સરદાર સાહેબના એ આખરી અઢી વર્ષ
૧૫ ઓગસ્ટ, ૧૯૪૭ની મધ્યરાત્રિનો સમય માત્ર એક રાષ્ટ્રનો જન્મ નહોતો; તે તેની સૌથી કઠોર અને અગ્નિપરીક્ષાની શરૂઆત હતી. જ્યારે
જવાહરલાલ નેહરુનું છટાદાર "નિયતિ સાથે મિલન" (Tryst with Destiny) ભાષણ સૂતેલી દુનિયામાં ગુંજી રહ્યું
હતું, ત્યારે ભારતીય ઉપમહાદ્વીપ હર્ષોલ્લાસભરી સ્વંત્રતતા અને
અકથ્ય ભયાનકતાની એક ખંડિત વાસ્તવિકતામાં જાગી રહ્યું હતું. આઝાદીનો આનંદ
ભાગલામાંથી વહેતી લોહીની નદીઓમાં ડૂબી ગયો હતો. એક નવા રાષ્ટ્રનો જન્મ થયો હતો, પરંતુ તે લોહીલુહાણ, વિભાજીત અને પતનની અણી પર
હતું. આઝાદીની ખુશી, ભાગલાની ચીસોમાં ડૂબી ગઈ. એ એટલો ઊંડો ઘા હતો કે આપણું નવું
રાષ્ટ્ર ચાલતા શીખે તે પહેલાં જ મૃત્યુ પામે તેવો ભય હતો. લાખો લોકો ઘરવિહોણા થયા.
દિલ્હીમાં ટ્રેનો મુસાફરોથી નહીં, પણ શાંત, નિર્જીવ લાશોથી ભરાઈને આવતી હતી. શહેર પોતે કોમી રમખાણોની
આગમાં સળગી રહ્યું હતું.
આ મહાતોફાનની વચ્ચે એક ૭૨ વર્ષીય મહાનાયકે કદમ મૂક્યો, જેમનું શરીર જીવનભરના સંઘર્ષ અને કથળતા સ્વાસ્થ્યથી જર્જરિત
થઈ ચૂક્યું હતું, પરંતુ જેમની ઇચ્છાશક્તિ અતૂટ સંકલ્પની
અગ્નિમાં ઘડાઈને પોલાદ જેવી બની ગઈ હતી. આ હતા સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ, ભારતના પ્રથમ નાયબ વડાપ્રધાન,
ગૃહમંત્રી, રજવાડાં ખાતાના મંત્રી અને માહિતી અને પ્રસારણ મંત્રી.
તેમના જીવનના અંતિમ અઢી વર્ષ, ૧૫ ડિસેમ્બર, ૧૯૫૦ના રોજ તેમના અવસાન
સુધી, કોઈ શાંત નિવૃત્તિનો સમયગાળો નહોતો - હકીકતમાં આ સમયગાળો તેમની નિવૃત્તિનો હોવો
જોઈતો હતો. પરંતુ, તે તેમની પોતાની નશ્વરતા સામે એક ઉન્મત્ત, ભયાવહ અને તેજસ્વી રીતે પાર પાડવામાં આવેલી દોડ હતી. આ
સમયગાળામાં માત્ર દેશી રજવાડાંનું વિલિનીકરણ જ નહીં,
પરંતુ
આધુનિક ભારતીય રાજ્યના પાયાનું નિર્માણ પણ થયું - તેની સનદી સેવાઓ, તેનું પોલીસ દળ, તેની આર્થિક દિશા અને, સૌથી મહત્ત્વનું, તેનો બંધારણીય પાયો. આ એ
વાતની નિર્ણાયક ગાથા છે, જે બંધારણ સભામાં તેમના
પોતાના શબ્દો અને તેમના સંકટ વ્યવસ્થાપનની વિગતોથી સમૃદ્ધ છે, કે કેવી રીતે શારીરિક રીતે ભાંગી પડેલા એક વ્યક્તિએ, પોતાની બીમારીના બિછાનેથી,
ભારત
ગણરાજ્યના અંતિમ અને સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ શિલ્પી તરીકેની ભૂમિકા ભજવી.
૧૯૪૭ પહેલાંનો ભારતનો નકશો જુઓ. તે તૂટેલા અરીસા જેવો
દેખાતો હતો. એક તરફ બ્રિટિશ ભારત હતું, અને બીજી તરફ ૫૬૫ રજવાડાં હતાં. હૈદરાબાદ અને કાશ્મીર જેવા
મોટા, અને કેટલાક એટલા નાના કે
નકશા પર શોધવા પણ મુશ્કેલ. દરેકનો પોતાનો રાજા, પોતાની સેના, પોતાના કાયદા. અંગ્રેજોએ તેમને પસંદગી આપી: ભારતમાં જોડાઓ, પાકિસ્તાનમાં જોડાઓ, અથવા સ્વતંત્ર રહો. તેમણે દિવસ-રાત કામ કર્યું, પોલીસ તૈનાત કરી, રાહત શિબિરોનું આયોજન
કર્યું અને તાકીદની બેઠકો યોજી. એક પ્રખ્યાત કિસ્સો છે કે તેઓ જાતે દિલ્હીના
રસ્તાઓ પર નાની પોલીસ ટુકડી સાથે પેટ્રોલિંગ કરતા,
ગુસ્સે
ભરાયેલા ટોળાનો સામનો કરતા, અને તેમની શાંત અને મક્કમ
હાજરી શહેરના સળગતા ઘા પર મલમ જેવું કામ કરતી. તેઓ સમજતા હતા કે કાયદો અને
વ્યવસ્થા વિના કોઈ આઝાદી, કોઈ રાષ્ટ્ર, કોઈ ભવિષ્ય ન હોઈ શકે. તેઓ ભાગલાની એ ભયાનક માનવીય કિંમતનો
સીધો સામનો કરી રહ્યા હતા, અને એ સુનિશ્ચિત કરી
રહ્યા હતા કે ભારતનું હૃદય, દિલ્હી, ભાંગી ન પડે. આ તેમના નેતૃત્વનો વાસ્તવિક પ્રભાવ હતો - એક
પછી એક મક્કમ નિર્ણય દ્વારા જીવ બચાવવા.
જ્યારે ઘણા લોકો આ ભયાનકતા જોઈને સ્તબ્ધ થઈ ગયા હતા, ત્યારે ગૃહમંત્રી તરીકે સરદાર દેશના રક્ષક બન્યા. તેઓ સંકટ
સમયે કાવ્યાત્મક શબ્દો બોલનારા માણસ ન હતા. તેઓ કામ કરનારા માણસ હતા. તેમના વાક્યો
ટૂંકા, સ્પષ્ટ અને કડક બની ગયા.
"વ્યવસ્થા પાછી સ્થપાવી
જોઈએ."
"લોકોનું રક્ષણ થવું
જોઈએ."
"આ ગાંડપણ બંધ થવું
જોઈએ."
તેમના વિશ્વાસુ સાથી વી.પી. મેનન સાથે મળીને, તેમણે આધુનિક ઇતિહાસની સૌથી અવિશ્વસનીય રાજકીય વાટાઘાટો શરૂ
કરી. તેમની પદ્ધતિ માનવ મનોવિજ્ઞાન અને વ્યૂહરચનાનો ઉત્તમ નમૂનો હતી, જેને ઘણીવાર 'સામ અને દામ'ની નીતિ કહેવાય છે.
આઝાદી સમયે પટેલ સમક્ષ જે પડકારોનો પહાડ હતો તે પ્રલયકારી
હતો. આધુનિક ઇતિહાસમાં કોઈ પણ નેતાને એક સાથે આવા વિનાશક સંકટોના સંગમનો વારસો
મળ્યો નથી.
ð ભાગલાનો હોલોકોસ્ટ: ગૃહમંત્રી તરીકે, પટેલને તરત જ ભાગલાના
ક્રૂર પરિણામોનો સામનો કરવો પડ્યો. તે અકલ્પનીય પ્રમાણમાં એક માનવીય આપત્તિ હતી.
ઇતિહાસના સૌથી મોટા પારસ્પરિક સ્થળાંતરમાં દસ લાખ લોકો રસ્તા પર હતા, અને ચારે બાજુ વ્યાપક નરસંહાર, અપહરણ અને અકલ્પનીય બર્બરતા ફેલાયેલી હતી. પંજાબની ફળદ્રુપ
જમીનોમાં અન્ન ઉત્પાદન ખોરવાઈ જતાં દુકાળનો ઓળો મંડરાઈ રહ્યો હતો.
ð બાલ્કનાઇઝેશનનો બોમ્બ: ૧૯૪૭નો ભારતીય સ્વતંત્રતા અધિનિયમ એક કાનૂની ટાઇમ બોમ્બ
હતો. ૫૬૫થી વધુ રજવાડાંને ભારત, પાકિસ્તાન સાથે જોડાવા
અથવા સ્વતંત્ર રહેવાનો વિકલ્પ આપીને, તેણે ઉપમહાદ્વીપને હજારો
ઝઘડતા ટુકડાઓમાં વિખેરી નાખવાનો ભય ઊભો કર્યો હતો. હૈદરાબાદ, ત્રાવણકોર, કાશ્મીર અને ભોપાલ જેવા
શક્તિશાળી રાજ્યો સક્રિયપણે સ્વતંત્રતાની શોધમાં હતા, એક એવી પરિસ્થિતિ જેણે ભૂ-રાજકીય દુઃસ્વપ્ન સર્જ્યું હોત.
ð કોમી દાવાનળ: હિંસા માત્ર સરહદો સુધી મર્યાદિત ન હતી. ભારતની અંદર, ખાસ કરીને દિલ્હી, પંજાબ અને બંગાળમાં, ભયાનક હિંદુ-મુસ્લિમ રમખાણો ફાટી નીકળ્યા હતા. ગૃહમંત્રી
તરીકે, હત્યાકાંડને રોકવાની અને લાખો લઘુમતી નાગરિકોનું રક્ષણ
કરવાની જવાબદારી સીધી તેમના ખભા પર આવી. નવી સરકારની સત્તા દાવ પર લાગી હતી.
ð વહીવટી શૂન્યાવકાશ: અંગ્રેજો ચાલ્યા ગયા હતા,
અને એક
ક્ષીણ વહીવટી માળખું પાછળ છોડી ગયા હતા. ભારતીય સિવિલ સર્વિસ (ICS)ના અનુભવી બ્રિટિશ અધિકારીઓ ચાલ્યા ગયા હતા, અને નવજાત ભારતીય રાજ્યે એક આઘાતગ્રસ્ત રાષ્ટ્ર પર નહિવત્
સ્ટાફ સાથે શાસન કરવાનું હતું.
ð આર્થિક પાતાળ: ભાગલાએ ભારતના અર્થતંત્રને વિખેરી નાખ્યું હતું. શણ અને
કપાસ ઉગાડતા પ્રદેશો પાકિસ્તાનમાં ગયા, જ્યારે તેની મિલો ભારતમાં
રહી. રેલવે, નહેરો અને માર્ગોનું વિભાજન થયું. દેશ
આર્થિક પતનની અણી પર હતો.
બીમારીનું બિછાનું બન્યું કમાન્ડ
સેન્ટર
આ બાહ્ય દૈત્યો સાથે ઝઝૂમતી વખતે, પટેલ પોતાના શરીરની અંદર એક અવિરત યુદ્ધ લડી રહ્યા હતા.
"લોખંડી પુરુષ"નું બિરુદ તેમના ભૌતિક અસ્તિત્વની ગહન નાજુકતાને છુપાવતું
હતું.
- એક બળવાખોર શરીર: તેમના આંતરડાના
જૂના રોગને કારણે સતત, અસહ્ય પીડા થતી
હતી. પરંતુ સૌથી ગંભીર ફટકો માર્ચ ૧૯૪૮માં હૃદયરોગના ગંભીર હુમલા સાથે આવ્યો.
તેણે તેમને કાયમ માટે નબળા પાડી દીધા,
અને
તેઓ ઉછીના સમય પર જીવી રહ્યા હતા. તેમની પુત્રી મણિબેનની ડાયરીઓ એક સ્પષ્ટ
ચિત્ર રજૂ કરે છે: એક એવો માણસ જેને દાદર ચઢવા માટે મદદની જરૂર હતી, જે અત્યંત પ્રતિબંધિત આહાર પર જીવતો હતો, અને જે ઘણીવાર પીડાના મોજાઓ વચ્ચે કામ કરતો હતો.
- તેમણે કેવી રીતે સંચાલન કર્યું? – બીમારીના બિછાના
પરથી કમાન્ડ સેન્ટર: પોતાની શારીરિક
મર્યાદાઓનો પટેલનો પ્રતિભાવ તેમના ૧,
ઔરંગઝેબ
રોડ પરના ઘરને ભારતીય રાજ્યના ચેતાકેન્દ્રમાં રૂપાંતરિત કરવાનો હતો.
"તેમણે કેવી રીતે સંચાલન કર્યું" તેનો સાચો જવાબ અહીં જ રહેલો છે.
તેમની સંચાલન શૈલી સત્તાની વહેંચણી,
સમય
વ્યવસ્થાપન અને ઊર્જાના સંરક્ષણમાં એક માસ્ટરક્લાસ હતી.
- સમય-ઊર્જા સંરક્ષણ પ્રણાલી: તેમની પદ્ધતિને આ
રીતે વર્ણવી શકાય. તેમણે પોતાની મર્યાદિત શક્તિનો મહત્તમ ઉપયોગ કરવા માટે એક
કડક પ્રણાલી બનાવી હતી.
- મણિબેન: કડક દ્વારપાળ: મણિબેન માત્ર સચિવ
નહોતા, તેઓ એક માનવ
દીવાલ હતા જે પટેલની ઊર્જાનું રક્ષણ કરતા હતા. તેમણે તેમના સમયપત્રકનું
અત્યંત કાર્યક્ષમતાથી સંચાલન કર્યું,
એ
સુનિશ્ચિત કર્યું કે માત્ર સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ બેઠકો જ થાય. તેઓ તેમની
દ્રષ્ટિ અને ઊર્જા બચાવવા માટે તેમને અખબારો અને પત્રો વાંચી સંભળાવતા.
- વી.પી. મેનન: અનિવાર્ય કાર્યકારી સાધન: તેમના રજવાડાં
મંત્રાલયના સચિવ, વી.પી. મેનન, તેમના પગ અને તેમનો
અવાજ બન્યા. પટેલ, ઘણીવાર
પથારીમાં સૂતા સૂતા, ટૂંકા અને
સ્પષ્ટ વાક્યોમાં ભવ્ય વ્યૂહરચના અને મુખ્ય સૂચનાઓ આપતા. મેનન પછી વિગતોનો
અમલ કરતા, રાજવીઓ સાથે
વાટાઘાટો કરતા અને પાછા આવીને રિપોર્ટ કરતા. તેમની વચ્ચેનો તાલમેલ
સુપ્રસિદ્ધ હતો.
- સાંભળવાની કળા: મુલાકાતીઓ અને
અધિકારીઓએ નોંધ્યું કે બેઠકો દરમિયાન,
પટેલ
ઘણીવાર આંખો બંધ કરીને સાંભળતા,
જાણે
સૂઈ રહ્યા હોય. પરંતુ પછી, તેઓ અચાનક એક
તીક્ષ્ણ પ્રશ્ન અથવા એક નિર્ણાયક આદેશ સાથે દખલ કરતા જે દર્શાવતું કે તેમણે
દરેક શબ્દ ગ્રહણ કર્યો છે. આ નિર્ણાયક વિચાર માટે ઊર્જાના દરેક ઔંસને
બચાવવાની તેમની પદ્ધતિ હતી.
- વાચાળતા માટે શૂન્ય સહિષ્ણુતા: પટેલને લાંબી, ગોળગોળ ચર્ચાઓ માટે
ધીરજ નહોતી. તેઓ અધિકારીઓ પાસેથી તથ્યો અને સ્પષ્ટ દરખાસ્તો સાથે તૈયાર થઈને
આવવાની અપેક્ષા રાખતા. તેમની બેઠકો ટૂંકી,
મુદ્દાસર
અને હંમેશા સ્પષ્ટ નિર્ણય સાથે સમાપ્ત થતી. આ કઠોર કાર્યક્ષમતાએ તેમને અશક્ય
કાર્યભાર સંભાળવાની મંજૂરી આપી.
- ફાઇલ પર પ્રભુત્વ: તેમના
સ્વાસ્થ્ય છતાં, તેઓ દરેક
મહત્ત્વપૂર્ણ દસ્તાવેજ જાતે વાંચવાનો આગ્રહ રાખતા. આ વિગતો પ્રત્યેની તેમની
નિષ્ઠા દર્શાવે છે.
સંકટોનો સામનો કરવાની પટેલની પદ્ધતિઓ મનોવૈજ્ઞાનિક સૂઝ, અડગ ઇચ્છાશક્તિ અને ગહન વ્યવહારવાદનું મિશ્રણ હતી.
- કોમી આગને કાબૂમાં લેવી અને શરણાર્થી સંકટનું સંચાલન: પટેલનો અભિગમ મક્કમ
અને નિષ્પક્ષ હતો. દિલ્હીની રમખાણગ્રસ્ત શેરીઓમાં, તેમણે પોતે અસરગ્રસ્ત વિસ્તારોની મુલાકાત લીધી, કડક કર્ફ્યુ લાદ્યો,
અને
પોલીસને ધર્મને ધ્યાનમાં લીધા વિના કોઈપણ કાયદો તોડનાર સામે બળનો ઉપયોગ
કરવાના સ્પષ્ટ આદેશો આપ્યા. તેઓ સપ્ટેમ્બર ૧૯૪૭ અમૃતસર ગયા હતા, જ્યાં રોષે ભરાયેલા શીખ શરણાર્થીઓ મુસ્લિમો પર બદલો
લેવાના હુમલાની યોજના બનાવી રહ્યા હતા. એક વિશાળ, પ્રતિકૂળ ભીડનો સામનો કરતાં, તેમણે પોકળ શબ્દોથી નહીં, પરંતુ એક કડક વડીલની સત્તાથી કહ્યું:
"અહીં, આ જ શહેરમાં, જલિયાંવાલા બાગના
હત્યાકાંડમાં હિંદુઓ, શીખો અને મુસ્લિમોનું
લોહી એકબીજામાં ભળી ગયું હતું... હું તમને સંયમથી વર્તવાની અપીલ કરું છું...
શરણાર્થીઓ સામે લડવું એ કાયરતા છે."
તેમણે માત્ર અપીલ ન કરી; તેમણે આદેશ આપ્યો. તેમણે
શરણાર્થી શિબિરો સ્થાપી, રાહત સામગ્રીનું આયોજન
કર્યું, અને રાજ્યના તંત્રને પુનર્વસનના વિશાળ
કાર્ય પર કેન્દ્રિત કર્યું. તેઓ સમજતા હતા કે વ્યવસ્થા પુનઃસ્થાપિત કરવી એ સંપૂર્ણ
પ્રથમ પ્રાથમિકતા હતી.
- વાટાઘાટો અને દલીલોની કળા: રાજવીઓ સાથેની
પટેલની વાટાઘાટો એક માસ્ટરક્લાસ હતી. તેમણે આકર્ષણ, દેશભક્તિ અને બળના અપ્રગટ ભય - "મખમલી મોજામાં
લોખંડી મુઠ્ઠી" - ના સંયોજનનો ઉપયોગ કર્યો. પરંતુ તેમની દલીલ કરવાની
ક્ષમતા બંધારણ સભામાં સૌથી વધુ દેખાઈ,
જ્યાં
તેમણે રાષ્ટ્રના કાનૂની અને નૈતિક માળખાનું નિર્માણ કરવાનું હતું. તેમની
દલીલો ક્યારેય ફક્ત વાકછટા નહોતી;
તે
અકાટ્ય તથ્યો અને ભારતની જમીની વાસ્તવિકતાની ઊંડી સમજ પર આધારિત હતી.
જ્યારે ડૉ. આંબેડકર મુસદ્દા સમિતિના અધ્યક્ષ હતા, ત્યારે સરદાર પટેલે શક્તિશાળી મૂળભૂત અધિકારો, લઘુમતીઓ અને આદિવાસી અને
બાકાત વિસ્તારો પરની સલાહકાર સમિતિની અધ્યક્ષતા કરી હતી. અહીં જ તેમણે ભારતના ભવિષ્ય માટેની
સૌથી નિર્ણાયક લડાઈઓ લડી અને જીતી.
- અલગ મતદાર મંડળના ઝેરને દૂર કરવું: અલગ મતદાર મંડળોએ
કેવી રીતે સીધા ભાગલા તરફ દોરી તે જોયા પછી,
પટેલ
તેને નાબૂદ કરવા માટે દ્રઢ સંકલ્પબદ્ધ હતા. આ તેમની સૌથી ઉત્કટ ઝુંબેશોમાંની
એક હતી. સમિતિની બેઠકોમાં, તેમણે
ધીરજપૂર્વક પરંતુ મક્કમતાથી લઘુમતી નેતાઓને,
જેમાં
ખ્રિસ્તીઓ અને મુસ્લિમોનો સમાવેશ થતો હતો,
સમજાવ્યા
કે તેમની સુરક્ષા રાજકીય અલગતામાં નહીં પરંતુ બહુમતી સાથેના સંયુક્ત હેતુમાં
રહેલી છે. ૨૫ મે, ૧૯૪૯ના રોજ સભાના
ફ્લોર પર, તેમણે લઘુમતી
સમુદાયો દ્વારા અલગ મતદાર મંડળો દ્વારા અનામત બેઠકોની તેમની માંગણી સ્વેચ્છાએ
છોડી દેવાના ઐતિહાસિક નિર્ણયની જાહેરાત કરી. તે સર્વોચ્ચ વિજયની ક્ષણ હતી.
તેમણે જાહેર કર્યું:
"આ આપણા ઇતિહાસમાં એક
ઐતિહાસિક વળાંક છે. આપણે શંકા, ઝઘડા, દુશ્મનાવટના એક પ્રકરણને બંધ કર્યું છે... અને હવે વિશ્વાસ, પ્રેમ, આત્મવિશ્વાસ, સંવાદિતાનો એક નવો અધ્યાય ખોલ્યો છે." (CAD, ખંડ VIII, ૨૫ મે, ૧૯૪૯).
આ એકમાત્ર સિદ્ધિએ ભારતને ભૌગોલિક રીતે વિભાજિત થયા પછી
ધાર્મિક રેખાઓ પર રાજકીય રીતે વિભાજિત થતાં અટકાવ્યું.
- "પોલાદી
માળખું" ઘડવું (અખિલ ભારતીય સેવાઓ): પટેલનો સૌથી
મહત્ત્વપૂર્ણ બંધારણીય હસ્તક્ષેપ સનદી સેવાઓનો તેમનો બચાવ હતો. ૧૦ ઓક્ટોબર, ૧૯૪૯ના રોજ, તેમણે એક પ્રતિકૂળ સભાનો સામનો કર્યો જે ICSને વસાહતી અવશેષ
તરીકે જોતી હતી. જુસ્સા અને વ્યવહારવાદથી ભરેલા ભાષણમાં, તેમણે તેમની સમક્ષ સ્પષ્ટ પસંદગી મૂકી: કાં તો આ
અનુભવી વહીવટી તંત્રનો ઉપયોગ કરો અથવા વહીવટી પતનનો સામનો કરો.
"જો તમારી પાસે એક સારી
અખિલ ભારતીય સેવા નહીં હોય જેમાં પોતાના મનની વાત કહેવાની સ્વતંત્રતા હોય તો તમારી
પાસે એકીકૃત ભારત નહીં હોય... જો તમે એક કાર્યક્ષમ અખિલ ભારતીય સેવા ઇચ્છતા હો, તો હું તમને સલાહ આપું છું કે સેવાઓને તેમનું મોં મુક્તપણે
ખોલવાની મંજૂરી આપો... આ લોકો સાધનો છે. તેમને દૂર કરો અને મને આખા દેશમાં
અરાજકતાના ચિત્ર સિવાય બીજું કંઈ દેખાતું નથી." (CAD, ખંડ X, ૧૦ ઓક્ટોબર, ૧૯૪૯).
તેમણે એકલા હાથે બાજી પલટી નાખી, સનદી સેવાઓ માટે બંધારણીય ગેરંટી (કલમ ૩૧૦, ૩૧૧) સુરક્ષિત કરી, આમ તે રાજકીય રીતે તટસ્થ
"પોલાદી માળખું" બનાવ્યું જે તેઓ જાણતા હતા કે ભારતની સ્થિરતા માટે
અનિવાર્ય હતું.
- અધિકારો અને સુરક્ષા વચ્ચે સંતુલન: મૂળભૂત અધિકારો પરની
સલાહકાર સમિતિના અધ્યક્ષ તરીકે,
પટેલે
ચર્ચાને અમૂર્ત આદર્શવાદથી દૂર કાર્યકારી સિદ્ધાંતો તરફ વાળી. તેમણે અધિકારો
પર "વાજબી પ્રતિબંધો"ના સમાવેશની હિમાયત કરી, એવી દલીલ કરી કે કોમી તણાવ અને વિભાજનકારી વૃત્તિઓથી
ભરેલા દેશમાં, નિરપેક્ષ વ્યક્તિગત
સ્વતંત્રતા અરાજકતા માટેનું એક સૂત્ર હતું. ગૃહમંત્રી તરીકેના તેમના વાસ્તવિક
દુનિયાના અનુભવે દરેક કલમને માહિતગાર કરી,
એ
સુનિશ્ચિત કર્યું કે રાજ્ય પોતાની અને તેના નાગરિકોની સુરક્ષા કરવાની શક્તિ
જાળવી રાખે.
- આર્થિક વાસ્તવવાદ: પટેલ
કેબિનેટમાં આર્થિક વાસ્તવવાદનો શક્તિશાળી અવાજ હતા. તેમને ઉદ્યોગ જગતનો
વિશ્વાસ હતો અને તેમણે એક મિશ્ર અર્થતંત્રની હિમાયત કરી જ્યાં જાહેર
ક્ષેત્રની સાથે ખાનગી સાહસ પણ વિકાસ પામી શકે. તેમણે સતત રાજકોષીય શિસ્ત અને
ઔદ્યોગિક ઉત્પાદકતાની હિમાયત કરી,
એવું
માનીને કે સંપત્તિનું વિતરણ કરતાં પહેલાં તેનું સર્જન કરવું આવશ્યક છે.
- વિદેશ નીતિમાં વાસ્તવવાદ – ચીન પર ભવિષ્યવાણી: પટેલનો વાસ્તવવાદ
તેમની વિદેશ નીતિના મંતવ્યોમાં સૌથી સ્પષ્ટ રીતે દેખાયો. જ્યારે નેહરુ ભારતને
બિન-જોડાણવાદી વિશ્વના નેતા તરીકે જોતા હતા,
ત્યારે
પટેલ ભારતની સરહદોને સુરક્ષિત કરવા પર કેન્દ્રિત હતા. ૭ નવેમ્બર, ૧૯૫૦ના રોજ ચીનના
તિબેટ પરના આક્રમણ પછી નેહરુને લખેલો તેમનો પત્ર, શ્વાસ થંભાવી દે તેવી વ્યૂહાત્મક દૂરંદેશીનો દસ્તાવેજ
છે. તેમાં ભારતની ઉત્તરીય સરહદ પરના નવા ખતરાની ઝીણવટભરી વિગતો હતી અને
લશ્કરી તૈયારીના સંપૂર્ણ પુનઃમૂલ્યાંકન માટે આગ્રહ કર્યો હતો. દુઃખદ રીતે, આ પત્રને અવગણવામાં આવ્યો, અને તેની ભવિષ્યવાણીઓ ૧૯૬૨માં સાચી પડી.
સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલનું ૧૫ ડિસેમ્બર, ૧૯૫૦ના રોજ અવસાન થયું.
તેમણે પાછળ કોઈ અંગત સંપત્તિ છોડી ન હતી; તેમનો વારસો તે રાષ્ટ્રનો
ભૂગોળ અને બંધારણીય આત્મા હતો જેનું તેમણે નિર્માણ કર્યું હતું. તે અંતિમ, પીડાદાયક વર્ષોમાં, આ બીમાર વૃદ્ધ માણસે તે સિદ્ધ કર્યું જે સમગ્ર સેનાઓ અને
શાસકોની પેઢીઓ ન કરી શકી.
તેમણે તે કેવી રીતે કર્યું?
તેમણે
પોતાના સમય અને ઊર્જા પર પ્રભુત્વ મેળવીને તે કર્યું. તેમણે એક એવી ઇચ્છાશક્તિ
દ્વારા તે કર્યું જેણે શારીરિક ક્ષય સામે ઝૂકવાનો ઇનકાર કર્યો. તેમણે પોતાની
બીમારીના બિછાનેથી એક અત્યંત કાર્યક્ષમ કાર્ય પ્રણાલી બનાવીને તે કર્યું. તેમણે
ગુસ્સે ભરાયેલા ટોળા, ચતુર રાજવીઓ અને પ્રતિકૂળ
રાજકીય વિરોધીઓનો સામનો કર્યો. વ્યવસ્થા પુનઃસ્થાપિત કરવા માટે તેઓ ભાગલાના
લોહીમાંથી પસાર થયા. તેમણે એક નવા રાષ્ટ્રના બંધારણીય પાયા નાખવા માટે અનંત
સમિતિની બેઠકોમાં ભાગ લીધો. તેમણે ભવિષ્યની પેઢીઓને અનંત આંતરિક સંઘર્ષોથી બચાવવા
માટે અપાર વ્યક્તિગત પીડા સહન કરી.
Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel