પૂર્વ ભારતના ‘અગસ્ત્ય’ અને આધુનિક
ઋષિ: પંડિત-રાજા અતોમ્બાપુ શર્મા – જેમણે કલમ અને જ્ઞાનથી એક યુગ બદલી નાખ્યો
ભારતીય ઈતિહાસના પાનાઓ પર એવા અનેક વિદ્વાનોના નામ સુવર્ણ અક્ષરે લખાયેલા છે
જેમણે પોતાની વિદ્વતાથી સમાજને નવી દિશા આપી હોય. પરંતુ, પૂર્વોત્તર ભારતની હરિયાળી ખીણોમાં, મણિપુરની પવિત્ર ભૂમિ પર એક એવું વ્યક્તિત્વ થઈ ગયું, જેમને સમકાલીન વિદ્વાનોએ 'વર્તમાન સમયના ઋષિ' તરીકે બિરદાવ્યા હતા. આ વાર્તા છે પંડિત-રાજા અતોમ્બાપુ શર્મા વિદ્યારત્ન (1889–1963) ની. તેઓ માત્ર એક શિક્ષક કે લેખક ન હતા, પરંતુ એક સાંસ્કૃતિક સેતુ હતા જેમણે પ્રાચીન વૈદિક જ્ઞાન
અને મણિપુરી પરંપરાઓના અનોખા સંગમને વિશ્વ સમક્ષ મૂક્યો. આજે જ્યારે આપણે ભારતની
એકતા અને સાંસ્કૃતિક વારસાની વાત કરીએ છીએ, ત્યારે આ મહાન 'પંડિત-રાજા' ના જીવનને જાણવું અત્યંત આવશ્યક છે.
31 જાન્યુઆરી, 1889 ના રોજ ઈમ્ફાલના સગોલબંધ વિસ્તારમાં જન્મેલા અતોમ્બાપુનો
ઉછેર જ્ઞાન અને આધ્યાત્મિકતાના વાતાવરણમાં થયો હતો. તેમના પિતા, ફુરેલત્પમ નિકુંજ-વિહારી (જેઓ તોલેન શર્મા તરીકે પણ ઓળખાતા
હતા),
એક પ્રખર જ્યોતિષી હતા. પિતાની છત્રછાયામાં જ બાળ
અતોમ્બાપુએ સંસ્કૃત વ્યાકરણ, છંદ,
સ્મૃતિઓ, અલંકાર અને જ્યોતિષશાસ્ત્ર (ખગોળ અને જ્યોતિષ બંને) ના ગૂઢ પાઠ શીખ્યા હતા.
તેમની બુદ્ધિ એટલી કુશાગ્ર હતી કે સામાન્ય બાળકો જે ઉંમરે રમતા હોય, તે ઉંમરે અતોમ્બાપુ હિન્દુ શાસ્ત્રોના જટિલ કોયડાઓ ઉકેલી
રહ્યા હતા. તેમની આ અસાધારણ પ્રતિભા જોઈને મહારાજાની 'બ્રહ્મસભા' ના વ્યવસ્થાપક પંડિત લાઈમયુમ નૌતુનેશ્વર શર્માએ તેમને ખૂબ નાની ઉંમરે 'વિદ્યારત્ન' ની પદવી આપી હતી. આ પદવીને પાછળથી મહારાજાએ પણ માન્યતા આપી
હતી. કલ્પના કરો કે માત્ર 20 વર્ષની ઉંમરે તેઓ બ્રહ્મપુર સંસ્કૃત ટોલના હેડમાસ્ટર બની ગયા હતા અને 25 વર્ષની ઉંમરે જોહ્નસ્ટોન હાઈ સ્કૂલમાં સંસ્કૃત શિક્ષક તરીકે
નિયુક્ત થયા હતા. આ તેમના ઉજ્જવળ ભવિષ્યની માત્ર શરૂઆત હતી.
પંડિત-રાજા અતોમ્બાપુ શર્મા માત્ર પુસ્તકિયા જ્ઞાન સુધી સીમિત ન હતા. તેમણે
હાવડાના પંડિત દુર્ગાદાસ લાહિરી પાસેથી વૈદિક અભ્યાસની દીક્ષા લીધી અને ત્યારબાદ
એક ભગીરથ કાર્ય શરૂ કર્યું. તેમણે વેદો અને મણિપુરની પ્રાચીન માન્યતાઓ તથા મિથકો
વચ્ચે રહેલી સમાનતાઓને શોધવાનું બીડું ઝડપ્યું.
તેમના સંશોધનો ક્રાંતિકારી હતા. 1920 માં તેમણે 'મણિપુર પુરાવૃત્તમ્' (મણિપુરની પ્રાચીનતાઓ) નામનું પુસ્તક લખ્યું. ત્યારબાદ
તેમનું સુપ્રસિદ્ધ પુસ્તક 'હારેઈ માયે' પ્રકાશિત થયું, જેણે યુરોપ સુધી ખ્યાતિ મેળવી. તેમણે સાબિત કર્યું કે
મણિપુરી સંસ્કૃતિ અને ભારતીય સનાતન પરંપરા એકબીજા સાથે અતૂટ રીતે જોડાયેલી છે.
તેમના આ જ્ઞાનયજ્ઞને કારણે ભારતના મહાન ભાષાશાસ્ત્રી ડો. સુનીતિ કુમાર ચેટર્જીએ
તેમને "પૂર્વી ભારતના અગસ્ત્ય" (Agastya
of Eastern India) નું બિરુદ આપ્યું
હતું,
કારણ કે જેમ ઋષિ અગસ્ત્યએ દક્ષિણમાં સંસ્કૃતિનો પ્રસાર કર્યો
હતો,
તેમ અતોમ્બાપુએ પૂર્વમાં કર્યું હતું.
એક વિદ્વાન હોવા ઉપરાંત, અતોમ્બાપુ શર્મા એક વ્યવહારુ દ્રષ્ટા પણ હતા. તેઓ જાણતા હતા કે જ્ઞાન ત્યારે જ
સાર્થક છે જ્યારે તે જન-જન સુધી પહોંચે. આ ઉદ્દેશ્યથી તેમણે 1930
માં મણિપુરમાં પ્રથમ ખાનગી પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ 'ચુડાચાંદ પ્રિન્ટિંગ વર્કસ' ની સ્થાપના કરી. આ ઘટના મણિપુરના ઇતિહાસમાં એક સીમાચિહ્નરૂપ
હતી.
1933 માં તેમણે 'દૈનિક મણિપુર' શરૂ કર્યું, જે મણિપુરનું સૌપ્રથમ દૈનિક અખબાર હતું. તેમણે પત્રકારત્વના
માધ્યમથી સમાજ સુધારણાના કાર્યો કર્યા. તેઓ માત્ર લખતા ન હતા, પણ મેદાનમાં ઉતરીને કામ પણ કરતા હતા. 1938
માં તેઓ આસામના કછાર ગયા અને હજારો અનુસૂચિત જાતિના લોકોને
હિન્દુ ધર્મની મુખ્ય ધારામાં પાછા લાવ્યા. રાજકીય ક્ષેત્રે પણ તેમનું યોગદાન
અમૂલ્ય હતું. મણિપુર સ્ટેટ કોંગ્રેસનું પ્રથમ મોટું અધિવેશન તેમના જ પ્રાંગણમાં
યોજાયું હતું અને તેમનું ઘર લાંબા સમય સુધી આઝાદીની ચળવળ અને રાજકીય પ્રવૃત્તિઓનું
કેન્દ્ર બની રહ્યું હતું.
પંડિત-રાજાનું વ્યક્તિત્વ અત્યંત પ્રભાવશાળી હતું. તેઓ મજબૂત બાંધાના અને ગોરા
વર્ણના હતા. સાદગીપૂર્ણ વસ્ત્રોમાં સજ્જ હોવા છતાં, તેમનો રુઆબ કોઈ રાજાથી ઓછો ન હતો. તેમની સ્મરણશક્તિ (Memory)
અદભૂત હતી – તેમને વાંચેલું અને સાંભળેલું વર્ષો સુધી યાદ
રહેતું. તેઓ એક અજેય તાર્કિક હતા; ભાગ્યે જ કોઈ તેમને દલીલમાં હરાવી શકતું.
તેમની જીવનશૈલી પણ અનોખી હતી. તેઓ હુક્કો પીવાના ખૂબ શોખીન હતા અને કલાકો સુધી
હુક્કાના ગડગડાટ સાથે તેમની શાસ્ત્રાર્થ ચર્ચાઓ ચાલતી રહેતી. તેઓ નિર્ભીક હતા અને
પોતાની વાત સ્પષ્ટપણે રજૂ કરવામાં ક્યારેય સંકોચ રાખતા ન હતા.
પંડિત-રાજાની કલમ અવિરત ચાલતી રહી. તેમણે 100 થી વધુ પુસ્તકો લખ્યા અને પ્રકાશિત કર્યા. તેમાં ઇતિહાસ, વ્યાકરણ, જ્યોતિષ, ખગોળશાસ્ત્ર
અને પુરાણો પરના ગ્રંથોનો સમાવેશ થાય છે. 'શ્રીમદ ભાગવત પુરાણ', 'ગીતા ગોવિંદ', 'ઋગ્વેદ સંહિતા' જેવા ગ્રંથોના મણિપુરી અનુવાદ અને વિવેચન દ્વારા તેમણે
સામાન્ય લોકો માટે જ્ઞાનના દ્વાર ખોલી નાખ્યા. નૃત્ય કળા પરના તેમના પુસ્તકો જેમ
કે 'મેઈતી કીર્તન' આજે પણ સંદર્ભ ગ્રંથો માનવામાં આવે છે.
તેમના આ મહાન યોગદાનની કદર કરતા, 1947 માં મણિપુરી સાહિત્ય પરિષદે તેમને 'ગવેષણા શિરોમણી' અને 1948 માં કલકત્તાની સરકારી સંસ્કૃત કોલેજે 'પંડિત-રાજા' ની ઉપાધિ આપી. 1959 માં ભારતના રાષ્ટ્રપતિએ તેમને સંસ્કૃતના અજોડ વિદ્વાન તરીકે
'સર્ટિફિકેટ ઓફ ઓનર' થી નવાજ્યા. 2 સપ્ટેમ્બર 1963 ના રોજ તેમણે અંતિમ શ્વાસ લીધા, પરંતુ તેમના મૃત્યુના વર્ષમાં જ સંગીત નાટક અકાદમીએ તેમને
મરણોત્તર પુરસ્કાર આપીને તેમની કલા સાધનાને બિરદાવી.
પંડિત-રાજા અતોમ્બાપુ શર્મા માત્ર મણિપુરના જ નહીં, પરંતુ સમગ્ર ભારતના ગૌરવ હતા. જેમણે વેદોના જ્ઞાનને પૂર્વ ભારતની લોકવાયકાઓ સાથે જોડીને રાષ્ટ્રીય એકતાનું એક ઉત્તમ ઉદાહરણ પૂરું પાડ્યું. આજે પણ જ્યારે કોઈ મણિપુરી સંસ્કૃતિ, નૃત્ય કે સાહિત્યનો ઊંડો અભ્યાસ કરવા માંગે છે, ત્યારે તેને પંડિત-રાજાના પુસ્તકોનો આશરો લેવો જ પડે છે. એક સાચા 'ઋષિ' ની જેમ તેમણે પોતાનું સમગ્ર જીવન જ્ઞાનની શોધ અને પ્રસારમાં સમર્પિત કરી દીધું. તેમનું જીવન આપણને શીખવે છે કે સાચી વિદ્વતા એ છે જે સમાજને જોડે અને સંસ્કૃતિને જીવંત રાખે.
Subscribe us : WhatsApp Youtube Channel Visit us : Sardar Patel