અમદાવાદથી સરદાર પટેલે સ્ત્રીઓને સત્તાનો અધિકાર અપાવ્યો
આજેઆપણે એવા યુગમાં જીવી રહ્યા છીએ જ્યાં વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજીએ કલ્પના અને
વાસ્તવિકતા વચ્ચેના ભેદને લગભગ ભૂંસી નાખ્યો છે. એક જમાનામાં જે ચંદ્ર પર જવું
અશક્ય લાગતું હતું, ત્યાં
આજે મનુષ્ય વસવાટ કરવાની યોજનાઓ ઘડી રહ્યો છે. મંગળ પર માનવ વસાહતો સ્થાપવાની
તૈયારીઓ ચાલી રહી છે. પરંતુ, આ ભૌતિક પ્રગતિની ચમકદમક વચ્ચે ભારતીય સમાજમાં એક એવો વિરોધાભાસ છુપાયેલો છે
જે આપણને વિચારતા કરી મૂકે છે. શું આપણી સામાજિક પ્રગતિ આપણી વૈજ્ઞાનિક પ્રગતિ
સાથે તાલ મિલાવી શકી છે?
આ પ્રશ્નનો ઉત્તર મેળવવા માટે આપણે વર્તમાન સમયમાં સંસદમાં ચર્ચાતા 'મહિલા અનામત બિલ' (Women's Reservation Bill)
ના ઇતિહાસના એ પાનાઓ ઉલટાવવા પડશે જે આજથી લગભગ ૧૦૦ વર્ષ
પહેલાં લખાયા હતા. ભારતના લોખંડી પુરુષ સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલની એક એવી
દીર્ઘદ્રષ્ટિની, જેણે
સ્ત્રી સશક્તિકરણનો પાયો નાખ્યો હતો.
આજે પણ જ્યારે સ્ત્રીઓ પોતાના રાજકીય કે અન્ય અધિકારો માટે લડત આપતી હોય, ત્યારે ૧૯૧૮-૧૯૧૯નો એ સમયગાળો યાદ કરવો અનિવાર્ય બની જાય છે
જ્યારે સરદાર પટેલે એકલા હાથે પુરુષપ્રધાન સમાજની માનસિકતાને પડકારી હતી.
૨૦મી સદીની શરૂઆતમાં ભારત બ્રિટિશ શાસન હેઠળ હતું. તે સમયે મુંબઈ (બોમ્બે)
ભારતની આર્થિક રાજધાની અને સૌથી 'સુધરેલું' મહાનગર
ગણાતું હતું. અંગ્રેજી કેળવણી, આધુનિક રહેણીકરણી અને વેપાર-ઉદ્યોગથી ધમધમતું મુંબઈ સ્વાભાવિક રીતે જ
પ્રગતિશીલ વિચારોનું કેન્દ્ર હોવું જોઈતું હતું. બીજી તરફ, અમદાવાદ એક ઔદ્યોગિક શહેર હોવા છતાં, ત્યાં સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ અને ગાંધીવાદી વિચારધારાના બીજ
રોપાઈ રહ્યા હતા.
પહેલી નજરે સામાન્ય તર્ક એવો હોય કે સ્ત્રી સ્વાતંત્ર્ય અને સમાનતાની પહેલ
મુંબઈ જેવા મેટ્રોપોલિટન શહેરમાંથી થવી જોઈએ. પરંતુ ઇતિહાસ સાક્ષી છે કે ક્યારેક 'ભણેલા-ગણેલા' લોકોની માનસિકતા પણ અભણ કરતાં વધુ સંકુચિત હોઈ શકે છે.
૧૯૧૮માં મુંબઈ અને અમદાવાદ વચ્ચે જે ઘટનાઓ બની, તેણે સાબિત કરી દીધું કે આધુનિકતા એ કપડાંમાં નહીં, પણ વિચારોમાં હોય છે.
તારીખ ૧૨ ડિસેમ્બર ૧૯૧૮ના રોજ મુંબઈ મહાનગરપાલિકા (Bombay
Municipal Corporation) સમક્ષ એક ઐતિહાસિક
પ્રસ્તાવ રજૂ કરવામાં આવ્યો. પ્રસ્તાવ સાદો અને સરળ હતો: સ્ત્રીઓને
મ્યુનિસિપાલિટીના સભાસદ (સભ્ય) બનવાનો અધિકાર આપવો.
આ પ્રસ્તાવ પર જ્યારે ચર્ચા શરૂ થઈ, ત્યારે મુંબઈના તત્કાલીન નગરશેઠો અને સભાસદોએ જે દલીલો કરી, તે આજે વાંચીએ તો પણ આપણું માથું શરમથી ઝૂકી જાય. તે સમયે
મુંબઈના સભાસદોએ સ્ત્રીઓને સત્તામાં આવતી રોકવા માટે "ગૃહકાર્ય" અને
"બાળઉછેર" ને ઢાલ બનાવી હતી.
ઐતિહાસિક દસ્તાવેજો મુજબ, વિરોધ પક્ષના સભ્યોએ એવી દલીલો કરી હતી કે:
"જો સ્ત્રીઓ મ્યુનિસિપાલિટીમાં આવીને બેસશે તો તેમના ઘરના
કામનું શું થશે? ગૃહકાર્યને મોટો ધક્કો પહોંચશે."
"સ્ત્રીઓ તો ફક્ત રસોડામાં
કામ કરવા અને છોકરાં ઉછેરવા માટે જ લાયક છે."
"તેમને ઘરની ચાર દીવાલોની
વચ્ચે જ રહેવાની જરૂર છે. જો તેઓ આવી જાહેર બાબતોમાં ધ્યાન આપશે તો પુરુષો શું
કરશે?"
આ દલીલો માત્ર સ્ત્રીવિરોધી નહોતી, પરંતુ તે સ્ત્રીઓની બૌદ્ધિક ક્ષમતાનું અપમાન હતું. મુંબઈના
સભાસદોનો ડર એ હતો કે જો સ્ત્રીઓ જાહેર જીવનમાં આવશે, તો પુરુષોનું વર્ચસ્વ ઘટી જશે. પરિણામે, મુંબઈ જેવી આધુનિક ગણાતી નગરીમાં આ ઠરાવનો જબરદસ્ત વિરોધ
થયો અને તેને ફગાવી દેવામાં આવ્યો. મુંબઈએ સાબિત કરી દીધું કે ભૌતિક વિકાસ હોવા
છતાં,
માનસિક રીતે તે હજુ પણ મધ્યયુગીન યુગમાં જીવતું હતું.
જ્યારે મુંબઈ સ્ત્રીઓને રસોડામાં પાછી મોકલવાની વકીલાત કરી રહ્યું હતું, ત્યારે ગુજરાતમાં, અને ખાસ કરીને અમદાવાદમાં, એક અલગ જ પવન ફૂંકાઈ રહ્યો હતો. મહાત્મા ગાંધીના આગમન અને
હોમરૂલ લીગની પ્રવૃત્તિઓને કારણે ગુજરાતની સ્ત્રીઓ જાગૃત થઈ ચૂકી હતી.
સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ, ખાસ
કરીને ખેડા સત્યાગ્રહ દરમિયાન, સ્ત્રીઓએ ઘરનો ઉંબરો ઓળંગી લીધો હતો. તેઓ માત્ર દેખાવ ખાતર નહીં, પણ ખભેખભા મિલાવીને લડત આપી રહી હતી. આ સ્ત્રીઓએ સાબિત કરી
દીધું હતું કે તેઓ ઘર પણ સંભાળી શકે છે અને દેશ પણ. અમદાવાદ અને ગુજરાતની સ્ત્રીઓ
જાહેર પ્રવૃત્તિઓમાં લાંબા સમયથી ભાગ લેતી થઈ ગઈ હતી. કોંગ્રેસના અધિવેશનો હોય કે
સ્થાનિક ચળવળો, બહેનોની
હાજરી નોંધપાત્ર હતી.
આ બદલાયેલા વાતાવરણમાં, ૨૧મી
સદીના પ્રારંભમાં જે પરિવર્તનની અપેક્ષા રખાય છે, તે ૨૦મી સદીની શરૂઆતમાં જ અમદાવાદમાં જોવા મળ્યું હતું.
આ સમગ્ર ઘટનાક્રમમાં વલ્લભભાઈ પટેલનો પ્રવેશ થાય છે જેણે સમાજની તાસીર પણ બદલી
નાખી – સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ. એક બેરિસ્ટર તરીકે સરદાર પટેલની કાયદાકીય સમજ અદભૂત
હતી,
અને એક સમાજ સુધારક તરીકેની તેમની દ્રષ્ટિ તેનાથી પણ વધુ
તીક્ષ્ણ હતી.
સરદાર પટેલે જોયું કે મુંબઈમાં જે થયું તે અન્યાયી છે. તેમણે અભ્યાસ કર્યો કે
સ્ત્રીઓને રોકવા માટેનું મૂળ કારણ શું છે? તેમને જણાયું કે 'બોમ્બે ડિસ્ટ્રીક્ટ મ્યુનિસિપલ એક્ટ'
(Bombay District Municipal Act) ની કલમ ૧૫(૧) (સી) સ્ત્રીઓને મ્યુનિસિપાલિટીના સભાસદ થવા માટે ગેરલાયક ઠેરવે છે. આ કાયદો જ
લિંગભેદ પર આધારિત હતો.
સરદાર પટેલ માત્ર વાતો કરવામાં માનતા નહોતા. તેમણે આ કાયદાકીય અવરોધને દૂર
કરવા માટે એક વ્યૂહાત્મક પગલું ભર્યું. સરદાર વલ્લભભાઈ જેવા લાંબાગાળાનું
વિચારનારા રાજનીતિજ્ઞ પર સ્ત્રીઓની વર્ષો જૂની માંગણીની અસર થઈ હતી.
દીર્ઘદ્રષ્ટિથી જોનારા સરદારે ૧૩ ફેબ્રુઆરી ૧૯૧૯ ના રોજ અમદાવાદ મ્યુનિસિપલ પ્રમુખ રમણભાઈ નીલકંઠને એક કડક
નોટિસ મોકલી.
સરદાર પટેલે પોતાની નોટિસ અને ત્યારબાદની સામાન્ય સભામાં જે દલીલો રજૂ કરી, તે આજે પણ સંસદમાં ગુંજવી જોઈએ. તેમણે સ્પષ્ટ કહ્યું કે
કાયદો બદલવો એ મ્યુનિસિપાલિટીના હાથમાં ભલે ન હોય, પણ અન્યાયી કાયદા સામે અવાજ ઉઠાવવો અને સરકારને તેને
બદલવાની ફરજ પાડવી એ મ્યુનિસિપાલિટીની નૈતિક જવાબદારી છે.
૧૩ માર્ચ ૧૯૧૯ ના રોજ અમદાવાદ મ્યુનિસિપાલિટીની સામાન્ય સભા મળી. સરદાર
પટેલે પોતાની દરખાસ્તના સમર્થનમાં જે કહ્યું તે સુવર્ણ અક્ષરે લખવા જેવું છે:
"બોમ્બે ડિસ્ટ્રીક્ટ મ્યુનિસિપલ એક્ટની કલમ ૧૫(૧) (સી) ને
કારણે કોઈ પણ સ્ત્રી મ્યુનિસિપાલિટીની સભ્ય બની શકતી નથી. સમાજની અડધા જેટલી વસ્તી
જો સ્ત્રીઓની હોય તો તેમને આવા ભેદભાવવાળા કાયદાને કારણે તેમના હકથી વંચિત કેમ
રાખી શકાય? શું આવા ભેદભાવવાળા કાયદાને બદલી શકાય નહિ? મને ખબર છે કાયદો બદલવાની સત્તા મ્યુનિસિપાલિટી પાસે નથી.
જો બધી જ મ્યુનિસિપાલિટીઓ આવા અન્યાયી કાયદાને બદલવાની માંગ કરે તો ચોક્કસ સરકારને
પુનઃવિચારણા કરવા ફરજ પડે."
સરદારની આ હાકલમાં કોઈ રાજકીય સ્વાર્થ નહોતો, પણ સામાજિક ન્યાયની તડપ હતી. પરિણામ એ આવ્યું કે અમદાવાદ
મ્યુનિસિપાલિટીના સભ્યોએ એક જ સૂરે, કોઈ પણ વિરોધ વગર, આ દરખાસ્તને વધાવી લીધી અને સર્વાનુમતે ઠરાવ પસાર કર્યો. આ
ક્ષણ હતી જ્યારે અમદાવાદે મુંબઈને મહાત કરી દીધું હતું.
આ લડતમાં માત્ર નેતાઓ જ નહીં, પણ તે સમયના પત્રકારો અને બૌદ્ધિકો પણ જોડાયા હતા. ગુજરાતના ઈન્દુલાલ યાજ્ઞિકે
તેમના સામયિક 'નવજીવન અને સત્ય' ના માર્ચ ૧૯૧૯ના અંકમાં "સ્ત્રીઓના મ્યુનિસિપલ
હક્ક" નામના લેખમાં પુરુષોનો ઉધડો લેતા લખ્યું હતું.
તેમણે અત્યંત તાર્કિક દલીલ કરી હતી:
"સ્ત્રીઓ સ્ત્રીઓ છે એવા જાતિભેદના કારણસર તેમને તેમના હક
બક્ષવામાં ન આવે તે બહુ જ દિલગીરીની વાત છે. જે પુરુષો વિદ્વાન ને લાયક હોય છે ને
જેમણે બધી બાબતનો પૂરેપૂરો અભ્યાસ કર્યો હોય છે તે જ પુરુષોને પ્રજા તેમના
પ્રતિનિધિઓ તરીકે મોકલે છે. તેવી જ રીતે બધી સ્ત્રીઓ કાંઈ મ્યુનિસિપાલિટીની સભાસદ
થવા માંગતી નથી, પણ તેમાંની કેટલીક કેળવાયેલી અને લાયક વિદ્વાન સ્ત્રીઓ જ
તેમના પ્રતિનિધિ તરીકે તે સંસ્થામાં મોકલવા ઈચ્છા ધરાવે છે."
ઈન્દુલાલની કલમે સરદારના પ્રસ્તાવને લોકલાગણીનું સમર્થન પૂરું પાડ્યું. આ એ
સમય હતો જ્યારે મીડિયા અને રાજનીતિ બંને સામાજિક સુધારણા માટે સાથે મળીને કામ કરતા
હતા.
અમદાવાદ મ્યુનિસિપાલિટીએ જે ઠરાવ પસાર કરીને સરકારને મોકલ્યો, તેની અસર જબરદસ્ત થઈ. અમદાવાદે નામદાર સરકારને એકમતે અરજ
કરી કે કાયદામાં સુધારો કરવામાં આવે.
આ દબાણને કારણે, અને
મોન્ટેગ્યુ ચેમ્સફર્ડ સુધારાની જોગવાઈઓને ધ્યાનમાં રાખીને, આખરે બ્રિટિશ સરકારને ઝુકવું પડ્યું. ૧૯૨૩માં મ્યુનિસિપલ એક્ટમાં સુધારો થયો. જૂન ૧૯૨૬થી સ્ત્રીઓ માટે "અનામત બેઠકો" નો અમલ
શરૂ થયો. જે બીજ સરદાર પટેલે ૧૯૧૯માં રોપ્યું હતું, તે એક વટવૃક્ષ બનીને ઉભરી આવ્યું. આ એ સમય હતો જ્યારે
ભારતના અન્ય શહેરો હજુ સ્ત્રી શિક્ષણ વિશે વિચારતા હતા, ત્યારે ગુજરાતે સ્ત્રીઓને રાજકીય સત્તામાં ભાગીદાર બનાવી
દીધી હતી.
આજે જ્યારે આપણે આ ઐતિહાસિક ઘટનાને યાદ કરીએ છીએ, ત્યારે મનમાં એક પ્રશ્ન થાય છે: શું આપણે ખરેખર આગળ વધ્યા
છીએ?
એક જમાનામાં મુંબઈના જે સભ્યો કહેતા હતા કે સ્ત્રીઓનું કામ માત્ર રસોડાનું છે, તેવી જ માનસિકતા આજે પણ ક્યાંક ને ક્યાંક ડોકિયાં કરે છે.
આજે સંસદમાં મહિલા અનામત બિલ પસાર કરવા માટે દાયકાઓ નીકળી જાય છે. સરદાર પટેલની એ
વાત આજે પણ એટલી જ પ્રસ્તુત છે કે "અડધી વસ્તીને કાયદાથી વંચિત કેમ રાખી શકાય?"
સરદાર પટેલે ૧૦૦ વર્ષ પહેલાં જે રસ્તો બતાવ્યો હતો, તે રસ્તા પર ચાલવું એ જ સાચી શ્રદ્ધાંજલિ છે. સ્ત્રીઓ
પુરુષોના હક છીનવી લેવા માંગતી નથી, પણ તેઓ સાથે રહીને રાષ્ટ્રનિર્માણમાં મદદરૂપ થવા માંગે છે –
આ વિચાર આજે પણ એટલો જ સત્ય છે જેટલો ૧૯૧૯માં હતો.
અમદાવાદની આ જીત માત્ર એક શહેરની જીત નહોતી, પણ તે ભારતીય નારીની ક્ષમતા અને સરદાર પટેલની લોખંડી
ઈચ્છાશક્તિનો વિજય હતો. ઇતિહાસ સાક્ષી છે કે જ્યારે જ્યારે સમાજમાં પરિવર્તનની
જરૂર પડી છે, ત્યારે
ગુજરાતે નેતૃત્વ પૂરું પાડ્યું છે.
Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel