મહાવીર ત્યાગી અને સરદાર સાહેબ વચ્ચેના અતૂટ સંબંધની દાસ્તાન
'સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ'નું નામ લખાય છે, ત્યારે આપણી નજર સમક્ષ એક અડગ, અચલ અને લોખંડી મનોબળ ધરાવતા મહામાનવનું ચિત્ર ઉપસી આવે છે.
આપણે તેમને ભારતના એકીકરણના શિલ્પી તરીકે ઓળખીએ છીએ, જેમના ચહેરા પર ક્યારેય લાગણીઓનો ઉભરો જોવા મળતો નહોતો.
પરંતુ આ પૂરેપૂરું સત્ય નથી, લોખંડી પુરુષની છાતીમાં ધબકતું હૃદય કોમળ પણ છે.
સ્વાતંત્ર્ય સેનાની અને ભારતીય સંસદના દિગ્ગજ સભ્ય શ્રી મહાવીર ત્યાગીના
સંસ્મરણો આ પ્રચલિત માન્યતાને તોડી નાખે છે. ત્યાગીજી લખે છે કે સરદારની છાતીમાં
એક ચકોર જેવું નિર્દોષ અને નાના બાળક જેવું ચંચળ હૃદય ધબકતું હતું. આ લેખ ૧૯૪૮ના એ
સમયગાળાની વાત કરે છે જ્યારે દેશ ગાંધીજીની હત્યાના આઘાતમાંથી બહાર આવી રહ્યો હતો, અને સરદાર પટેલ તથા જવાહરલાલ નેહરુ વચ્ચેના સંબંધો એક નાજુક
વળાંક પર ઉભા હતા. તેવા સમયે મહાવીર ત્યાગીએ સરદાર સાહેબના વ્યક્તિત્વની એક અજાણી, લાગણીશીલ અને અત્યંત અંગત બાજુ પોતાના પુસ્તક તતૂડીનો અવાજ
માં લખે છે.
સરદાર પટેલ સાથે મિત્રતા રાખવી એ કોઈ સહેલી વાત નહોતી. તે અગ્નિમાં તપવા જેવું
હતું. મહાવીર ત્યાગી અને સરદાર સાહેબ વચ્ચે એક ગાઢ સંબંધ હતો, પણ એક ઘટનાએ આ સંબંધને હચમચાવી નાખ્યો હતો.
ઘટના દહેરાદૂનની છે. મહાવીર ત્યાગી તેમના મિત્ર સ્વ. ખુર્શીદ લાલ સાથે
દહેરાદૂનના સર્કિટ હાઉસમાં ગયા હતા. સરદાર સાહેબ ત્યાં રોકાયેલા હતા. તે સમયે
ત્યાં "ગામગપાટા" (વાતોના વડા) ચાલી રહ્યા હતા. વાતવાતમાં સરદાર સાહેબે
કોઈ અત્યંત ખાનગી (કોન્ફિડેન્શિયલ) વાત શ્રી બાલકૃષ્ણ શર્માને કહી દીધી હતી.
બાલકૃષ્ણ શર્મા એક સારા માણસ હતા પણ તેમના વિશે મશહૂર હતું કે તેમના પેટમાં કોઈ
વાત ટકતી નહોતી. આ ખાનગી વાત ત્યાં હાજર ખુર્શીદ લાલે સાંભળી અને, કમનસીબે, તે વાત બીજા દિવસે બજારમાં ચર્ચાઈ ગઈ.
સરદાર પટેલ શિસ્તના અત્યંત આગ્રહી હતા. જ્યારે તેમને ખબર પડી કે તેમની ખાનગી
વાત લીક થઈ છે અને તેમાં મહાવીર ત્યાગીના મિત્રનો હાથ છે, ત્યારે તેઓ નારાજ થઈ ગયા. સરદારનું મૌન સૌથી મોટી સજા હતી.
ત્યાગીજી લખે છે કે, "સરદાર સાહેબની આંખોમાં દિલ હતું, પણ તેમના હોઠ પર મૌન હતું." આ ઘટના પછી ત્યાગીજી માટે
સરદારના દરવાજા જાણે બંધ થઈ ગયા.
થોડા દિવસો પછી, સરદાર સાહેબના સેક્રેટરી શંકરે ત્યાગીજીને ફોન કર્યો:
"સરદાર યાદ કરે છે." ત્યાગીજી ડરતા-ડરતા ત્યાં પહોંચ્યા. ભોજનનો સમય
હતો. ત્યાગીજીએ માફી માંગી, પણ
સરદાર સાહેબે એક ગંભીર વાત કરી. તેમણે 'પંચતંત્ર'નો એક શ્લોક ટાંક્યો:
યયોરેવ સમં વિત્તં યયોરેવ સમં બલમ્ |
તયોર્મેત્રી વિવાહશ્ચ ન તુ પુષ્ટવિપુષ્ટયો: ||
આનો અર્થ એ થાય છે કે મિત્રતા અને વિવાહ હંમેશા સમાન કક્ષાના લોકો વચ્ચે જ
શોભે છે અને સફળ થાય છે. એમણે કહ્યું “એક વાર દોસ્તી કરી લીધા પછી તો જાન જાય તોયે
દોસ્તી તો રહેજ.” પણ હું સમજ્યો નહી. જમવા બેસાડયો અને વળી કહ્યું :”અમે તો તમારી
દોસ્તી કરી છે. કબૂલ હોય તો હા કહો.”
મે જવાબ આપ્યો કે “ના મને કબૂલ નથી કારણ કે તુલસીદાસ કહી ગયા કે “લાયક હે સો
કીજિયે બ્યાહ, બૈર અરુ પ્રીતિ.” બધા હસી પડ્યા. ફરી થી સરદાર સાહેબે પૂછ્યું અમે
તો બરોબર દોસ્તી બાંધી છે, બોલો.” મે કહ્યું “ના” તેમણે પૂછ્યું કોઈ ઊણપ હોય તો
કહો. મે કહ્યું કચાશનો સવાલ નથી. હું કહું એવી દોસ્તી કરો તો માનું.” તેમણે પૂછ્યું “કેવી રીતે કહો છો, બોલો.” મે
કહ્યું “આપને ડાહ્યાભાઈ સાથે છે એવી દોસ્તી કરો. તો પછી હું મનફાવે તેમ કરું,
હિન્દુ રહું કે મુસલમાન, પણ દોસ્તી ના તૂટે.” બધા હસ્યાં અને સરદાર સાહેબ બોલ્યા
ચાલો તમે કહો એમ. અને એ પ્રેમ ઠેઠ મરતા સુધી કાયમ રહ્યો.
આ સાંભળીને મહાવીર ત્યાગીનું સ્વાભિમાન અને પ્રેમ બંને જાગી ઉઠ્યા. તેમણે
સરદારની આંખોમાં આંખ નાખીને કહ્યું, "સરદાર, મારે તમારી સાથે બરોબરીની દોસ્તી નથી કરવી. મારે તો તમારા પુત્ર ડાહ્યાભાઈ અને
દેવદાસ ગાંધી જેવો સંબંધ જોઈએ છે. મને અધિકાર જોઈએ છે કે હું ફાવે તે ખાવું, ફાવે તે પીવું, હિંદુ રહું કે મુસલમાન, પણ તમારી સાથેની મારી દોસ્તી (પિતા-પુત્ર જેવી) અતૂટ
રહે."
આ સાંભળીને 'લોખંડી
પુરુષ'નું કઠોર આવરણ પીગળી ગયું. આખા ઓરડામાં હાસ્યનું મોજું ફરી
વળ્યું. સરદારે હસીને કહ્યું, "ચાલો એમ!" અને તે દિવસથી મહાવીર ત્યાગી સરદારના 'હીરાલાલ' બની ગયા. આ પ્રસંગ બતાવે છે કે સરદાર માત્ર રાજકીય સાથીદારો જ નહીં, પણ સાચા પારિવારિક સંબંધોના પણ ભૂખ્યા હતા.
૧૯૪૮નું વર્ષ ભારત માટે અત્યંત કપરૂં હતું. ૩૦ જાન્યુઆરીએ મહાત્મા ગાંધીની
હત્યા થઈ ચૂકી હતી. આ આઘાતે સરદાર પટેલના સ્વાસ્થ્ય પર ગંભીર અસર કરી હતી. તેમને
હૃદયરોગનો ગંભીર હુમલો આવ્યો હતો અને તેઓ દહેરાદૂનમાં સ્વાસ્થ્ય લાભ લઈ રહ્યા હતા.
દિલ્હીમાં ઉનાળાની એક બપોરે, શ્રી રફી અહેમદ કિદવઈએ મહાવીર ત્યાગીને ફોન કર્યો: "સરદાર પટેલ તમને યાદ
કરે છે. મોટર તૈયાર છે, તાત્કાલિક
દહેરાદૂન રવાના થાઓ."
ત્યાગીજીના પગ નીચેથી જમીન સરકી ગઈ. સાંજ પડી ચૂકી હતી. મનમાં અમંગળ વિચારો
આવવા લાગ્યા. શું સરદાર સાહેબની તબિયત વધારે બગડી છે? શું આ અંતિમ બોલાવો છે? ગાંધીજી ગયા, શું હવે સરદાર પણ વિદાય લેશે?
દિલ્હીથી દહેરાદૂનનો એ રસ્તો ત્યાગીજી માટે યાતના સમાન હતો.
રસ્તામાં તેમનું મન અપશુકનિયાળ વિચારો સામે લડી રહ્યું હતું. તેમના મનમાં સતત એક જ
વિચાર ઘૂમરાતો હતો કે કદાચ સરદારનું હૃદય બંધ પડી ગયું હશે તો? મણિબેનને હું શું મોઢું બતાવીશ?
આ હતાશામાં ત્યાગીજીએ ઈશ્વર સાથે એક સોદો કર્યો. તેમણે રસ્તામાં સતત 'ગાયત્રી મંત્ર'ના જાપ શરુ કર્યા. પણ આ જાપ પોતાના માટે નહોતા. તેમના શબ્દો
હતા: "હે ઈશ્વર! આ મંત્રના બળે સરદારના જીવનની રક્ષા કરજે. પણ મને
ધિક્કાર છે કે હું ગાયત્રી મંત્રનો ઉપયોગ કરી રહ્યો છું... ભલે મારું જીવન લઈ લેજે, પણ સરદારને બચાવી લેજે."
એક રાજનેતા માટે બીજા રાજનેતાનો આવો પ્રેમ અને સમર્પણ આજના યુગમાં કલ્પનાતીત
છે. ત્યાગીજી લખે છે કે મણિબેન અને શંકરના રડતા ચહેરા તેમને દેખાઈ રહ્યા હતા. તે
રાત તેમના જીવનની સૌથી લાંબી રાત હતી.
રાત્રે મોડા દહેરાદૂન સર્કિટ હાઉસ પહોંચતા જ ચિત્ર બદલાઈ ગયું. ત્યાં કોઈ
પોલીસનો પહેરો નહોતો, બત્તીઓ
પણ ઓલવાયેલી હતી. એક પટાવાળાએ હસતા મોઢે સ્વાગત કર્યું અને કહ્યું કે તેમના માટે
પથારી તૈયાર છે. ત્યાગીજીનો જીવમાં જીવ આવ્યો – સરદાર સાહેબ સુરક્ષિત હતા.
બીજે દિવસે સવારે, વાતાવરણ
એકદમ હળવું હતું. સરદાર સાહેબ તૈયાર થઈને નાસ્તા માટે બેઠા હતા. તેમણે ત્યાગીજીને
જોઈને પ્રેમથી આવકાર આપ્યો અને શીખ આપી: "જે કોઈ ઘરે આવે, નાનો હોય કે મોટો, તેનું સ્વાગત દિલથી કરવું જોઈએ."
પરંતુ આ શાંત સવાર એક મોટા વાવાઝોડા પહેલાની શાંતિ હતી.
નાસ્તો કરતી વખતે સરદાર ગંભીર થઈ ગયા. તેમણે સેક્રેટરી શંકરને કહ્યું, "પેલો કાગળ કાઢો. શુભ કાર્ય કરતા પહેલાં બ્રાહ્મણને પૂછવું
જોઈએ."
શંકરે એક પરબીડિયામાંથી પત્ર કાઢીને ત્યાગીજીના હાથમાં મૂક્યો. તે પત્ર ભારતના
તત્કાલીન વડાપ્રધાન પંડિત જવાહરલાલ નેહરુએ સરદાર પટેલને લખ્યો હતો.
ત્યાગીજી લખે છે કે પત્રના શબ્દો તેમને યાદ નથી, પણ તે પત્રનો 'મર્મ' અને 'ભાવ' તેમના
મગજમાં કોતરાઈ ગયા. તે પત્રમાં નેહરુજીએ ભારતની વર્તમાન પરિસ્થિતિનું અત્યંત
નિરાશાજનક અને અંધકારમય ચિત્ર રજૂ કર્યું હતું. આ એ સમય હતો જ્યારે કાશ્મીર સમસ્યા, હૈદરાબાદનું વિલીનીકરણ અને દેશમાં કોમી રમખાણોના પ્રશ્નો
સળગતા હતા. નેહરુ અને પટેલ વચ્ચેના મતભેદો (ખાસ કરીને ગૃહ ખાતા અને રજવાડાઓના
પ્રશ્ને) પણ ચરમસીમા પર હતા.
ત્યાગીજીની આંખો તે પત્ર વાંચતી રહી, પણ મન તો ભારત સામે તોળાઈ રહેલા સંકટને જોઈ રહ્યું હતું.
સરદારે પૂછ્યું: "વાંચી રહ્યા? મારે શો જવાબ દેવો? પત્રની જગ્યાએ હવે ખુલ્લી આંખે સરદારનો ચહેરો જ હું વાંચી
રહ્યો હતો."
સરદાર પટેલે પૂછ્યું: "કેમ, પસંદ ન આવ્યો?"
મણિબેન અને શંકર ત્યાગીજીના જવાબની રાહ જોઈ રહ્યા હતા. ત્યાગીજી માટે આ
ધર્મસંકટ હતું. એક તરફ વડાપ્રધાનનો વિચાર હતો અને સામે દેશના ગૃહમંત્રી અને અખંડ
ભારતના નિર્માતા સલાહ માંગી રહ્યા હતા. ત્યાગીજીએ કહ્યું: "મને દસ મિનિટ આપો, હું બગીચામાં ફરીને આ કાગળનો મર્મ પચાવી લઉં."
સરદાર હસીને બોલ્યા: "હા જાવ, મેં આનો નિર્ણય તમારા ઉપર જ છોડ્યો છે."
આ વાક્ય સરદાર પટેલની મહાનતા દર્શાવે છે. જે વ્યક્તિ એક ઈશારે રજવાડાઓ ઉથલાવી
શકતી હતી,
તે દેશના ભવિષ્યને લગતા એક પત્ર માટે પોતાના એક સામાન્ય
સાથીદારનો અભિપ્રાય માંગી રહી હતી. તેઓ લોકશાહીના સાચા રખેવાળ હતા, જે પોતાના નિર્ણયોમાં વિશ્વાસુ સાથીઓની સલાહને મહત્વ આપતા
હતા.
મહાવીર ત્યાગી દ્વારા વર્ણવેલ આ ઘટનાક્રમ માત્ર ઇતિહાસની એક વાત નથી, પણ નેતૃત્વના ગુણોનો દસ્તાવેજ છે.
સરદાર પટેલ ભલે બહારથી કઠોર હતા, પણ તેઓ સંબંધોમાં પારદર્શિતા ઈચ્છતા હતા. 'લીક' થયેલી
વાત પરનો તેમનો ગુસ્સો એ સાબિત કરે છે કે તેઓ રાજ્યના કામકાજમાં કેટલી ગુપ્તતા અને
ગંભીરતા રાખતા હતા.
નેહરુનો પત્ર અને સરદારની ચિંતા એ
દર્શાવે છે કે બંને નેતાઓ વચ્ચે મતભેદ હોવા છતાં, દેશના હિત માટે તેઓ એકબીજા સાથે સતત સંવાદમાં રહેતા હતા.
નેહરુજીએ પોતાની ચિંતાઓ સરદાર સમક્ષ વ્યક્ત કરી હતી, જે દર્શાવે છે કે સંકટ સમયે તેઓ સરદાર પર કેટલો આધાર રાખતા
હતા.
ત્યાગીજીની ગાયત્રી મંત્ર વાળી
પ્રાર્થના અને સરદારનું બાળક જેવું હાસ્ય - આ બંને બાબતો રાજકારણની રૂક્ષતા વચ્ચે
પણ માનવીય સંવેદનાઓ કેટલી જીવંત હતી તેનું પ્રમાણ છે.
સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ માત્ર એક લોખંડી પુરુષ નહોતા; તેઓ એક એવા વટવૃક્ષ હતા જેની છાયામાં મહાવીર ત્યાગી જેવા
અનેક કાર્યકરો અને નેતાઓ તૈયાર થયા હતા. ૧૯૪૮ની એ ઘટના અને નેહરુના પત્ર પર
ત્યાગીજીની સલાહ માંગવી એ દર્શાવે છે કે સરદાર સત્તાના મદમાં નહોતા, પણ સત્યની શોધમાં હતા.
મહાવીર ત્યાગીના સંસ્મરણો આપણને શીખવે છે કે સાચો ઇતિહાસ માત્ર તારીખોમાં નથી હોતો, પણ આવા અજાણ્યા સંવાદો અને લાગણીઓમાં ધબકતો હોય છે. આજે જ્યારે આપણે અખંડ ભારતનો નકશો જોઈએ છીએ, ત્યારે તેમાં સરદારની મુત્સદ્દીગીરીની સાથે-સાથે આવા અસંખ્ય મિત્રો અને સાથીદારોનો પ્રેમ પણ ભળેલો છે.
Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel