કલમ છોડી ક્રાંતિની મશાલ પકડનાર: અમર શહીદ રામકૃષ્ણ બિસ્વાસની અજાણી શૌર્યગાથા
ભારતીય સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામનો ઈતિહાસ અસંખ્ય વીરોની રક્તરંજિત ગાથાઓથી ભરેલો છે. બંગાળની ધરતી, જેણે ભારતને 'વંદે માતરમ'નો મંત્ર આપ્યો, ત્યાં જન્મેલા અનેક ક્રાંતિકારીઓએ પોતાની યુવાની મા ભોમની રક્ષા કાજે હોમી દીધી હતી. જ્યારે આપણે ચિત્તાગોંગ ક્રાંતિની વાત કરીએ છીએ, ત્યારે સ્વાભાવિક રીતે આપણા મનમાં 'માસ્ટર દા' સૂર્ય સેનનું નામ ગુંજી ઉઠે છે. પરંતુ, એ મહાન વટવૃક્ષની છાયામાં એક એવો તેજસ્વી તણખલો પણ હતો જે પોતાની વિદવતા અને બલિદાનથી ઈતિહાસમાં અમર થઈ ગયો. તે નામ છે - રામકૃષ્ણ બિસ્વાસ.
આ માત્ર એક ક્રાંતિકારીની કહાની નથી; આ એક એવા મેઘાવી વિદ્યાર્થીની વાત છે જેના હાથમાં પુસ્તકો શોભતા હતા, પણ સમયની માંગે તેના હાથમાં બોમ્બ અને પિસ્તોલ પકડાવી દીધા. આ એક કરૂણાંતિકા છે એક અકસ્માતની, એક ધુમ્મસભરી રાતની અને એક ચૂકની, જેણે ઈતિહાસ બદલી નાખ્યો.
માર્ચ ૧૯૧૧નો સમય હતો. ચિત્તાગોંગ (જે હવે બાંગ્લાદેશમાં છે) જિલ્લાના સરોતાલી નામના નાનકડા ગામમાં એક મધ્યમ વર્ગીય પરિવારમાં રામકૃષ્ણનો જન્મ થયો હતો. બાળપણથી જ રામકૃષ્ણ સામાન્ય બાળકો કરતા અલગ હતા. તેમનામાં એક અદભૂત શાંતિ અને ગંભીરતા હતી. અભ્યાસમાં તેમની તેજસ્વીતાનો કોઈ જોટો નહોતો. ગામની પ્રાથમિક શાળામાં તેઓ ભણ્યા અને જ્યારે ફાઈનલ પ્રાઈમરી પરીક્ષા આપી ત્યારે સમગ્ર જિલ્લામાં પ્રથમ ક્રમે ઉત્તીર્ણ થયા. આ નાનકડી જીત તો માત્ર શરૂઆત હતી.
ત્યારબાદ તેઓ સરોતાલી હાઈ ઈંગ્લીશ સ્કૂલમાં દાખલ થયા. ૧૯૨૮માં જ્યારે તેમણે મેટ્રિકની પરીક્ષા આપી, ત્યારે પણ તેમણે પોતાની સ્કૂલમાં પ્રથમ સ્થાન મેળવ્યું અને સરકારી શિષ્યવૃત્તિ પ્રાપ્ત કરી. એક તેજસ્વી વિદ્યાર્થી તરીકે તેમનું ભવિષ્ય ઉજ્જવળ હતું. તેઓ એક સારા સરકારી અધિકારી બની શક્યા હોત, પરંતુ વિધાતાએ તેમના માટે કઈંક અલગ જ લખ્યું હતું.
રામકૃષ્ણ માત્ર અભ્યાસના કીડા ન હતા. તેમનું વ્યક્તિત્વ ઉચ્ચ આદર્શો અને કલ્પનાશક્તિથી ભરેલું હતું. સ્વામી વિવેકાનંદના તેજસ્વી વિચારો, કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોરની સંવેદના, કાઝી નઝરુલ ઇસ્લામનો વિદ્રોહ અને શરદચંદ્ર ચટ્ટોપાધ્યાયનું સાહિત્ય - આ બધું તેમના માનસપટલ પર ઊંડી અસર કરી રહ્યું હતું. તેઓ પોતે પણ એક સારા લેખક હતા અને સ્થાનિક હસ્તલિખિત સામયિકોમાં વાર્તાઓ અને નવલકથાઓ લખતા હતા. પરંતુ, પુસ્તકોની આ દુનિયામાંથી તેઓ ક્રાંતિની દુનિયામાં કેવી રીતે આવ્યા? તેનો શ્રેય જાય છે 'માસ્ટર દા' સૂર્ય સેનને. માસ્ટર દાના સંપર્કમાં આવતા જ આ શાંત વિદ્યાર્થીના હૃદયમાં દેશભક્તિનો જ્વાળામુખી ફાટી નીકળ્યો. મધુ દત્તા અને તારકેશ્વર દસ્તીદાર જેવા ક્રાંતિકારીઓના માર્ગદર્શન હેઠળ તેમણે સંગઠનાત્મક પ્રવૃત્તિઓમાં પોતાની કુશળતા સાબિત કરી દીધી.
૧૯૩૦નું વર્ષ ભારતીય ક્રાંતિના ઇતિહાસમાં સુવર્ણ અક્ષરે લખાયેલું છે. ચિત્તાગોંગ ક્રાંતિકારી જૂથ અંગ્રેજ સરકારને હચમચાવી નાખવા માટે 'ચિત્તાગોંગ આર્મરી રેડ' (શસ્ત્રાગાર પર દરોડા) ની તૈયારી કરી રહ્યું હતું. ૧૮ એપ્રિલ ૧૯૩૦ના રોજ થનારા આ મહાન વિદ્રોહ માટે બોમ્બ અને વિસ્ફોટકો તૈયાર કરવામાં આવી રહ્યા હતા. રામકૃષ્ણ બિસ્વાસ આ તૈયારીમાં મોખરે હતા.
પરંતુ, ફેબ્રુઆરી ૧૯૩૦માં એક કરુણ દુર્ઘટના ઘટી. ઉચ્ચ ક્ષમતાવાળા વિસ્ફોટકો બનાવતી વખતે અચાનક વિસ્ફોટ થયો અને રામકૃષ્ણ ગંભીર રીતે દાઝી ગયા. સ્થિતિ એવી હતી કે તેમને હોસ્પિટલ લઈ જઈ શકાય તેમ નહોતું, કારણ કે પોલીસને ખબર પડી જાય તો આખી યોજના નિષ્ફળ જાય. તેથી, આ વીર યોદ્ધાને ભૂગર્ભમાં (અંડરગ્રાઉન્ડ) લઈ જવામાં આવ્યો. મહિનાઓ સુધી તેમણે અસહ્ય શારીરિક પીડા સહન કરી. કહેવાય છે કે તેમના શરીર પર ગંભીર ઘા હોવા છતાં, તેમણે મોઢામાંથી એક પણ ચીસ નહોતી પાડી.
આ અકસ્માતનું સૌથી મોટું દુઃખ શારીરિક નહોતું, પણ માનસિક હતું. ૧૮ એપ્રિલ ૧૯૩૦ના રોજ જ્યારે માસ્ટર દાના નેતૃત્વમાં ક્રાંતિકારીઓએ ચિત્તાગોંગ પર કબજો કર્યો અને ત્યારબાદ જલાલાબાદની પહાડીઓ પર અંગ્રેજો સામે ઐતિહાસિક યુદ્ધ લડ્યા, ત્યારે રામકૃષ્ણ લાચાર બનીને પથારીમાં પડ્યા હતા. પોતાના સાથીઓને લડતા ન જોઈ શકવાની પીડા તેમના હૃદયને કોરી ખાતી હતી. આ પીડાએ જ તેમના મનમાં અંગ્રેજો સામે બદલો લેવાની આગને વધુ પ્રબળ બનાવી દીધી.
લાંબી સારવાર બાદ જ્યારે રામકૃષ્ણ સાજા થયા, ત્યારે તેમણે માસ્ટર દા પાસે એક કામ માંગ્યું. તેમને પોલીસ ઇન્સ્પેક્ટર જનરલ (IG) મિસ્ટર ક્રેગને મારવાની જવાબદારી સોંપવામાં આવી. આ મિશન માટે તેમની સાથે કાલીપદ ચક્રવર્તી (જેમને પંડિત તરીકે પણ ઓળખવામાં આવતા હતા) જોડાયા.
બાતમી મળી હતી કે ડિસેમ્બર ૧૯૩૦ની એક રાત્રે મિસ્ટર ક્રેગ ચિત્તાગોંગથી 'કલકત્તા મેલ' ટ્રેન દ્વારા મુસાફરી કરવાના છે અને તેઓ ચાંદપુર સ્ટેશન પર ઉતરીને સ્ટીમર દ્વારા નારાયણગંજ જશે. રામકૃષ્ણ અને કાલીપદ પૂરી તૈયારી સાથે ચાંદપુર પહોંચી ગયા.
તે રાત ડિસેમ્બરની હતી અને વાતાવરણ અત્યંત ભયાવહ હતું. ચારે બાજુ ગાઢ ધુમ્મસ (mist) છવાયેલું હતું. દૃશ્યતા ખૂબ ઓછી હતી અને સ્ટેશનની આછી લાઈટો ધુમ્મસને ભેદવા માટે મથામણ કરી રહી હતી. જેવી ટ્રેન સ્ટેશન પર આવી, રામકૃષ્ણ અને કાલીપદ સતર્ક થઈ ગયા. તેમની નજર ફર્સ્ટ ક્લાસના ડબ્બા પર હતી. તે ડબ્બામાંથી યુરોપિયન શિયાળુ પોશાક (કોર્ટ-પેન્ટ) પહેરેલો એક વ્યક્તિ નીચે ઉતર્યો. ધુમ્મસ અને ઝાંખા પ્રકાશમાં ક્રાંતિકારીઓને લાગ્યું કે આ જ અત્યાચારી મિસ્ટર ક્રેગ છે.
નિર્ણાયક ક્ષણે, શાંત ચિત્તે પણ મક્કમ ઈરાદા સાથે, તેઓએ પોતાની રિવોલ્વર કાઢી અને તે વ્યક્તિ પર પોઈન્ટ-બ્લેન્ક રેન્જથી ગોળીબાર કર્યો. તે વ્યક્તિ ત્યાં જ ઢળી પડ્યો. દુર્ભાગ્યવશ, જે વ્યક્તિનું મૃત્યુ થયું તે મિસ્ટર ક્રેગ નહીં, પરંતુ તારિણી મુખર્જી નામના રેલવે ઈન્સ્પેક્ટર હતા. આ એક ભયંકર ભૂલ હતી, પણ ક્રાંતિના માર્ગમાં આવી ભૂલોની કિંમત બહુ મોટી હોય છે.
ગોળીબાર થતાની સાથે જ અફરાતફરી મચી ગઈ. સાચા મિસ્ટર ક્રેગ અને પોલીસ ગાર્ડ્સે વળતો જવાબ આપ્યો, પણ રામકૃષ્ણ અને કાલીપદ ત્યાંથી કોઈ પણ ઈજા વગર ભાગવામાં સફળ રહ્યા. પરંતુ અંગ્રેજ પોલીસ આ વખતે તેમને છોડવા માંગતી ન હતી. બંને ક્રાંતિકારીઓ મેહરકાલીબારી રેલવે સ્ટેશન તરફ ભાગ્યા. લગભગ ૨૨ માઈલ (આશરે ૩૫ કિલોમીટર) સુધી સતત ભાગ્યા પછી, બીજા દિવસે સવારે પોલીસની મોટી ટુકડીએ તેમને ચારે બાજુથી ઘેરી લીધા. થાકેલા પણ હાર ન માનનારા આ વીરોની આખરે ધરપકડ થઈ.
જાન્યુઆરી ૧૯૩૧માં સ્પેશિયલ ટ્રિબ્યુનલે કેસ ચલાવ્યો. રામકૃષ્ણ બિસ્વાસને ફાંસીની સજા અને કાલીપદને આજીવન કેદની સજા ફટકારવામાં આવી. હાઈકોર્ટમાં અપીલ કરવામાં આવી પણ તે ફગાવી દેવામાં આવી.
પરંતુ રામકૃષ્ણની વાર્તા અહીં પૂરી નથી થતી. મૃત્યુની રાહ જોતા અલીપોર સેન્ટ્રલ જેલની કોટડીમાં બંધ રામકૃષ્ણનું સાચું વ્યક્તિત્વ બહાર આવ્યું. જેલના સળિયા પાછળ બેસીને તેમણે અનેક પત્રો લખ્યા. આ પત્રોમાં કોઈ ડર કે પસ્તાવો ન હતો, પરંતુ માતૃભૂમિ પ્રત્યેનો અખૂટ પ્રેમ અને આધ્યાત્મિક શાંતિ હતી. તેમના આ પત્રો બંગાળી સાહિત્ય અને ક્રાંતિકારી ઈતિહાસનો અમૂલ્ય વારસો બની ગયા છે.
ઈતિહાસ સાક્ષી છે કે તેમના પત્રો અને તેમના બલિદાનની વાતોએ જ પ્રખ્યાત મહિલા ક્રાંતિકારી પ્રીતિલતા વાડેદારને પ્રેરણા આપી હતી. પ્રીતિલતા જેલમાં રામકૃષ્ણને મળવા જતા હતા (પોતાની ઓળખ છુપાવીને), અને રામકૃષ્ણની શહાદતે જ પ્રીતિલતાને યુરોપિયન ક્લબ પર હુમલો કરવા અને બલિદાન આપવા માટે તૈયાર કર્યા હતા.
૪ ઓગસ્ટ ૧૯૩૧નો દિવસ ઊગ્યો. અલીપોર સેન્ટ્રલ જેલમાં ફાંસીનો માંચડો તૈયાર હતો. ૨૦ વર્ષનો આ યુવાન, જેણે ક્યારેક પેન પકડીને શ્રેષ્ઠ વાર્તાઓ લખવાનું સપનું જોયું હતું, તે આજે હસતા મુખે ફાંસીના ફંદે લટકી ગયો. રામકૃષ્ણ બિસ્વાસ ભલે મિસ્ટર ક્રેગને મારી ન શક્યા, પણ તેમણે મૃત્યુના ડરને મારી નાખ્યો હતો.
આજે જ્યારે આપણે આઝાદ ભારતમાં શ્વાસ લઈએ છીએ, ત્યારે રામકૃષ્ણ બિસ્વાસ જેવા અનેક નામી-અનામી શહીદોનું લોહી આ માટીમાં ભળેલું છે. તેમની વાર્તા આપણને શીખવે છે કે દેશભક્તિ માત્ર આવેશ નથી, પણ એક ઊંડી સાધના છે. તે એક વિદ્વાન વિદ્યાર્થીની વાર્તા છે જેણે પોતાની કારકિર્દી, પોતાનું ભવિષ્ય અને અંતે પોતાનું જીવન - બધું જ ભારત માતાના ચરણોમાં સમર્પિત કરી દીધું.
Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel