અસ્પૃશ્યતાના અંધકારથી બંધારણના પ્રકાશ સુધી: બાબા સાહેબ
આંબેડકરની અણનમ સંઘર્ષગાથા
ઇતિહાસના પાનાઓ ઘણીવાર તારીખો અને કરારોથી ભરેલા હોય છે, પરંતુ આંકડાઓની પાછળ ધબકતા હૃદય અને સંઘર્ષની ચીસ ભાગ્યે જ
કોઈ સાંભળી શકે છે. ભારતીય બંધારણના ઘડવૈયા ડૉ. ભીમરાવ રામજી આંબેડકરની કહાણી
માત્ર કાયદાની કલમો લખનાર એક વિદ્વાનની નથી; આ કહાણી છે એક એવા બાળકની જેણે સમાજના તિરસ્કારને પચાવીને
તેને ક્રાંતિની મશાલમાં ફેરવી નાખી. એક એવું વ્યક્તિત્વ જેણે સાબિત કરી દીધું કે
જન્મ ભલે ગમે તે કુળમાં થયો હોય, કર્મથી માણસ વિશ્વને બદલી શકે છે.
૧૪ એપ્રિલ ૧૮૯૧નો દિવસ. મધ્ય પ્રદેશના મહુ લશ્કરી છાવણીમાં સુબેદાર રામજી
માલોજી સકપાલના ઘરે એક બાળકનો જન્મ થયો. તે રામજી અને ભીમાબાઈનું ચૌદમું સંતાન
હતું. નાનપણમાં ભીમરાવ મજાકમાં પોતાને 'ચૌદમું રત્ન' કહેતા. કદાચ તેમને અંદેશો હતો કે કુદરતે તેમને દુનિયાના
સાચા રત્ન તરીકે જ મોકલ્યા છે. તેમનો પરિવાર મહાર જાતિનો હતો, જે તે સમયના હિંદુ સમાજમાં 'અસ્પૃશ્ય' ગણાતી. ગરીબી હોવા છતાં, પિતા રામજી કબીરપંથી હતા અને શિસ્તના આગ્રહી હતા. તેમણે ભીમરાવના મનમાં
શિક્ષણની જ્યોત પ્રગટાવી, જે આગળ
જતાં આખા દેશને અજવાળવાની હતી.
કલ્પના કરો એક બાળકની, જે
વર્ગખંડમાં બીજા વિદ્યાર્થીઓથી અલગ બેસે છે, જેને પાણી પીવા માટે પણ બીજાની દયા પર નિર્ભર રહેવું પડે
છે. સતારાની સ્કૂલમાં શરૂ થયેલો આ ભેદભાવ મુંબઈની એલ્ફિન્સ્ટન હાઈસ્કૂલ સુધી તેમની
સાથે ચાલ્યો. ૧૯૦૮માં મેટ્રિક પાસ કરનાર તેઓ મહાર સમાજના પ્રથમ વિદ્યાર્થી હતા. આ
કોઈ સામાન્ય સિદ્ધિ નહોતી. વડોદરા સ્ટેટની સ્કોલરશીપે તેમના સપનાઓને પાંખો આપી.
૧૯૧૩માં તેઓ અમેરિકાની કોલંબિયા યુનિવર્સિટી પહોંચ્યા. જે છોકરાને તેના જ દેશમાં
પુસ્તકાલયમાં પ્રવેશવા માટે સંઘર્ષ કરવો પડતો હતો, તે હવે વિશ્વની શ્રેષ્ઠ યુનિવર્સિટીમાં એમ.એ. અને પી.એચ.ડી.
કરી રહ્યો હતો.
પરંતુ સંઘર્ષ હજુ પૂરો નહોતો થયો. ૧૯૧૬માં તેઓ લંડન સ્કૂલ ઓફ ઈકોનોમિક્સમાં
દાખલ થયા,
પણ ૧૯૧૭માં સ્કોલરશીપ પૂરી થતાં તેમને અધવચ્ચે ભારત પાછા
ફરવું પડ્યું. આ એક કરુણ વળાંક હતો. પરંતુ ભીમરાવ હાર માનનારાઓમાંના નહોતા. તેમણે
ભારતમાં પ્રોફેસર તરીકે નોકરી કરી, પૈસા બચાવ્યા, મિત્રોની મદદ લીધી અને ૧૯૨૦માં ફરી લંડન ગયા. ૧૯૨૩ સુધીમાં
તેમણે ડી.એસ.સી. અને બેરિસ્ટરની પદવીઓ મેળવી લીધી હતી. જ્ઞાન તેમનું સૌથી મોટું
શસ્ત્ર હતું.
ભારત પાછા ફર્યા પછી, ડૉ.
આંબેડકરે જોયું કે તેમની ડિગ્રીઓ સમાજની માનસિકતા બદલી શકી નથી. ૧૯૨૪માં તેમણે 'બહિષ્કૃત હિતકારિણી સભા'ની સ્થાપના કરી. હવે તેઓ માત્ર એક વિદ્વાન નહોતા, પણ એક યોદ્ધા હતા. તેમણે 'મૂકનાયક' (૧૯૨૦) અને 'બહિષ્કૃત ભારત' (૧૯૨૭) જેવા પાક્ષિકો દ્વારા મૂંગા સમાજને અવાજ આપ્યો.
૧૯૨૭નો ડિસેમ્બર મહિનો ઇતિહાસમાં સુવર્ણ અક્ષરે લખાયેલો છે. રાયગઢ જિલ્લાના
મહાડમાં 'ચવદાર તળાવ' ખાતે તેમણે જે સત્યાગ્રહ કર્યો, તે માત્ર પાણી પીવા માટે નહોતો. તે અસ્પૃશ્યોને 'માણસ' તરીકે સ્વીકારવા માટેનો પડકાર હતો. સદીઓથી જેમને જાહેર સ્થળોએ પ્રવેશવાની મનાઈ
હતી,
તે હજારો લોકો સાથે ડૉ. આંબેડકરે તળાવનું પાણી પીધું. આ પછી
૧૯૩૦માં નાસિકના કાળારામ મંદિરમાં પ્રવેશ માટે પણ તેમણે સત્યાગ્રહ કર્યો. આ
આંદોલનોએ ભારતીય સમાજવ્યવસ્થાના પાયા હચમચાવી નાખ્યા.
ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં એક તરફ મહાત્મા ગાંધી હતા અને બીજી તરફ ડૉ.
આંબેડકર. બંનેનો હેતુ સમાજ સુધારણાનો હતો, પણ રસ્તા અલગ હતા. ૧૯૩૦-૩૩ની ગોળમેજી પરિષદો (Round
Table Conferences) દરમિયાન આંબેડકરે
દલિતો માટે અલગ મતાધિકાર (Separate Electorates) ની માંગણી કરી. ગાંધીજીને લાગ્યું કે આનાથી હિંદુ સમાજ કાયમ
માટે વિભાજિત થઈ જશે. તેમણે યરવડા જેલમાં આમરણ ઉપવાસ શરૂ કર્યા.
દેશમાં તણાવ હતો. એક તરફ દલિતોના હકો હતા અને બીજી તરફ ગાંધીજીના પ્રાણ. અંતે, ૨૪ સપ્ટેમ્બર ૧૯૩૨ના રોજ 'પુના કરાર' (Poona Pact) થયો. આંબેડકરે ગાંધીજીના પ્રાણ બચાવવા માટે પોતાની માંગ જતી
કરી,
પણ તેઓ ભારે હૃદયે આ સમજૂતી માટે તૈયાર થયા હતા. ગાંધીજીએ
અસ્પૃશ્યોને 'હરિજન' નામ આપ્યું, પણ આંબેડકરને આ શબ્દથી સંતોષ નહોતો, કારણ કે તે સામાજિક કલંકને દૂર કરતો નહોતો.
૧૯૪૭માં ભારત આઝાદ થયું. જે વ્યક્તિને સમાજે ધિક્કારી હતી, તેને જ દેશનું ભવિષ્ય લખવાની જવાબદારી સોંપવામાં આવી.
બંધારણ મુસદ્દા સમિતિના અધ્યક્ષ તરીકે તેમણે ભારતને લોકશાહી, સમાનતા અને બંધુત્વનું બંધારણ આપ્યું. તેમણે માત્ર દલિતો
માટે જ નહીં, પણ
શ્રમિકો,
ખેડૂતો અને મહિલાઓ માટે પણ અનેક કાયદાઓ ઘડ્યા.
તેઓ 'હિંદુ કોડ બિલ' દ્વારા હિંદુ સ્ત્રીઓને સંપત્તિ અને છૂટાછેડાના અધિકારો
અપાવવા માંગતા હતા. તેઓ સાચા અર્થમાં 'આધુનિક મનુ' હતા જે જૂની મનુસ્મૃતિના કાયદા બદલી રહ્યા હતા. પરંતુ
સંસદમાં રૂઢિચુસ્તોના વિરોધને કારણે આ બિલ પસાર ન થઈ શક્યું. પોતાના સિદ્ધાંતો
ખાતર તેમણે ૧૯૫૧માં નેહરુ કેબિનેટમાંથી કાયદા મંત્રી તરીકે રાજીનામું આપી દીધું.
સત્તા કરતાં સિદ્ધાંત તેમના માટે વધુ મહત્વનો હતો.
જીવનભર હિંદુ ધર્મમાં સુધારા માટે લડ્યા પછી, બાબા સાહેબને સમજાયું કે અહીં સમાનતા મળવી અશક્ય છે.
૧૯૩૫માં યેવલામાં તેમણે પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી કે, "હું હિંદુ ધર્મમાં જન્મ્યો તે મારા હાથની વાત નહોતી, પણ હું હિંદુ તરીકે મરીશ નહીં." ૧૪ ઓક્ટોબર ૧૯૫૬, વિજયાદશમીના દિવસે નાગપુરમાં તેમણે લાખો અનુયાયીઓ સાથે
બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકાર કર્યો. આ તેમનો છેલ્લો અને સૌથી મોટો સંદેશ હતો—માનસિક
ગુલામીમાંથી મુક્તિનો.
૬ ડિસેમ્બર ૧૯૫૬ના રોજ આ મહામાનવનું અવસાન થયું. તેઓ માત્ર એક દલિત નેતા નહોતા, પણ એક મહાન અર્થશાસ્ત્રી, શિક્ષણશાસ્ત્રી અને કાયદાશાસ્ત્રી હતા. તેમનું અંગત
પુસ્તકાલય દુનિયાના સૌથી સમૃદ્ધ ખાનગી પુસ્તકાલયોમાંનું એક હતું. તેઓ બહારથી કડક
દેખાતા,
હંમેશા સૂટ-બૂટમાં સજ્જ રહેતા, પણ અંદરથી કરુણાથી ભરેલા હતા.
આજે જ્યારે પણ આપણે ભારતના બંધારણની વાત કરીએ છીએ, ત્યારે ડૉ. આંબેડકરનો ચહેરો નજર સામે આવે છે. તેમનું જીવન
આપણને શીખવે છે કે શિક્ષણ શેરડીના રસ જેવું નથી કે પી લીધું અને પતી ગયું; શિક્ષણ વાઘણનું દૂધ છે, જે પીશે તે ગર્જના કરશે. તેમનો સંઘર્ષ આજે પણ કરોડો લોકો
માટે પ્રેરણારૂપ છે.
Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel