીં. આપણે ભારતીય રાષ્ટ્રવાદમાં સ્થાનિક પ્રેસની ભૂમિકા સમજવી જોઈએ; આ સ્થાનિક અખબારો જ એવા પ્રથમ મંચ હતા જેમણે અવાજ વગરના લોકોને અવાજ આપ્યો અને વસાહતી કથાઓને પડકારી. સ્વાભાવિક રીતે, ઓડિશા પર બ્રિટીશ શાસનની અસર અંગેની તેમની તીવ્ર ટીકાઓએ સત્તાવાળાઓને ગુસ્સે કર્યા. જ્યારે જિલ્લા મેજિસ્ટ્રેટે માફીની માંગ કરી, ત્યારે પ્યારીમોહને ઇનકાર કર્યો. 1871માં તેમનો બહિષ્કાર અંત નહોતો પણ એક મુક્તિ હતી, જેણે તેમને તેમના જીવનના સાચા આહ્વાનને અનુસરવા માટે સ્વતંત્ર કર્યા.

કોલેજ જીવનમાંથી મુક્ત થઈને, પ્યારીમોહને તરત જ તેમની ઊર્જાને એક એવા પ્રોજેક્ટમાં લગાવી દીધી જેને અન્ય લોકો અશક્ય માનતા હતા: એક ખાનગી હાઇ સ્કૂલની સ્થાપના કરી, એ પણ એક એવા યુગમાં જ્યાં શિક્ષણ મોટાભાગે બ્રિટીશરો દ્વારા નિયંત્રિત હતું, આ આત્મનિર્ણયનું એક ક્રાંતિકારી કૃત્ય હતું. તેઓ માનતા હતા કે સાચી રાષ્ટ્રીય ચેતના ફક્ત યુવાન મનને આકાર આપીને જ બનાવી શકાય છે, જે વસાહતી અભ્યાસક્રમના પૂર્વગ્રહોથી મુક્ત હોય. વર્ષોના અથાક પ્રયત્નો પછી, તેમણે 1875માં તેમની શાળાની સ્થાપના કરી. આજે, આ સંસ્થા પ્યારીમોહન એકેડેમી તરીકે ઊભી છે, જે તેમના દ્રષ્ટિકોણનું જીવંત સ્મારક છે. તેની સ્થાપના કટકમાં શિક્ષણના પ્રારંભિક ઇતિહાસમાં એક નિર્ણાયક ક્ષણ દર્શાવે છે, જે રાષ્ટ્રીય ગૌરવ અને બૌદ્ધિક સ્વતંત્રતામાં મૂળ ધરાવતી શિક્ષણ પ્રણાલી તરફના પરિવર્તનનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.

પ્યારીમોહન વિશે જે બાબત ખરેખર નોંધપાત્ર છે તે તેમના દ્રષ્ટિકોણની વિશાળતા છે. તેઓ સમજતા હતા કે જે લોકોનો કોઈ નોંધાયેલ ઇતિહાસ નથી, તેમની કોઈ ઓળખ નથી. તે સમયે, તેમની ભૂમિનો ઇતિહાસ ખંડિત હતો, જે ઘણીવાર તેના વિજેતાઓના દ્રષ્ટિકોણથી કહેવામાં આવતો હતો. તેથી, તેમણે તેમના પ્રદેશનો એક વ્યાપક ઇતિહાસ સંકલિત કરવાનું ભગીરથ કાર્ય હાથ ધર્યું. 1879માં, તેમની શ્રેષ્ઠ કૃતિ, ઉત્કલાર ઇતિહાસ (ઉત્કલ/ઓરિસ્સાનો ઇતિહાસ) પ્રકાશિત થઈ. આ ઓડિયા લોકો માટે, ઓડિયા ભાષામાં લખાયેલો ઓરિસ્સાનો પ્રથમ ઇતિહાસ હતો. ઉત્કલાર ઇતિહાસનું મહત્વ ગહન હતું; તેણે ઓરિસ્સાના લોકોને એક સહિયારી કથા, સામૂહિક ભૂતકાળની ભાવના અને એકીકૃત ઓળખ ઘડવા માટે એક શક્તિશાળી સાધન આપ્યું. આ એક જ કાર્યે ઓડિયા ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિમાં ગૌરવને પુનર્જીવિત કરવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી.

પ્યારીમોહનની સુધારણાની શોધ માત્ર રાજકારણ અને શિક્ષણ સુધી મર્યાદિત ન હતી; તે ઊંડી આધ્યાત્મિક હતી. ભક્ત કવિ મધુસૂદન રાવ જેવા મહાનુભાવો સાથેના તેમના ગાઢ સંબંધે તેમને બ્રહ્મોવાદ અપનાવવા પ્રેર્યા. ઓડિશામાં બ્રહ્મો સમાજનો પ્રભાવ ઉપખંડમાં ફેલાયેલી બૌદ્ધિક અને ધાર્મિક સુધારણાની એક મોટી લહેરનો ભાગ હતો. પ્યારીમોહન માટે, આ માત્ર શ્રદ્ધાનો ફેરફાર નહોતો; તે એક એવું દર્શન હતું જે એક સંયુક્ત, તર્કસંગત અને ન્યાયી સમાજના તેમના દ્રષ્ટિકોણ સાથે સુસંગત હતું, જે લોકોને વિભાજીત કરતા સિદ્ધાંતોથી મુક્ત હતું. 19મી સદીના ભારતના સમર્પિત સમાજ સુધારકોમાંના એક તરીકે, તેમણે કટકમાં 'બ્રહ્મોપાસના સમાજ'ની સ્થાપના કરી, જેનો ઉદ્દેશ્ય વિવિધ ધર્મોના લોકોને એક પરમ તત્વની ઉપાસના હેઠળ એક કરવાનો હતો, જે તેમના સમય માટે ખરેખર એક પ્રગતિશીલ આદર્શ હતો.

તેમની પ્રામાણિકતા સંપૂર્ણ અને સમાધાનહીન હતી. બ્રિટીશરોએ, તેમના પ્રભાવને ઓળખીને, તેમને ડેપ્યુટી મેજિસ્ટ્રેટ સહિત પ્રતિષ્ઠિત સરકારી હોદ્દાઓની ઓફર કરીને પોતાની સાથે લેવાનો પ્રયાસ કર્યો. પરંતુ પ્યારીમોહને તે બધાને નકારી દીધા. તેમનો અસ્વીકાર માત્ર રાજકીય નિવેદન નહોતું; તે આત્મ-સન્માનની ઊંડી ઘોષણા હતી. સત્તાવાળાઓને લખેલા એક પત્રમાં, તેમણે ખુમારી સાથે લખ્યું, "જો તમે મને વાઇસરોયનું પદ ઓફર કરશો, તો હું તેને કોઈપણ સંકોચ વિના ઠુકરાવી દઈશ." આ એક જ અવતરણ સૌથી સિદ્ધાંતવાદી ઓડિયા રાષ્ટ્રવાદી નેતાઓમાંના એકની ભાવનાને સમાવે છે. તેઓ સમજતા હતા કે સાચી શક્તિ અત્યાચારીના ટેબલ પર સ્થાન સ્વીકારવામાં નથી, પરંતુ પોતાના લોકોને પોતાનું નિર્માણ કરવા માટે સશક્ત બનાવવામાં છે.

પ્યારીમોહન આચાર્યનું જીવન દુઃખદ રીતે ટૂંકું હતું; 28 ડિસેમ્બર, 1881ના રોજ માત્ર 29 વર્ષની વયે તેમનું અવસાન થયું. તેમ છતાં, તે સંક્ષિપ્ત ગાળામાં, તેઓ એક પત્રકાર, એક શિક્ષણશાસ્ત્રી, એક ઇતિહાસકાર અને એક આધ્યાત્મિક સુધારક હતા. તેમણે રાષ્ટ્રીય ચેતનાની એવી જ્યોત પ્રગટાવી જે આગળ જતાં એક ગર્જના કરતી આગ બની. તેમણે તેમના લોકોને એ સમજાવવા માટે અથાક મહેનત કરી કે સ્વતંત્રતા તેમનો અવિભાજ્ય અધિકાર છે અને તેમણે તેને પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. ભલે તેમનું નામ અન્ય લોકો જેટલું વ્યાપકપણે જાણીતું ન હોય, તેમનો વારસો આધુનિક ઓડિશાના તાણાવાણામાં કોતરાયેલો છે. તેઓ એક શક્તિશાળી સ્મૃતિપત્ર છે કે ઇતિહાસ ફક્ત લાંબા જીવન અને ભવ્ય લડાઈઓથી જ નહીં, પરંતુ એક અલગ ભવિષ્યની કલ્પના કરવાની હિંમત કરનારાઓના સાહસની તીવ્ર, તેજસ્વી ઝલકથી પણ આકાર લે છે.

प्यारीमोहन आचार्य: ओडिशा की पहचान गढ़ने वाले विस्मृत विद्रोही

एक ऐतिहासिक शोधकर्ता के रूप में, मैं अक्सर पाता हूं कि राष्ट्रीय इतिहास के भव्य चित्र अनगिनत अनकही कहानियों के धागों से बुने होते हैं। हम बड़ी हस्तियों को याद करते हैं, लेकिन यह अभिलेखागार में, नाजुक दस्तावेजों में छिपा हुआ है, जहां हमें बदलाव के सच्चे वास्तुकार मिलते हैं। ऐसा ही एक नाम जो मेरे शोध में गूंजता रहा, वह था प्यारीमोहन आचार्य। 5 अगस्त, 1852 को कटक के कुआंपाल में जन्मे, उनकी कहानी बताए जाने योग्य है - यह इस बात का प्रमाण है कि कैसे एक व्यक्ति का संक्षिप्त, शानदार जीवन एक क्षेत्र के जागरण की नींव रख सकता है। वे ओडिशा के भूले-बिसरे स्वतंत्रता सेनानियों में से एक के रूप में खड़े हैं, एक ऐसा व्यक्ति जिसका काम पीढ़ियों तक गूंजता रहा।

प्यारीमोहन की क्रांतिकारी भावना की भट्टी उनका रावेनशॉ कॉलेज का समय था। जबकि अधिकांश छात्र अपनी पढ़ाई में डूबे हुए थे, वे एक बहुत बड़े उद्देश्य में तल्लीन थे: अपने लोगों का सामाजिक-राजनीतिक उत्थान। यह केवल युवा आदर्शवाद नहीं था; यह एक केंद्रित मिशन था। एक छात्र के लिए आश्चर्यजनक दुस्साहस के कार्य में, उन्होंने एक पाक्षिक पत्र, उत्कल पुत्र का शुभारंभ किया। यह प्रकाशन उनकी तलवार बन गया, जिसने ब्रिटिश प्रशासन के अन्यायों की निर्भीकता से आलोचना की। इसका महत्व कम नहीं आंका जा सकता। हमें भारतीय राष्ट्रवाद में स्थानीय प्रेस की भूमिका को समझना चाहिए; ये स्थानीय समाचार पत्र ही वे पहले मंच थे जिन्होंने बेजुबानों को आवाज दी और औपनिवेशिक आख्यानों को चुनौती दी। स्वाभाविक रूप से, ओडिशा पर ब्रिटिश शासन के प्रभाव की उनकी तीखी आलोचनाओं ने अधिकारियों को नाराज कर दिया। जब जिला मजिस्ट्रेट ने माफी की मांग की, तो प्यारीमोहन ने इनकार कर दिया। 1871 में उनका निष्कासन एक अंत नहीं बल्कि एक मुक्ति थी, जिसने उन्हें अपने जीवन के सच्चे आह्वान को आगे बढ़ाने के लिए स्वतंत्र कर दिया।

कॉलेज जीवन से मुक्त होकर, प्यारीमोहन ने तुरंत अपनी ऊर्जा को एक ऐसे प्रोजेक्ट में लगा दिया जिसे दूसरे असंभव मानते थे: एक निजी हाई स्कूल की स्थापना। एक ऐसे युग में जहां शिक्षा काफी हद तक अंग्रेजों द्वारा नियंत्रित थी, यह आत्मनिर्णय का एक क्रांतिकारी कार्य था। उनका मानना ​​था कि सच्ची राष्ट्रीय चेतना केवल युवा मनों को आकार देकर ही बनाई जा सकती है, जो औपनिवेशिक पाठ्यक्रम के पूर्वाग्रहों से मुक्त हों। वर्षों के अथक प्रयास के बाद, उन्होंने 1875 में अपने स्कूल की स्थापना की। आज, यह संस्थान प्यारीमोहन अकादमी के रूप में खड़ा है, जो उनके दृष्टिकोण का एक जीवंत स्मारक है। इसकी स्थापना कटक में शिक्षा के प्रारंभिक इतिहास में एक महत्वपूर्ण क्षण है, जो राष्ट्रीय गौरव और बौद्धिक स्वतंत्रता में निहित शिक्षा प्रणाली की ओर एक बदलाव का प्रतिनिधित्व करता है।

प्यारीमोहन के बारे में जो बात वास्तव में उल्लेखनीय है, वह उनके दृष्टिकोण की विशालता है। वे समझते थे कि जिस कौम का कोई दर्ज इतिहास नहीं होता, उसकी कोई पहचान नहीं होती। उस समय, उनकी भूमि का इतिहास खंडित था, जिसे अक्सर उसके विजेताओं के दृष्टिकोण से बताया जाता था। इसलिए, उन्होंने अपने क्षेत्र का एक व्यापक इतिहास संकलित करने का स्मारकीय कार्य किया। 1879 में, उनकी उत्कृष्ट कृति, उत्कलार इतिहास (उत्कल/उड़ीसा का इतिहास) प्रकाशित हुई। यह ओडिया लोगों के लिए, ओडिया भाषा में लिखा गया उड़ीसा का पहला इतिहास था। उत्कलार इतिहास का महत्व गहरा था; इसने उड़ीसा के लोगों को एक साझा आख्यान, सामूहिक अतीत की भावना और एक एकीकृत पहचान बनाने के लिए एक शक्तिशाली उपकरण दिया। इस एक कार्य ने ओडिया इतिहास और संस्कृति में गौरव को पुनर्जीवित करने में महत्वपूर्ण भूमिका निभाई।

प्यारीमोहन की सुधार की खोज केवल राजनीति और शिक्षा तक ही सीमित नहीं थी; यह गहन रूप से आध्यात्मिक थी। भक्त कवि मधुसूदन राव जैसे दिग्गजों के साथ उनके घनिष्ठ संबंध ने उन्हें ब्रह्म समाज को अपनाने के लिए प्रेरित किया। ओडिशा में ब्रह्म समाज का प्रभाव उपमहाद्वीप में चल रही बौद्धिक और धार्मिक सुधार की एक बड़ी लहर का हिस्सा था। प्यारीमोहन के लिए, यह केवल आस्था का परिवर्तन नहीं था; यह एक ऐसा दर्शन था जो एक संयुक्त, तर्कसंगत और न्यायपूर्ण समाज के उनके दृष्टिकोण के साथ संरेखित था, जो लोगों को विभाजित करने वाले हठधर्मिता से मुक्त था। 19वीं सदी के भारत के समर्पित समाज सुधारकों में से एक के रूप में, उन्होंने कटक में 'ब्रह्मोपासना समाज' की स्थापना की, जिसका उद्देश्य विभिन्न धर्मों के लोगों को एक सर्वोच्च सत्ता की पूजा के तहत एकजुट करना था, जो उनके समय के लिए वास्तव में एक प्रगतिशील आदर्श था।

उनकी सत्यनिष्ठा पूर्ण और अडिग थी। अंग्रेजों ने उनके प्रभाव को पहचानते हुए, उन्हें डिप्टी मजिस्ट्रेट सहित प्रतिष्ठित सरकारी पदों की पेशकश करके अपने साथ मिलाने की कोशिश की। प्यारीमोहन ने उन सभी को अस्वीकार कर दिया। उनका इनकार केवल एक राजनीतिक बयान नहीं था; यह आत्म-सम्मान की एक गहरी घोषणा थी। अधिकारियों को लिखे एक पत्र में, उन्होंने प्रसिद्ध रूप से लिखा, "यदि आप मुझे वायसराय का पद प्रदान करते हैं, तो मैं उसे बिना किसी हिचकिचाहट के ठुकरा दूंगा।" यह एक उद्धरण सबसे सैद्धांतिक ओडिया राष्ट्रवादी नेताओं में से एक की भावना को समाहित करता है। वे समझते थे कि असली शक्ति उत्पीड़क की मेज पर एक सीट स्वीकार करने में नहीं है, बल्कि अपने लोगों को अपना निर्माण करने के लिए सशक्त बनाने में है।

प्यारीमोहन आचार्य का जीवन दुखद रूप से छोटा था; 28 दिसंबर, 1881 को मात्र 29 वर्ष की आयु में उनका निधन हो गया। फिर भी, उस संक्षिप्त अवधि में, वे एक पत्रकार, एक शिक्षाविद्, एक इतिहासकार और एक आध्यात्मिक सुधारक थे। उन्होंने राष्ट्रीय चेतना की एक ऐसी लौ जलाई जो आगे चलकर एक दहाड़ती आग बन गई। उन्होंने अपने लोगों को यह एहसास दिलाने के लिए अथक परिश्रम किया कि स्वतंत्रता उनका अहस्तांतरणीय अधिकार है और उन्हें इसे प्राप्त करने का प्रयास करना चाहिए। यद्यपि उनका नाम दूसरों की तरह व्यापक रूप से ज्ञात नहीं हो सकता है, उनकी विरासत आधुनिक ओडिशा के ताने-बाने में उकेरी गई है। वे एक शक्तिशाली अनुस्मारक हैं कि इतिहास केवल लंबे जीवन और भव्य लड़ाइयों से नहीं बनता, बल्कि उन लोगों के साहस की तीव्र, शानदार चमक से भी बनता है जो एक अलग भविष्य की कल्पना करने का साहस करते हैं।

Pyarimohan Acharya: The Forgotten Rebel Who Forged Odisha's Identity

As a historical researcher, I often find that the grand tapestries of national histories are woven with threads of countless untold stories. We remember the towering figures, but it's in the archives, tucked away in brittle documents, that we find the true architects of change. One such name that echoed through my research was Pyarimohan Acharya. Born on August 5, 1852, in Kuanpal, Cuttack, his is a story that begs to be told—a testament to how one individual’s brief, brilliant life could lay the foundation for a region's awakening. He stands as one of the most significant forgotten freedom fighters of Odisha, a man whose work rippled through generations.

The crucible of Pyarimohan’s revolutionary spirit was his time at Ravenshaw College. While most students were absorbed in their studies, he was consumed by a far greater purpose: the socio-political upliftment of his people. This wasn't mere youthful idealism; it was a focused mission. In a stunning act of audacity for a student, he launched a fortnightly paper, the Utkala Putra. This publication became his sword, fearlessly criticizing the injustices of the British administration. The significance of this cannot be overstated. We must understand the role of the vernacular press in Indian nationalism; these local papers were the first platforms to give a voice to the voiceless and challenge colonial narratives. Naturally, his sharp critiques of the impact of British rule on Odisha infuriated the authorities. When the District Magistrate demanded an apology, Pyarimohan refused. His expulsion in 1871 wasn't an end but a liberation, setting him free to pursue his life's true calling.

Unchained from collegiate life, Pyarimohan immediately channeled his energy into a project others deemed impossible: establishing a private high school. In an era where education was largely controlled by the British, this was a radical act of self-determination. He believed that true national consciousness could only be built by shaping young minds, free from the biases of a colonial curriculum. After years of tireless effort, he founded his school in 1875. Today, this institution stands as the Pyarimohan Academy, a living monument to his vision. Its establishment marks a pivotal moment in the early history of education in Cuttack, representing a shift towards an education system rooted in national pride and intellectual freedom.

What’s truly remarkable about Pyarimohan is the sheer breadth of his vision. He understood that a people without a recorded history are a people without an identity. At the time, the history of his land was fragmented, often told through the lens of its conquerors. So, he undertook the monumental task of compiling a comprehensive history of his region. In 1879, his masterpiece, Utkalara Itihasa (The History of Utkala/Orissa), was published. This was the first history of Orissa written in the Odia language, for the Odia people. The significance of Utkalara Itihasa was profound; it gave the people of Orissa a shared narrative, a sense of collective past, and a powerful tool for forging a unified identity. This single act was instrumental in reviving pride in Odia history and culture.

Pyarimohan’s quest for reform was not confined to politics and education; it was deeply spiritual. His close association with luminaries like Bhakta Kavi Madhusudan Rao led him to embrace Brahmoism. The Brahmo Samaj influence in Orissa was part of a larger wave of intellectual and religious reform sweeping across the subcontinent. For Pyarimohan, this wasn't just a change of faith; it was a philosophy that aligned with his vision of a united, rational, and just society, free from the dogmas that divided people. As one of the dedicated social reformers in 19th-century India, he established the ‘Brahmopasana Samaj’ in Cuttack, aiming to unite people of different faiths under the worship of one Supreme Being, a truly progressive ideal for his time.

His integrity was absolute and uncompromising. The British, recognizing his influence, tried to co-opt him with offers of prestigious government posts, including Deputy Magistrate. Pyarimohan refused them all. His rejection was not just a political statement; it was a profound declaration of self-respect. In a letter to the authorities, he famously wrote, "If you offer me the post of Viceroy, I shall spurn it without any hesitation." This single quote encapsulates the spirit of one of the most principled Odia nationalist leaders. He understood that true power lay not in accepting a seat at the oppressor's table but in empowering his own people to build their own.

Pyarimohan Acharya's life was tragically short; he passed away on December 28, 1881, at the age of just 29. Yet, in that brief span, he was a journalist, an educator, a historian, and a spiritual reformer. He ignited a flame of national consciousness that would grow into a roaring fire. He worked tirelessly to make his people realize that freedom was their inalienable right and that they must strive to achieve it. Though his name may not be as widely known as others, his legacy is etched into the very fabric of modern Odisha. He is a powerful reminder that history is not only shaped by long lives and grand battles but also by the intense, brilliant flashes of courage from those who dare to imagine a different future.

---

Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel

---